De Vlamingen

Een volk in beweging, een natie in wording

[p. 35]

Eerste hoofdstuk
De premature hereniging
(1815-1830)

De zuidelijke Nederlanden waren bevrijd. Maar waarvan? En wat zou er verder met ze gebeuren? De economische opleving - die vooral de burgerij ten goede kwam - was een stevige realiteit. Maar politiek bleven het schrale gewesten, zonder eigen karakter of persoonlijkheid. De verfransende vervreemding had diep ingevreten. Het gewone volk was weliswaar niet erdoor aangetast, maar het telde nauwelijks mee. Het werkte, zweeg, trachtte een povere kous wat te vullen, en had geen vat op de gebeurtenissen. De hogere standen - adel, bourgeoisie en prelaten - voelden zich niet verbonden met de rest van de bevolking, waarvan zij trouwens door een taalbarrière gescheiden bleven. Geen staatkundige grenswijziging zou die kloof dempen en hun oriëntatie op Parijs en de Franse wereld zo maar ongedaan maken.

Toen dan de geallieerde overwinnaars beslisten, dat de Hollandse vorst die meegevochten had tegen Napoleon, als beloning voor zijn trouwe bondgenootschap een uitbreiding van zijn grondgebied zou krijgen - met name de oude katholieke Nederlanden die in de zestiende eeuw niet waren opgegaan in de verenigde republiek - kwam die beslissing hard aan in de geannexeerde gewesten. Om meer dan één reden was men volkomen allergisch voor het protestantse noorden, dat trouwens al even argwanend naar het zuiden blikte.

[p. 36]

Koning Willem stond bijgevolg voor een niet gemakkelijke taak. Een verlichte autocraat, met dynamische economische ideeën, was hij nochtans vastbesloten door te bijten en een moderne staat te smeden uit het ‘amalgaam’. Er kwam geen restauratie van het ancien régime, geen terugkeer naar de oude staten. De koning die reeds lang droomde van een groot, Nederlands rijk, streefde naar een nationale staat, steunend op één vorst en één taal.

Het was een uitdaging voor het zuiden. Niet zozeer voor de kleine man: die was alleen maar opgelucht, omdat de oorlog voorbij was en geen keizer nog langer jongens kon oproepen voor legerdienst en slachtingen ergens in den vreemde.

Maar de burgerij was niet gelukkig. Wat kon zij echter doen? De liberalen die in hun hart veel liever Franse staatsburgers waren gebleven, beseften dat de zuidelijke provincies niet bij Frankrijk konden blijven. Zij hadden één grote vrees: dat het oude Oostenrijkse systeem zou worden hersteld. Daarom legden zij zich neer bij het mindere kwaad van het Nederlandse regime, dat bereid bleek te zijn de vrije handel te doen bloeien. De katholieke conservatieven en de clerus van hun kant begrepen insgelijks dat tegen de beslissing van de grote mogendheden geen verhaal mogelijk was. Zij slikten de aanhechting, maar namen zich voor, binnen de nieuwe staat, een eigen weg te bewandelen en hun eisen te stellen.

In het calvinistische noorden, waar men sedert eeuwen had neergekeken op de katholieke provincies, ze in feite had genegeerd, was de bereidheid om de koning te steunen, ver te zoeken. Dat noorden beleefde een periode van culturele verflauwing. Er trilde minder geestelijk leven dan in het franstalige, liberale milieu van het zuiden. Ieder besef van culturele en taalverwantschap met de oude Dietse kernlanden was sedert lang verdwenen. Men had het zuiden liever bij Frankrijk zien blijven, ook reeds om katholieke

[p. 37]

‘besmetting’ te vermijden. De vorst wilde het echter nu eenmaal anders. Men acteerde het nieuwe beleid en vroeg enkel: dat het zuiden niet té sterk zou opkomen. In het toonaangevende Amsterdam vreesde men immers dat op de as Gent-Antwerpen-Luik het industriële en commerciële réveil van de (numeriek sterkere) zuidelijke provincies een concurrerende macht zou kunnen in het leven roepen...

De vereniging duurde 15 jaar. Economisch was zij zeker geen fiasco, maar politiek bleef het een ontgoochelende periode van frustraties en wederzijdse wrijvingen. Willem werd in de zuidelijke provincies voortdurend geconfronteerd met de reacties van een franstalige elite, die enige politieke en administratieve scholing had gekregen onder het Franse regime, over een niet-onaanzienlijke sociale background beschikte en sentimenteel naar Frankrijk bleef overhellen. Het faits divers te Parijs was voor deze elite veel interessanter dan het evenement te Amsterdam. Een bijkomende moeilijkheid voor de koning en zijn beheerders was de afwezigheid van een Nederlands bewustzijn bij de massa van Vlaamse, Brabantse en Limburgse dialectsprekenden, die het gros van de bevolking uitmaakten en afkerig stonden van de ‘Hollandse’ taal en de protestantse godsdienst. Die afkeer was uiteraard nog groter in de Waalse provincies.

