Werken. Deel 2. Vanden gheesteliken tabernakel

Regelnummers proza verbergen

[p. 167]

Vanden reinen enden onreinen spisen. C. CXXIII.

1Ende dit leert ons de figure, want alle de beesten die 2ederecken⁽¹⁾, dat es die hare spise anderwerf hereuwen⁽²⁾ 3ende daer toe ghesplette voete hebben, die mochten de Joden 4eten, ende die waren hen reine, ende van Gode gheorloeft, 5ende en gheene andere meer⁽³⁾.

6Hier inne werde wi gheleert, eest dat ons de gracie Gods 7van binnen beweecht tote uutwendeghen goeden werken, 8ende wi dan die ghedaet der goeder werke in ons trecken⁽⁴⁾, 9ende wise verederecken ende vercuwen⁽⁵⁾ met begherten 10ende met devocien tote der eeren Gods: so werde wi ghees- 11teleec ghespijst; ende so wi de waeromme onser goeder 12werke meer menechfuldeghen⁽⁶⁾, so wi onse spise meer 13vercuwen, ende so wi bat ghevoedt werden. Ende hier 14omme sele wi gherne uutwendeghe goede werke ane gri- 15pen⁽⁷⁾, wantse God selve ghewracht heeft ende sine heile-

(1) Sur. Quae enim pecora ruminant. Kiliaen geeft edericken, ericken in de beteekenis van herkauwen, en by Maerlant vindt men 't edeken geschreven. Het is hier te lande nog van dagelyksch gebruik. Zie Clignetts Bydragen, bl. 35.

(2) Herkuwen, herkouwen en herknauwen, staen allen by Kiliaen.

(3) Sur. munda eis erant, nec ulla alia.

(4) Sur. nosque ea jam peraeta ad memoriam revocemus.

(5) D. voegt er op den kant by dat is overedericken ofte edercauwen. Dit laetste, ederkouwen vindt men ook in den Theutonista. Hieruit blykt het dat eder gelyk staet met het huidige her, eertyds ook er geschreven. Zie de Nederl. Spraakleer van D^r Bril, I, bl. 273 (2^de uitgave). En het tweede deel der samenstelling, namelyk icken, is waerschynlyk niets anders dan het nog hestaende hikken, dat van den klank gevormd is.

(6) Sur. quantoque rationes et causas bonorum actuum nostrorum magis multiplicemus, tantò nos, enz.

(7) Sur. arripere.

[p. 168]

1ghen⁽¹⁾: ende hi hefse oec gheleert ende gheboden, van 2beghinne der werelt, in de wet der naturen, ende in de wet 3der ghebode, ende in de wet der Ewangelien⁽²⁾.

4Si openen ons dat rike der hemele, ende vereneghen ons 5met Gode; si gheven ons de inghele in onser gheselscap, 6ende si maken ons deelachtich alles goets ende alre heilecheit 7in hemel ende in eerde; ende si verdriven van ons de viande 8der hellen, ende si gheven meneghen mensche ghesonde⁽³⁾ 9ende lanc leven; ende si sijn orboerleec ende noetdorftich 10der sielen, ende goet ende eersam in den oeghen der men- 11schen⁽⁴⁾. Ende si sijn een voergaende exempel goeder 12menschen⁽⁵⁾, ende een wroeghende ordeel den sondeeren; 13ende si verbliden de enghele ende de heileghen; ende si 14maken ghesaedtheit in der naturen⁽⁶⁾, puerheit in den gheeste 15ende vrede in der consciencien. Ende met goeden werken 16sijn wi ghehoersam der heilegher kerken, ende nemen toe in 17doechden ende in eweghen loene⁽⁷⁾.

18Maer onse goede werke moeten ghesplette voete hebben, 19dat es dat wi met allen goeden werken te Gode ghevoecht 20selen sijn, ende van Gode tote onsen evenkersten⁽⁸⁾, alsoe

(1) Sur. quando Deum ipsum ea fecisse constat, et sancti omnes illis operam dederunt.

