Journaal van Hugo en Cornelis van Ryck betreffende hun reis naar Jeruzalem (1561-1562)

Hoofdstuk V: Bethlehem en andere heilige plaatsen [39a-49b]

[1 september 1561]

Den I^en dach [van] september syen wy gereden naer Betleem die heylihge stadt daer Davidt die propheet geboren is, ende leyt van Jerusalem 5 Lombaertsche myle twelck is eenden Duytsche myle.

[39b] Item inden eersten hebben wy gesyen dat huys daer die Joden consilium hebben gehouden hoe zy Jesum souden moeghen vangen.¹⁹²

Item ten 2^en hebben wy gesyen die plaetse daer dat heylige cruys gewaschen is.¹⁹³

Item ten 3^en hebben wy den boem gesien daer Onse Lyeve Vrouw onder ruste doen zy Ons Heer, haer lieve soon, inden tempel tot Jerusalem soude presenteren naer dat die 40 daeghen om waeren.¹⁹⁴

Item ten 4^en hebben wy gesyen die fonteyn daer [die] sterre haer weder openbaerde die heyly[40a]ghe drie coninghen.¹⁹⁵

Item ten 5^en niet veer vande font[eyn] is die acker daer die engel Goodts Abacuck den profeet by syn haer opnam ende brochte hem in Babilonien op die cuil der leeuwen daer die heylige profeet Daniel in sat.¹⁹⁶

Item ten 6^en quamen wy by dat graff daer die heylighe patriarch Jacob dat lichaem van synder huysvrouwen Rachelis in begroeff, die daer storff doen Jacob uut Mesopotanien quam.¹⁹⁷

Item ten 7^en zyn wy inde heylighe stadt Betlehem gecomen ende hebben de eerste [40b] misse gehoort ende daer nae wat gegeten ende daer naer syn wy met prosessie gegaen ende hebben gesyn die plaetse daer Onse Heer besneden is doe hy 8 daghen out was.

Item ten 8^en zyn wy 13 trappen neder geclommen ende hebben die plaetse gesien daer Onsse Lieve Heer geboren is ende daer clommen wy noch 3 trappen neder. Daer staet die crebbe daer Ons Heer in gelegen heeft ende thegen over die crebbe staet een altaer daer die drie coeninghen quamen ende offerden haer offerhande voor den Heere. Ende daer van daen gingen wy 10 ofte 11 treden inden [41a] hoeck vande cappelle staet een ront gat daer die sterre in gevallen is naer dat zy die drye coeninghen geleyt hadde

Item ten 9^en hebben wy gesien 5 treden van daer onder een altaer een viercant gat daer een deel vande onnossele kinderen in begraven zyn geweest.¹⁹⁸

Item ten 10^en hebben wy gesien daer Sinte Jheronimus begraven ley[t], ende daer thegen over leyt Paula, ende incomende leyt Eusebius die scoelmeester was van Jeronimu[s]. Ende daer syetmen die plaetse daer hy die bijbel getranslateert heeft.¹⁹⁹

[41b] Item ten 11^en hebben wy gesien daer dye harderen woenden die die bootscap ontfangen hebben.

Item ten 12^en hebben wy gesien die plaetse daer die engel Goods die harderen die bootscap brochte dat Jesus geboren was.²⁰⁰ Daer hoordensse die engelen zingen: ‘Glorie in excelsis deo et in terra pax hominibis bone voluntatis’, ende dat was van Betleem twe Lombertse mylen.