De koning kon enkel steunen op die franstaligen, die een zakelijk profijt haalden uit de vereniging (de latere orangisten) en op een handvol Zuidnederlandse intellectuelen die cultureel één voelden met het noorden. Maar die steun was vrij zwak. En het verzet daarentegen taai.

Dat verzet zou geleidelijk scherper worden. Religieuze en taalpolitieke factoren speelden daarbij geen geringe rol. De katholieke clerus ging niet akkoord met de godsdienst- en onderwijsmaatregelen van de vorst, die inderdaad heel wat zeggenschap opeiste in kerkelijke zaken en van mening was dat de scholen dienden te worden opgericht en ge-

[p. 38]

controleerd door het Rijk. De franstalige burgerij steigerde, wanneer Willem het Nederlands oplegde als dé rijkstaal en aanstalten maakte om de verfransing uit het nederlandstalige gebied en Brussel terug te dringen, met het verre doel ook Wallonië te vernederlandsen.

Aanvankelijk handhaafde de koning nog de Franse taaldecreten, zodat het Frans bleef overheersen in administratie, gerecht en onderwijs. Maar van 1819 werd begonnen met een systematische vernederlandsing. Van 1 januari 1823 bestond in alle nederlandstalige arrondissementen van het zuiden, en ook in Brussel, de verplichting het Nederlands te gebruiken in alle openbare zaken. In het lager en het middelbaar onderwijs moest het Frans de plaats ruimen voor de moedertaal van het kind. Van 1825 ging de regering ook het gebruik van het Nederlands langzaam doen doordringen in de lagere scholen van het Waalse en Duitse taalgebied.

Die politiek van ‘taaldwang’ sloeg een krachtige oppositie los. Opgehitst door een roomse geestelijkheid, die in de koning alleen de protestantse ketter kon zien, kwam de katholieke bevolking van het nederlandstalige zuiden op voor een taalvrijheid, waarvan zij de nadelige gevolgen voor haar volksbestaan niet begreep. Ook de franstalige liberale burgerij, die overigens om economische motieven wel met de koning kon meegaan, verwierp de taaldwang.

Tegen dit bondgenootschap van conservatieve katholieken en ontevreden liberale franstaligen - dat o.m. tot uiting kwam in twee petitionnementen - moest Willem de strijd wel verliezen.

Op 28 augustus 1829 maakte een koninklijk besluit het opnieuw mogelijk de Franse taal te gebruiken voor sommige administratieve en gerechtelijke zaken. Een tweede KB (4 juni 1830) verklaarde het taalgebruik volkomen vrij. Het betekende dat de franstaligen voortaan eentalig konden blijven en dat de lagere standen in het nederlandstalige

[p. 39]

zuiden opnieuw werden prijsgegeven aan de bewuste of onbewuste verfransingsdruk van hun elite.

Die politiek van taalvrijheid zou de Belgische staat, enkele maanden later, gewoon maar over te nemen hebben...

De capitulatie van de koning kwam echter te laat. Ook reeds omdat de economische verhoudingen veranderd waren. De bourgeoisie in de zuidelijke provincies was geleidelijk rijker, sterker en meer zelfverzekerd geworden. Zij wilde vrijer staan tegenover de koning en de overheid. De oudere generatie zou eventueel nog vrede hebben genomen met maatregelen van bestuurlijke scheiding, met een federatie van noord en zuid. Maar de jongeren dachten radicaler; bij hen groeide een nieuw politiek bewustzijn, gericht tegen de bemoeizucht van de koning, tegen Holland, tegen de vereniging zelf.

De ‘Belgische’ idee mocht dan nog niet voldragen zijn geweest in 1815. Zij was sindsdien gerijpt. Vooral in de Waalse provincies wilden steeds meer jonge elementen van de burgerij helemaal los van de Hollanders. Sommigen voelden veel voor een terugkeer naar Frankrijk. Anderen speelden met de gedachte van een afgescheiden, onafhankelijke staat, waarin de burgerij de toon zou aangeven.

Het volk, klaargestoomd door de anti-Hollandse geestelijkheid, was murw. Het zou zich niet verzetten tegen een revolutionaire actie van de bourgeoisie.

De schok kwam in de zomer van 1830, nog een weinig te vroeg voor de plannen van de fransgezinde annexionisten.

Op 25 augustus geraakte het publiek in de Brusselse Muntschouwburg in ongewone opwinding bij een aria van ‘La Muette de Portici’:

Amour sacré de la patrie,
Rends-nous l'audace et la fierté!
A mon pays je dois la vie,
Il me devra la liberté!

[p. 40]

Het was een keurig voorbereid scenario, waarvan de uitvoering echter enigszins uit de hand liep. Bij het verlaten van de schouwburg gingen betogende jongeren, gevolgd door elementen die niet tot de burgerij behoorden, de ambtswoning van minister Van Maanen in brand steken. Het patriottische incident ontaardde in ernstige straatrellen en geweldpleging.