(2) Sur. Deus ea et docuit et facere jussit, primò quidem lege naturae, deindè lege mandatorum Decalogi, atque ad extremum lege evangelica.

(3) Versta gezondheid. Het woord gezonde komt in dien vorm altyd by de Ouden voor, en daer zyn eene menigte andere substantiva welke met zulken adjectivalen uitgang gebruikt werden. Prof. Bormans heeft er vele opgehaeld in zyne Christina, bl. 96 en 484.

(4) Sur. neque dubium est, quin animae utilia ac necessaria, et in ocutis hominum bona ac honesta sint.

(5) Sur. Adde quòd bonis hominibus bunum praebent exemplum.

(6) Sur. naturam benè componunt et sedatam reddunt.

(7) Sur. Denique bonis agendis operibus.... in virtutibus profectum facimus, et aeterna nobis praemia cumulamus et augmentamus.

(8) Sur. ut cum omnibus bonis actibus ad Deum, et à Deo ad proximos adjuncti et accommodati simus.

[p. 169]

1dat wi in gaen met allen menschen te Gode, ende weder 2ute gaen met Gode tote allen menschen⁽¹⁾. Dan sijn de 3voete onser begherten ghesplet met tween clauwen, alse wi 4ons selven ende alle menschen minnen te Gode ende te allen 5doechden⁽²⁾, ghelijc die werke sijn reine, daer wi Gods eere 6inne soeken ende der menschen orbore ende salicheit. Ende 7hier omme, dunct ons dat wi in onsen werken de eere Gods 8meinen, ende en wille wi niet achten ons evenkerstens, dat 9werc es onreine.⁽³⁾ Al hevet den ederec⁽⁴⁾, en heeft de 10voete niet ghesplet. Dunct ons oec dat wi in eneghen werke 11ons evenkerstens orbore seere begheren, ende en achte wi 12Gods eere niet: dat werc es echter onreine. Al hevet de 13voete ghesplet, en ederect⁽⁵⁾ niet. Maer het moet beide te 14gadere comen⁽⁶⁾ saelt Gode behaghen, ende onse gheesteleke 15spise sijn.

16Ende dit leert ons de figure, ende oec vendewijt in der 17naturen; want al dat God ghemaect heeft, dat houdt sine 18ordene, sonder de sondeghe mensche⁽⁷⁾. God heeft ghemaect

(1) Sur. ità ut cum hominibus universis ad Deum ingrediamur, et rursùs eum Deo ad cunctos homines egrediamur.

(2) Sur. Tum enim pedes affectuum nostrorum in duas ungulas fissos habemus, quando nosipsos et cunctos homines ad Deum et virtutes omnes ex aequo diligimus.

(3) Sur. Quaecumque igitur ea sunt opera, in quibus Dei quidem honorem spectare nobis videmur, sed proximos negligimus, ea immunda sunt.

(4) Versta datgene waerdoor de herkauwing uitgevoerd wordt. Wy vatten het woord op in den zin van het latynsche ruma of rumen, waer het verbum in die tael van gevormd is, volgens de uitlegging van Servius op vers 54 der zesde Ecloga van Virgilius: Ruminatio autem dicta est a ruma, eminente gutturis parte, per quam demissus cibus a certis revocatur animalibus.

(5) Versta het en ederect niet, even als boven, het en heeft de voete, enz.

(6) Sur. Ergo ulraque concurrere necesse est.

(7) Sur. homine peccatore excepto. Men ziet, het voorzetsel sonder heeft hier niet de beteekenis van het latynsche sine, maer die van praeter. Thans gebruiken wy daer behalve voor.