Item ten 13^en zagen wy die plaetse daer die engel Joeseph vercondigde dat hy dat kint met zynen moeder wech nemen zoude ende gaen naer Egipten.²⁰¹

[42a] Item ten 14^en hebben wy gesien een put daer Onsse Lyeve Vrouw neffens quam ende badt om eens drincken ende zy en wilden haer niet te drincken geven. Soe verhieff hem dat water boeven uuyt den put gelyck een fonteyne, dat²⁰² zy van selfs dronc. Ende wy pelgrims droncken daer aff ende het was goet water.²⁰³

Item ten 15^en hebben wy gesyen een speloncke onder die aerde daer die moeder Goodts met hae[r] lieve kint ende Joseph haer berchde van Herodes die de onnosele kinderkins dede dooden. Daer [42b] heeft Maria haer soch ofte melc dickwils gestort op aerde ofte opte stenen, ende men seyt dat die steen goet is gebesicht voor vrouwen die niet te zuighen hebben ende het is dicwils bevonden voor goet.²⁰⁴

Item ten 16^en hebben wy gesyen inde cribbe daer Ons Heer in gelegen heeft Sinte Jeronimus alsoe besceylick als hy geleeft heeft, twelcke zy seggen dattet by myrakel gescyet is want hy die plaetsse dicwils versocht met sonderlinghe devotie.²⁰⁵ Item dese crebbe is lanck 5 mynder voeten ende derden halff [43a] breet ende is becleet met mermirsteen ende dstaet onder een steenrueytsse.²⁰⁶

192 Dit Huis van de Boze of Kwade Raad, waarvan ook wel gezegd werd dat Caiphas daar gewoond had, lag aan de ooskant van het Hinnomdal ten zuiden van Jerusalem. Aldaar werd afgesproken dat Judas voor 30 zilverlingen Jesus zou verraden. Zie Mattheus 26: 14-16.

193 De exacte plaats waar de boom gegroeid was, werd aangewezen in een vierkant gat onder het hoogaltaar van de kerk van het H. Kruis. Volgens de gebruikelijke opvatting was de opstaande paal van cypreshout en de dwarsbalk van palmhout; de voet was gemaakt van cederhout en het kopstuk met het opschrift van olijfhout.

194 De opdracht van Jesus in de tempel staat verhaald bij Lucas 2: 22-38. De terpentijnboom waaronder Maria en haar zoon rustten, werd genaamd Therebinthus Mariae.

195 Mattheus 2: 9.

196 Daniel 14: 33-39.

197 Zie Genesis 35: 19 en Jeremias 31: 15. Het graf van Rachel was een der meest geëerde en meest bezochte heiligdommen in Palestina, zowel door christelijke als door joodse pelgrims. Zie Vilnay (1978), 163.

198 De grot achter dit vierkant gat werd volgens Van Ghistele in geval van nood door de franciscanen gebruikt als schuilplaats. Zie Gaspar (1998), 103.

199 Het gebeente van de H. Hieronymus is later overgebracht naar de Santa Maria Maggiore in Rome. Paula en Eustochium, (beiden volgelingen van Hieronymus; de tweede is hier onvermeld gebleven) liggen niet zoals de tekst zegt tegenover hem begraven, maar tegenover Eusebius van Cremona, eveneens volgeling en vriend van Hieronymus. Zie Vilnay (1978), 166.

200 Lucas 2: 8-14.

201 Mattheus 18: 25.

202 Zodat.

203 Bedoeld is de zg. Put van David waaruit diens soldaten in de oorlog tegen de Filistijnen op stoutmoedige wijze water hadden geput om de dorst van David te lessen. Zie 2 Koningen 23: 14-17. Rond deze put werd ook de hier verhaalde Marialegende gesitueerd.

204 Deze ‘Melkgrot’, beheerd door de franciscanen, ligt op enkele minten lopen van de Geboortekerk verwijderd. De witte kalkgrond wordt nu nog in poedervorm verkocht aan (vrouwelijke) pelgrims. Zie Vilnay (1978), 164.

205 Bedoeld is dat Hieronymus het kind Jesus duidelijk en als het ware in levenden lijve in de kribbe zag liggen. Wellicht is vóór de woorden sinte Ieronimus het woord voor weggevallen.