Het sociale klimaat was die dagen trouwens bar slecht. De prijzen van brood en vlees waren zopas sterk gestegen. Het Brusselse proletariaat was tot alles bereid om zijn wrok te kunnen afreageren. De bourgeoisie zag het gevaar. Zij constateerde dat de overheid, zonder vaste richtlijnen en uit haar lood geslagen door de plunderingen en de brandstichtingen, niet bij machte bleek de orde en de veiligheid te waarborgen. Deze bourgeoisie besloot dan ook zelf in te grijpen. Een burgerwacht werd opgericht, getooid met de zwart-geel-rode kokarde van de Brabantse omwenteling.

Te Luik begreep de brain-trust van de anti-Hollandse groep dat het ogenblik van de beslissende revolte aangebroken was. Zijn meest dynamische aanvoerders, onder wie de jonge Charles Rogier vooral opviel, kwamen naar Brussel om de leiding van de revolutie te nemen. Want het incident van de Muette wàs intussen uitgegroeid tot een zeer ernstige crisissituatie. Koning Willem was er niet in geslaagd de gemoederen te bedaren en de loop der dingen opnieuw onder zijn controle te krijgen. Hij meende er goed aan te doen wat te talmen. Er was heen en weer gedraaf tussen Den Haag en Brussel. Belgische burgerdelegaties en Hollandse bewindslieden palaberden over compromisvoorstellen. Oudere vertegenwoordigers van de zuidelijke provincies helden over naar formules, die niet de totale scheiding inhielden. Maar de gebeurtenissen waren wisselvallig en evolueerden snel. Heel even leek het erop, dat het getalm van de koning toch vruchten zou dragen. De revolutionairen waren immers verdeeld; alleen te Luik en te

[p. 41]

Brussel stonden zij sterk; elders schrikte men terug voor al te extreme hervormingen. Willem meende dat de toestand nog kon worden rechtgetrokken. Hij stuurde - zeer laattijdig - troepen naar Brussel om het staatsgezag te herstellen. Daarna - zo dacht hij althans - zou het mogelijk zijn het ‘unitaire’ Rijk om te bouwen tot een federale staat. Die berekening kwam echter niet uit.

Op 23 september botsten de Hollandse troepen in de straten van Brussel op barrikaden, verdedigd door boeren, arbeiders, kleine middenstanders, en verder door een paar duizend Walen en enkele Fransen, oudgedienden van Napoleon. De burgerij was veilig thuis gebleven; zij liet de proletariërs de kastanjes van de onafhankelijkheid uit het Hollandse vuur halen.

Er werd gevochten en nog dezelfde avond dropen de soldaten van de koning af. Dat was het sein voor de bourgeoisie om de totale opstand te proclameren. Op 4 oktober riep een voorlopig bewind van ‘patriotten’ de zelfstandigheid van België uit. Op 16 oktober erkende Den Haag het bestaan van een onafhankelijke Belgische natie. Het trachtte nog - tevergeefs - de prins van Oranje als vorst te doen aanvaarden.

Op 18 november vaardigde het - vijftien dagen vroeger verkozen - Nationaal Congres te Brussel de onafhankelijkheid van België uit.

Wie rouwde er om het falen van de vereniging? Slechts een handvol Zuidnederlanders en enkele intellectuelen en verlichte staatslieden boven de Moerdijk. Het noorden had in de vijftien jaren van het verenigd koninkrijk de weg naar het zuiden niet teruggevonden. Dat zuiden werd beschouwd als een veroverd en aangehecht gebied, soms zelfs als een vreemde concurrent. Op enkele geleerden na, die kwamen les geven aan de universiteiten en scholen van de zuidelijke provincies en daar vrienden maakten, was het noorden koel

[p. 42]

en onverschillig gebleven. De noordelijke ambtenaren die in het zuiden een betrekking kregen toegewezen, voelden zich meestal als halve ballingen.

Dat was ook wel begrijpelijk. De afkeer voor ‘de hollander’ was er geleidelijk scherper geworden. De Waalse provincies verafschuwden de taalpolitiek van de koning. De franstalige adel en bourgeoisie stonden eveneens biezonder huiverig tegenover de Nederlandse samenleving. De roomse clerus haatte de protestantse ‘erfvijand’ die beslag legde op de opvoeding van de jeugd. Bondgenoten had Willem enkel gevonden in de Zuidnederlandse industriële en handelskringen, die hun economische bedrijvigheid voordelig konden inschakelen in de gevestigde exportstructuur van het noorden; en ook bij een aantal bescheiden leraars en kleine ambtenaren die, als erfgenamen van Verlooy, in de waarde van het Nederlands geloofden, het zuiden voor de Nederlandse cultuur wilden terugwinnen en in het verenigd koninkrijk het beste middel zagen om dat doel te bereiken.

Hoe zouden al die groepen op het nieuwe België reageren?