[p. 170]

1sonne ende mane, hemel ende eerde, ende inghelsche na- 2ture in onsen dienste⁽¹⁾, omme dat wi heme dienen souden. 3Ende heme dienen, dat es sine eere meinen met wel gheor- 4denden werken, alse wi des ons daer in niet en soeken⁽²⁾. 5Want hi heeft alle dinc ghemaect ute sijnre vrier uut- 6vloiender goetheit⁽³⁾, ende alsoe soude wi ons selven ende 7alle dinc weder in hem draghen met vrier uutvloiender 8minnen⁽⁴⁾: so vonde wi salecheit in heme ende de rechte 9waeromme ons levens ende alre creaturen⁽⁵⁾. Want de 10rechte waeromme ons levens, dat souden sijn underlinghe 11minne ende trouwe ieghewelc toe den anderen⁽⁶⁾, ende dat 12wi Gods eere meinen ende begheren souden in al onsen wer- 13ken. Ende dit heeft ons Christus selve gheleert met woerden 14ende met werken, want hi leert ons allen in den Pater-noster 15dat wi spreken met heme: ‘Vader onse, du best, in den 16hemelen; gheheilecht si dijn name; toecome dijn rike; 17dijn wille ghescie alsoe in der eerden alse in den hemel. 18Gheeft ons heden onse dagheleecs broet, ende verlaet ons 19onse scout alse wi verlaten onsen sculderen. Ende en 20leidt⁽⁷⁾ ons niet in becoringhen, maer maect ons vri van 21quade.’

22Dit ghebet heeft Christus selve gheordent toe der eeren 23Gods, ende tote alder menschen orbore. Ende hier omme 24eest ghemeine allen goeden kerstenen menschen, gheliker

(1) Sur. et ipsam adeò angelicam naturam in nostrum ministerium.

(2) Sur. qui (actus) tùm verè boni et ordinati sunt, cùm nihil nostrum illis aucupamur.

(3) Sur. ex liberrima ac profluenti bonitate sua fecit omnia.

(4) Sur. et nos meritò tum nosipsos, tum caetera omnia libero ac profluenti cum amore in ipsum referre deberemus.

(5) Sur. et ita sanè et salutem in ipso, et veram tam vitae nostrae, quam creaturarum omnium causam et rationem inveniremus.

(6) Sur. ut nos vicissim alii alios singulari amore ac fide prosequeremur.

(7) C. leyt. D. leide.

[p. 171]

1wijs dat de Messe es, ende alle de dienst der heilegher 2Kerken, ende oec alle de goede werke die men doet in al de 3werelt. Want de priester sprect sine Messe, ende de acker- 4man sait sijn coren, ende de scepman vaert ter see: ende 5hier dient ieghewelc den anderen. Al sijn de werke ghedeilt 6ende onghelijc, de vrocht der werke es ghemeine. Ende so 7wie dan aldermeest begheert de eere Gods ende ghemeinen 8orbore der menschen, hi sal van Gode meest gheloent sijn.

9Ghi siet wel, des menschen lichame heeft vele lede, ende 10ieghewelc let, dat ghesont es, dient alle den anderen leden in 11lijfleker noetdorft, ende behoudt de stat ende de ordene, 12daert God inne ghevoecht heeft. Ende de stature van des 13menschen lichame es op gherecht te hemele weert, te enen 14teekene dat hi soude leven ter eeren Gods. Maer alle andere 15diere hanghen met den hoefde ter eerden weert, want si sijn 16alle onderworpen den mensche; ende eer de mensche sijn 17hoeft verlore, dat es sijn principael let daer sijn leven in 18gheleecht, hi soude eer alle sine lede daer vore setten. Nu 19es Christus de Gods Sone onser alre hoeft, daer onse eweghe 20leven inne gheleecht, ende wi sijn alle sine lede: ende hier 21ommee soude met rechte ieghewelc den anderen dienen ende 22ghetrouwe sijn in alre noet, lijfleec ende gheesteleec⁽¹⁾; 23ende also soude wi opgherecht staen, met Christumme onsen 24hoefde, in de eweghe eere Gods. So hadden onse werke 25ghesplette voete ende oec den ederec. Ende alsoe souden si 26reine sijn, ende souden ons spisen ende voeden in een 27heilich leven.

28Maer desen wech venden lettel menschen. Nochtan es al 29de werelt te gadere ghevoecht met underlinghen dienste;

(1) Sur. meritò alii aliis mutuò inservire, el in omni tum corporea tum spiritali necessitate fidem ac benevolentiam invicem exhibere deberemus.