206 De stenen kribbe, volgens de meting van Hugo van Ryck 5 voet lang en 2½ voet breed, is met albasten platen bekleed.

[2 september 1561]

[43b] Item ten II^en dach²⁰⁷ zyn wy vroech opgestaen ende [hebben] misse gehoort ende daer naer gereden naer tjoetssche²⁰⁸ geberchte [ende] gesien inden eersten Bezeethel²⁰⁹ daer Sauwel gesalft was coeninck over Israel.

Item ten 2^en hebben wy gesien die fonteyn daer Philippus, een discipel Christi, gedoopt heeft eenen camerier der coninghinne Candace inden landen vanden moeren, de welcke was een eunuchus.²¹⁰

Item ten 3^en hebben wy versocht die speloncke daer Sint Jan [44a] baptist in gewoent heeft ende veel jaeren penitentie gedaen heeft, daer hy wilde honich adt, daer die honich noch stont en wyes.²¹¹

Item ten 4^en hebben wy geweest daer die moeder Godts Sinte Elisebet versocht heeft ende daer sy melcander groe[t]en ende daer Maria dat Magnijficat gedicht heeft.

Item ten 5^en hebben wy geweest daer Sint Jan geboeren is, waer een groote kercke heeft gestaen ende is nu zeer vervallen.²¹²

Item ten 6^en hebben wy geweest [44b] tot een clooster daer dat cruis Ons Heeren gewassen is waermen noch een stuck off syen mach, maer wy en hebbent niet gesien want zy ons niet in laten en wolden.²¹³

Voorts zyn wy naer Jerusalem gereden al vermoeit want het een boose wech was om te ryden ende wy werden zeer ghequelt vande moeickers.²¹⁴

207 Bedoeld is: 2 september.

208 Montana Judeae.

209 Beth-ésel.

210 Sinds de kruisvaarderstijd werd deze fons sancti Philippi geïdentificeerd met ‘Ain-el-Hanieh, 10 km ten zuidwesten van Jerusalem. De huidige Arabische naam ervan schijnt ‘Ain Dirwa te zijn (Vilnay, 169). Zie de codicologische aantekeningen voor de oorspronkelijke versie van deze alinea die hier geheel geëmendeerd is op grond van de Vulgaat-tekst (Hand. 8: 27): vir Aethiops, eunuchus, potens Candacis reginae Aethiopum.

211 Mattheus 3:4 luidt: (..) esca autem ejus erat locustae et mel silvestre (zijn voedsel echter bestond uit sprinkhanen en woudhoning).

212 Ein Karem, op ca. 8 km ten westen van Jerusalem in het Judea-gebergte.

213 Vgl. de mededeling van Hugo van Ryck hierboven op 39b.

214 Ezeldrijvers. Du Cange s.v. Mucrelus: Asinorum ductor. Van Ghistele noemt hen mockers.

[3 september 1561]

Item op den III^en van september syn wy geleit binnen Jerusalem.

Item inden 1^en is ons gewesen daer Ons Heer Jesus Christus met dat cruys geladen door is gegaen.

[45a] Item ten 2^en is ons ghewesen dat huys daer den rycke man in plach te woenen die den armen Lasarus van zyn duere de²¹⁵ jaeghen met syn honden.²¹⁶

Item ten 3^en hebben wy die plaetse gesyen daer zy Symon dwongen dat hy Ons Heer soude helpen draghen zyn cruys.

Item ten 4^en hebben wy Pilatus huys ghesyen daer hy Ons Heer vertoende den volcke doen hy seyde: ecce homo ende sy rypen: tolle crucifige eum ²¹⁷, waer wy noch saeghen in een steen die eerste dry letteren van tolle, tweten T / O / L /, ende is boven op een boech boeven die straete.²¹⁸

[45b] Item ten 5^en hebben wy gesyen Veronicas huys daer zy gewoent heeft.

Item ten 6^en sagen wy Herodes huys.

Item ten 7^en sagen wy die plaetse daer die moeder Goodts haer lyeve zoon sach van veers, geladen metten cruysse. Ende daer plach een cappelle te staen die noch geen moeren moeghen betimmeren.²¹⁹

Item ten 8^en hebben wy in Sinte Anna en [Joachim] huys geweest daer die moeder Goodts geboren is geweest.