[p. 172]

1want alles, dies den lichame noet es, des vent men gnoech 2ghereet; maer dit es al omme den penninc⁽¹⁾. Het es wel 3gheorloeft allen menschen, ende het es oec doechtsam dat 4ieghewelc wenne sine noetdorft ane den anderen, na bescee- 5denheit ende gherechticheit, alsoe dat men behoude under- 6linghe trouwe in de eere ons Heren⁽²⁾. Nu es ghierecheit, 7valscheit ende loesheit so menechfuldich worden, dat ieghe- 8welc bedriecht den anderen waer hi mach. Want alse de 9ghiereghe mensche alleene aensiet titeleec ghewin⁽³⁾, so 10verghet hi Gods, ende sijns evenkerstens, ende der doecht, 11ende alles goets dat heme werden mochte na deser tijt. Ende 12hier ave comt alle onghewarecheit⁽⁴⁾, dat es ontweghen⁽⁵⁾, 13ontmeten⁽⁶⁾, ontellen⁽⁷⁾, ontreekenen⁽⁸⁾, persemen⁽⁹⁾, voercoe- 14pen⁽¹⁰⁾, uutsetten⁽¹¹⁾, borghen⁽¹²⁾, leenen⁽¹³⁾, wisselen⁽¹⁴⁾ 15om ghewin, ende meneghe andere valscheit dier men nu 16pleecht in coemescape⁽¹⁵⁾, ende in alle den dinghen daer de

(1) Sur. sed nisi nummos dederis, vacuus redibis.

(2) Sur. ita tamen ut ad Dei honorem mutua fides inviolata, servetur.

(3) Sur. Dum enim avarus guisque in solum luerum temporale intentus est.

(4) Sur. Hinc verò falsitas et impostura omnis proficiscitur.

(5) Kiliaen vertolkt het woord door dolose ponderare, fraudare pondere.

(6) Kiliaen fallere measura, iniquè metiri.

(7) Versta onttellen, by Kiliaen numerando fallere.

(8) Kiliaen computando fallere.

(9) Dat is woekeren, by Kiliaen perssen, perssemen. Hy geeft ook perssem, woeker, perssemer, woekeraer. Zie het woord in den Woordenlijst van D^r De Vries, en nader verklaerd in 's heeren De Jagers Taalkundig Magazijn, III, bl. 159-60.

(10) Kiliaen merces praeemere minoris, easque pòst pluris vendere.

(11) Surius vertaelt het woord door het enkele expositio, dat niet genoeg zest. By Kiliaen heet het collocare, locare foenori pecuniam, occupare pecuniam.

(12) Surius drukt het uit door accommodatio, wat ook onnauwkeurig is. Wy vatten het woord op in de beteekenis van borg blyven voor een ander, namelyk mits belooning.

(13) Sur. mutuatio. -

(14) Sur. pecuniae permutatio.

(15) Coemescap, comenscap, comanscap, coemanscap, dat alles beteekent koophandel of koopmanschap, by Surius mercimonium of mercatura.

[p. 173]

1menschen undelinghe mede omme gaen. Ende al sijn si met 2den werken van buten te gadere ghevoecht⁽¹⁾, de werke en 3comen niet ute broederleker minnen: ende hier omme sijn 4si onreine, want si en meinen de eere Gods niet. Ende el 5hebben si die voete ghesplet, het sijn soghen voete⁽²⁾, ende 6al dat van der soch comt, dat es onreine, dat en mochten de 7Joden niet eten, omme dadt niet en ederect. Ende daer omme 8en hevet oec gheen ruete⁽³⁾, dat men plach te verberne op 9den outaer Gods. Ruete dat es gheesteleke blisscap, die van 10doechden comt: die sal men verberren int vier der minnen 11vore den oeghen Gods; maer verkens smere dat es eertsche 12blisscap, die van sonden comt: die stinct vore Gode ende 13behoert ten helschen viere.