Item ten 9^en hebben wy ghesyen [46a] die pissina probatica daer die siecken plegen op te waecken als die inghel pleech te roeren, ende die hem eerst daer in wyes worde gesont.²²⁰

Item ten 10^en zyn wy geweest tot die poorte speciosa daer Sinte Peter [den siecken] gesont maeckte doen hy hem badt om een aelmisse en hy seyde: ‘Gout noch silver en heb ic niet maer dat ick hebbe dat deel ick u mede’.²²¹

Item ten 11^en zyn wy op een ander plaetse geweest daer wy die tempel van Salamon besagen [46b] welcke zeer costelycken is gemaect, maer die Turck en laet daer geen cristenen noch Joden in gaen. Geen dan hoer natie.

Item ten 12^en hebben wy geweest daer Sinte Peter gevangen was van Herodes, doen hem den ingel verloste daer hy tuschen die soldaten lach en sliep, doen die ingel seyde: ‘Neempt u clederen, volcht myn nae’.²²²

Item ten 13^en hebben wy die plaetse gesyen daer Abraham Ysack [47a] wilde offeren doen die ingel dat swaert op hielt, ende was met veel trappen op te gaan.²²³

Item [ten] 14^en saegen wy die plaetse daer die moeder Goodts stont ende aensach haer gebenedyde zoon an de galge des cruys hangende. Daer nae zy[n] wy weder in ons lo[g]ys gegaen ende hebben maeltyt gehouden ende ons wat gherust nae den noen. Snavons zyn wy in den tempel des heylighen graves gegaen te twedemael ende syn die nacht daer weder in gebleven ende hebben weder alle die heylige plaetsen versocht.

215 Deed.

216 De parabel van Lazarus en de rijke vrek staat verhaald bij Lucas 16: 19-31. Ook in andere reisverhalen, zoals dat van Kreynck en Vogel, wordt deze parabel op deze plaats aan de realiteit gekoppeld. Zie Gaspar (2005), 33.

217 Johannes 19: 5 en 19: 15.

218 Deze Ecce homo-boog dateert uit het begin van de 2^e eeuw (Vilnay, 144). De vermelding van de letters TOL op deze boog is denkelijk voortgesproten uit de fantasie van Hugo van Ryck. Geen enkele andere reiziger althans maakt er melding van, en ook nu is van eventuele groeven in de steen die juist déze letters zouden kunnen weergeven, niets te bespeuren.

219 Het onvermogen van de moslims om op die plaats een bouwwerk te verrichten wordt ook in het reisverhaal van Arent Willemsz vermeld. Zie Gonnet (1884), 87. Tegenwoordig staat daar de Armeense kerk van O.L.V. van Smarten; in de crypte daarvan toont men de sandaalafdruk op de plaats waar Maria gestaan zou hebben. Zie Vilnay (1978), 145.

220 Johannes 5: 1-9.

221 Hand. 3: 1-9.

222 Hand. 12: 1-9.

223 Volgens een aantal gezaghebbende bronnen (bijv. Nicolaus van Lyra in zijn glosse op Genesis 28: 11) zou deze gebeurtenis zich in Jerusalem hebben afgespeeld en wel op de tempelberg. Omdat echter het tempelplein voor christenen en joden verboden gebied was, hebben Hugo van Ryck en zijn gezelschap genoegen moeten nemen met een blik erop te werpen, staande op de trappen die naar het plein leiden.

[4 september 1561]

[47b] Item den IV^en dach [van] september zyn wy smorgens vroech mette processie gegaen ende hebben daer nae op den berch van Calvarien een singende misse gehoort, daer Ons Heer aenden cruyse gehangen heeft. Daer nae zynder 7 goodts ridders geslagen int heylighe graff.²²⁴ Voorts zyn wy weder uuyt gelaten ende syn dien dach int clooster ghebleven, etende ende drinckende sulcks ons van node was.