14Voert weer, al dat onder de eerde woent, alse muse ende 15molle, die waren onreine den Joden ende verboden ter spisen. 16Hier mede versteet men die rike vrecke, want si woenen te 17male onder eertsche dinghe, ende si hoeren harde wel, alse 18de molle; maer si sijn blent, want si gaen te Messen, ende 19ten sermoene, ende horen dat waert Gods, maer si en willen 20niet verstaen dat men titeleke dinghe versmaden soude⁽⁴⁾ 21omme eweghe dinghe: ende hier omme es hare ghesichte 22eene blentheit. Si sien wale dat den eertschen goede alle

(1) Sur. Et licet alii aliis foris, quod ad actus attinet, conjuncti videantur.

(2) Surius vertolkt pedes autem peeorum sunt; maer hy wil zeggen porcorum, of liever porcarum.

(3) Surius vertaelt Sed negue adipem habet; maer hy zou beter sebum gebruikt hebben, dat eigentlyk de adeps der herkauwende dieren is, volgens het zeggen van Plinias, Hist. nat. Lib. XXVIII, cap. 38: Quae ratio adipis, eadem in his quae ruminant sevi est. En elders Lib. XI, cap. 85: Cornigera una parte dentata, et quae in pedibus talos habent, sevo pinguescunt. Bisulca, scissisve in digitos pedibus, et non cornigera, adipe.

(4) Sur. sed intelligere nolunt, pro rebus aeternis temporatia contemnenda esse.

[p. 174]

1de werelt onderdeenech es⁽¹⁾: paeus ende bisscop, princen 2ende prelate, gheesteleke ende weereleke, al nighet den 3weereleeken goede. Den riken man es men bereet van allen 4gheesteleken dinghen⁽²⁾: men singt, men leest hem⁽³⁾, 5ende al dat de heileghe Kerke van buten ghedoen mach, dats 6hem bereet⁽⁴⁾. Hi vercrijcht oec wel brieve dat hi es 7gheabsolveert van vagheviere ende van sonden; ende hier 8op es hi stout, ende wruedt seere⁽⁵⁾, ende maect groete 9hoepe van eertschen goede alse de molle pleghen; ende alse 10hijs menst waent⁽⁶⁾, so comt de duvel, ende sceptene uut 11der eerden, dat es sine siele ute sinen live ende ute al den 12eertschen goede. Dan singt men seere, ende luudt alle de 13clocken; men greeftene⁽⁷⁾ vore den outaer, ende hi es gheab- 14solveert van den vagheviere; maer es hi ghestorven in 15ongherechticheiden, alle die leven en mochtene niet ab- 16solveren van der ewegher hellen: ende al gave men alle 17sijn goet den aermen, en holpe⁽⁸⁾ hem niet. Ende hier omme 18ieghewelc merke sijn leven, ende hulpe hem selven die wile 19dat hijs machtich es⁽⁹⁾.

(1) Sur. Vident enim pecuniae et bonis temporariis obedire et subdita esse omnia.

(2) Sur. Et reverà divilibus parata sunt spiritalia omnia. De uitdrukking bereed zyn van, kan verklaerd worden door voorzien zyn van, namelyk ten behoeve, ten dienste der ryken.

(3) Sur. illis et cantalur et legitur.

(4) Sur. illis promptum et paratum est.

(5) C. wroet, D. heeft ook wruedt, maer voegt er in margine by wroet. Het woord dient opgevant in de beteekenis welke Kiliaen er aen geeft, op den mol toepasselyk: suffodere, rostro humum. Surius vertaelt: magnosque sibi rerum temporalium cumulos talparum more efficiunt atque effodiunt.

(6) Sur. sed dum nihil minùs suspicantur.

(7) C.D. graeftene. Versta men graeft of begraeft hem.

(8) Versta het en holpe of hielpe hem niet.

(9) Sur. vitam dispiciat et attendat suam, et consulat sibi ipsi dum adhuc licet.

[p. 175]

1Voert meer, al dat op der eerden cruupt, ende van den 2lime der eerden wast⁽¹⁾, dat es den Joden onreine ter spisen. 3Siet, hier mede versteet men alle vleescheleke sonden. Want 4alse de mensche al sine ghenoechte sedt in sinen lichame, so 5es hi alse een wrom⁽²⁾ die op der eerden cruupt ende leeft 6van den lime der eerden. Ende hier ute comen ·iij· hoeft- 7sonden, dat es traecheit, gulsicheit ende oncuuscheit. In 8traecheiden cruupt de worm, in gulsicheiden wert hi ghe- 9voedt, in onsuverheiden es sijn leven ende sine woeninghe. 10Ende ute desen sonden comen andere quade costumen ende 11nuwe vonde⁽³⁾, die bi wilen scadeleeker sijn dan de princi- 12pale sonden.

13Ghi siet wel, sal een man een cleet maken, hi doedt⁽⁴⁾ 14fronsen met langhen becken⁽⁵⁾, met langhen toten⁽⁶⁾, ende so 15inghe ende so cort⁽⁷⁾, dat hi cume sine scamelheit bedecken 16can. Hier op sied de vrouwen⁽⁸⁾, ende maken oec so inghe 17cleedere, dadt hen⁽⁹⁾ scande es; ende si voederent buten ende

(1) Sur. Ad haec quaecumque repentia ex limo terrae naseentia. Het verouderde lime is thans leem of klei.

(2) De twee andere handschriften hebben worm. Zie over de metathesis der r, Prof. Bormans op Christina, bl. 343..

(3) Sur, aliae quaedam pravae consuetudines novaeque adinventiones.

(4) De twee andere handschriften hebben doet. Het staet in ieder geval voor doet het. Het handschrift A houdt van de dt.

(5) Sur. oras adhibet laciniatas. Het werkwoord fronsen vertaelt Kiliaen door rugare, corrugare, striare, plicare. Die beteekenis heeft het beden nog. Wat men hier becken heet waren puntige uitsnydsels aen den boord der kleederen.

(6) Dit is waerschynlyk te verstaen van hetgeen by Kiliaen, op het woord tote, vertaeld wordt door gestamen humerale, superhumerale. Trouwens op de tuil- of toot-schoenen van dien tyd kan het hier niet aenkomen.

(7) Het schynt dus dat hier spraek is van een bovenkleed of rok. Men kan er zich een denkbeeld van maken uit de kleederdragten voorgesteld door Van Wijn, in zyne Avondstonden, II, bl 140, num. 10, en bl. 154, num. 15.

(8) Sur. Hoc exemplum libenter mulieres amplexae, etiam ipsae, enz.

(9) C.D. hem.

[p. 176]

1binnen, ende viseren⁽¹⁾ meneghe visevase⁽²⁾ omme beha- 2ghelheit⁽³⁾. Si maken ane hare hoefde bulte van hare⁽⁴⁾, dat 3sijs des duvels neste, daer si in sculen⁽⁵⁾. Maer dunct hen 4dat si edel sijn van gheboerte, so moetense hebben ane hare 5anschine cromme hoerne alse gheiten, daer si den duvel 6mede gheliken⁽⁶⁾. Ende dan gaense hen spieghelen ochte si 7scoen gnoech sijn den duvel ende der weerelt te behaghene; 8ende alse de buc al ghepalleert es, so eest een sac vol on- 9reins mes⁽⁷⁾. Nochtan makense groote wide hoetslope⁽⁸⁾, op 10dat men den vulen sac wel besien moghe. Mael saghense 11selve dat anschijn haerre consciencien, hoe eisseleec⁽⁹⁾ dadt 12es, hen soude gruelen van hen selven meer dan van eneghen 13duvel; want si sijn des duvels nette, daer hi mede veet de sine. 14Ende alsoe sijn oec de manne, die hen uut stellen in sonder- 15lingher behaghelheit⁽¹⁰⁾; want daer mede ontfunct men dat

(1) Viseren of visieren is zoo veel als uitdenken, verzinnen. Zie Kiliaen, en den Woordenlijst van De Vries, bl. 659-60.

(2) Dit woord, in de gemeezame spraek nog gebruikelyk, beteekent hier nietigheden, beuzelaryen, by Surius vertaled door ineptiae. Zie er meer van in De Jagers Verscheidenheden, bl. 176, vlgg.