224 De zeven pelgrims die tot ridder van het H. Graf geslagen werden, waren: Franz Klevenhüller zu Aichebbung uit Karinthië; Psemeck von Witzkova uit Stiermarken, Reinprecht von Gleinitz; Siegmund Rumpf zum Waolross uit Karinthië; graaf Albrecht zu Löwenstein; Johan de Lou uit Gent; Adriaan van Bosch uit Delft. Zie Röhricht (1889), 250. Dat Hugo van Ryck zelfs zijn stadgenoot niet met name vermeldt, mag opmerkelijk heten.

[5 september 1561]

Item opten V^[en] dach smorgens zyn wy weder uuyt gegaen ende hebben versocht die andere heylige plaetsen.

Item inden eersten [48a] saegen wy dat huys van Caypfhas, daer staet een grooten steen opte plaetse daer Sinte Peter de Heer verloghende doe de haen drie mael craeyde, ende daer hem die maecht aenteech dat hy van Jesus discipulen was. Noch sagen wy daer den steen die op [dat] graff Ons Heeren lach, welcke noch op een altare leyt daer misse op gedaen worde tewyls dat wy daer waren die wy hoorden. Noch sagen wy daer op den rechterhant een gat daer sy Ons Heer in setten die nacht ende bespotten hem.

[48b] Item ten tweden hebben wy gesien die plaetse daer die moeder Goots gewoent heeft ende daer sy gestorven is. Daer plach een kercke te staen in de eere van hare ende is nu leyder gedestruweert vande heydenen.

Item ten derden hebben wy gesyen die plaetse daer Davidts palleys plach te syn, ende oeck sagen wy die piscina daer haer Barsabea in wyes²²⁵ doen Davidt boven inden palleys lach ende sachsse dat sy soe schoen was. Ende worde ontsteken met onkuysheyt soe dat hy beval Uriam, haer [49a] man, voor inden slach te setten op dat sy hem doot souden slaen, ende daer leeffde hy met haer in overspel.²²⁶

Item ten vierden hebben wy Annas huys gesyen, daer staet een ouden olyfboem daer sy Ons Heer aen bonden.²²⁷ Ende daer nae sagen wy die plaetsse daer Ons Heer seyde: ‘Ick heb soe lange inde sinagoge gepredicht ende geleert ende ghy en hebt myn niet gevanghen’.²²⁸ Ende daer staet een kerck by.

Item ten vyfden hebben wy gesyen die plaetsse daer Sint Jan [49b] evangelist tsmoeders huys heeft gestaen, daer Sinte Peter voor clopte doen hy van den engel uuyt den kercker was verlost.²²⁹

Item ten sesten hebben wy gesyen den Yseren Poorte daer Sinte Peter door quam.²³⁰

[Hierna ontbreken 6,7,8,9,12,13,14,15,18,24,29 en 30 september]²³¹

225 Bedoeld is de Vijver van Hezekiah, niet ver van de Citadel aan de Jaffa-poort in de oostelijke stadsmuur.

226 2 Koningen, 14.

227 Op deze plaats staat nu het Klooster van de Olijfboom.

228 Johannes 18: 20.

229 Hand. 12: 12.

230 Hand. 12:10. Door deze Porta ferrea bracht Petrus zich in veiligheid na zijn ontsnapping uit de kerker.

231 Uit de reisbeschrijving van David von Furtenbach is bekend dat het gezelschap, althans deels, de tocht naar de Jordaan heeft gemaakt. Zie Röhricht (1889), 257. Wellicht stond op deze ontbrekende pagina's 6 tot en met 9 september niet alleen deze reis naar de Jordaan, maar ook de mededelingen over het derde bezoek aan de Grafkerk in de nacht van 5 op 6 september, waarbij dertien medepelgrims de ridderslag ontvingen. Zie Röhricht, (1889), 250.