(3) Sur. quibus humanam venentur gratiam.

(4) Sur. Jam in capitibus suis videas eas tubera quaedam ex capillis congesta gerere.

(5) Sur. quae nihil sunt aliud quàm daemonum nidi, in quibus delitescunt.

(6) Zie daer een staeltje van in de afbeeldingen voorkomende in het eerste deel der Brabantsche Yeesten, bl. 379 en 386.

(7) Sur. Deindè ubi jam ventrem putridum quibus possunt modis exornârunt et obvelârunt, quid tamen aliud est nisi saccus putentis fimi et stercoris plenus?

(8) Sur. Interim nihilomninùs pallia superiùs latè patere volunt. Kiliaen heeft het woord hoofdslop, en vertaelt het door orificium indasii aut tunicae, foramen vestis cui caput inseritur. Zie De Vries, Woordenlijst, bl. 467.

(9) D^r De Vries, in zyn Woordenlijst, bl. 414, houdt dit voor de goede spelling van liet woord, en die met y voor verkeerd. Kiliaen spelt mede het woord met ey. Men kan er Huydecopers Proeve over nazien, II, bl. 340, vlgg. en De Jagers Taalkundig Magazijn, IV, bl, 179.

(10) Sur. qui singularibus quibusdam modis ad captandam hominum gratiam, sive ad placendum hominibus, sese componunt.

[p. 177]

1vier der oncuuscheit, ende ufent ende stoect⁽¹⁾ in lanc so 2meer⁽²⁾. Ende al sijn dese liede traghe Gode te dienene ende 3onbereet⁽³⁾, si sijn haestich ende snel den duvel ende haren 4vleessche ghevolchsam te sine⁽⁴⁾. Want in der nacht, alse 5andere goede liede slapen ende rasten, dan gaense dansen, 6reien⁽⁵⁾, eten ende drinken, ende hare onvoere⁽⁶⁾ driven. 7Ende alse goede menschen op staen, Gode te dienne, dan 8gaense slapen die den duvel ghedient hebben; want si ver- 9keeren den dach in den nacht. Ende selke⁽⁷⁾ gaen ter kerken, 10ende horen eene messe, op dat si hare behaghelheit vertoenen 11moghen den volke⁽⁸⁾.

12Siet, dit es de weerelt, daer Christus niet vore bidden en 13woude sinen hemelschen Vader⁽⁹⁾, ende si en begherens 14oec niet; want si leven sonder gheesteleec ghevoelen ende 15sonder lost tote enegher doecht. Ende aldus sijn si die 16jonghe sonen die hare substancie van Gode ghedeilt heb- 17ben⁽¹⁰⁾, ende sijn ghevaren in een vremt lant, ende daer 18levense in onsuverheiden⁽¹¹⁾. Maer die oude sonen, die met 19den vader in den huse sijn bleven, ende sijn erve besitten,

(1) Versta en oefent en stookt men het al meer en meer. Men zei eertyds ook den akker oefenen. Zie De Vries, Woordenlijst, bl. 521.

(2) Men vindt ook ye lanc so mee, dat is, hoe langer hoe meer. Zie De Vries, Woordenlijst, bl. 471.

(3) Sur. Hoc genus hominum pigri ac desides sunt ad serviendum Deo.

(4) Sur. ut carni suae...morem gerant ac obsequantur.

(5) Het woord reyen vertaelt Kiliaen door subsilire, subsultare, tripudiare. Het is dus zoo veel als synoniem van dansen; maer dat men onderscheid maekte tusschen die twee, blykt uit de voorbeelden door Huydecoper aengehaeld in zyne Proeve, II, bl. 472.

(6) Het woord staet by Kiliaen, en is er vertolkt door gestus indecens.

(7) Sur. Quidam tamen ex eis templum accedunt et Missae sacrum auscultant.

(8) Sur. hoc fine tantùm ut populo se venditent, et hominibus decorem suum spectandum exhibeant.

(9) Cfr. Jo. 17, 9.

(10) Sur. siquidem et ipsi substantiam suam à Deo divisam habent.

(11) Cfr. Luc.15.

[p. 178]

1dat sijn de princen der heilegher Kerken, ende alle die dat 2patrimonium ons Heren Jhesu Christi verteeren⁽¹⁾: het 3schijnt dat si ontslapen sijn in groter traecheit; want si en 4leven, noch en leeren, noch met waerden noch met werken, 5dies hare volc ghebetert mach sijn. Nochtan heeft hen 6Christus sine scape bevolen, daer hi omme starf; maer si 7en versennens niet⁽²⁾, want die scape dwasen ende dolen⁽³⁾, 8ende si en soekense niet. Ende al ghebrect hen spise ende 9dranc, si en achtens niet. Ende al sijn de scape siec ende 10seer⁽⁴⁾, si en salvense niet; ende ghequetst ende te broken, si 11en verbendense niet. Ende al verleitse de duvel ende de 12werelt in den gront der hellen, si en wisen hen den wech 13der waerheit niet. Want de goede herde⁽⁵⁾ gheet vore sijn 14cudde; hi roept, hi trect, hi troest sine scape met der 15ghenadicheit Gods, ende volcht hen na, ende berespt, ende 16sceldt⁽⁶⁾, ende dreicht met der gherechticheit Gods. Ende 17die des niet en doen⁽⁷⁾ gheliken bat den wolf dan den herde; 18want de goede herde brinct gherne alle sine scape in de 19coie⁽⁸⁾; maer de ghiereghe wolf verbitse⁽⁹⁾ doet op den velde.

(1) Sur. qui Christi patrimonium absumunt.

(2) Sur. sed id minimè perpendunt. Het verbum versennen of versinnen is gebruikt in de beteekenis van bedenken, nagaen, overwegen. Zie Kiliaen, en pen Woordenlijst van D^r. De Vries, bl. 651.

(3) Sur. Errant enim et mente captae sunt oves eorum. Kiliaen heeft het werkwoord dwasen, en vertaelt het door desipere, in den zin van Surius.

(4) Dat is bezeerd, by Kiliaen exulceratus, dolens. Zie daer seer, seerigh. Surius vertaelt het woord door attriti.

(5) Sur. Contrà verò bonus pastor. Oudtyds zeide men herde, thans herder.

(6) Scelden of schelden is een van die woorden welke eertyds zoo wel in een goeden als in een kwaden zin gebruikt werden Hier beteekent het bestraffen of vermanen. Surius vertaelt het te regt door objurgare. Zie Huydecoper op Stoke, I, bl. 16.

(7) De genitivus des is partitief, alsof men zeide die daer niets van doen.

(8) C.D. coye. Versta het woord in den zin van schaepskooi, gelyk het nog gebruikt wordt, in 't fransch bercail. By Surius is het vertaeld door caule.

(9) Dat is, verbyt ze.

[p. 179]

1Nu siet ane die princen der heilegher Kerken, ochte si 2goede herden sijn. Hare salen ende hare paleisen die sijn vol 3van meisenieden⁽¹⁾, die hen dienen. Daer es macht, ende 4rijcheit, ende groete eersamheit na wise der werelt, over- 5vloedeghe spise ende dranc, menechfuldeghe cledere, coste- 6leke jueele⁽²⁾, ende alle de cierheit die de weerelt gheleisten 7mach. Nochtan ghebrect hen altoes⁽³⁾. So si meer vercrighen, 8so si ghieregher bliven. Hier mede gheliken si der elendegher 9werelt, die altoes steet na eertsch goet, omme dat si Gods 10niet en ghesmaect. Maer Christus de goede herde, die leert 11ons eenen anderen wech; want hi en hadde huus noch hof, 12ende met hem selven ende met alle sinen goede⁽⁴⁾ cochte hi 13den mensche, dat es sijn sceepken⁽⁵⁾. Ende in der meester 14eeren die heme de weerelt ie ghedede, so reet hi op eene 15eselinne; ende sine familie, dat waren sine discipule, die 16ghinghen neven hem te voet. Hi hadde wel een ors⁽⁶⁾ ochte 17enen witten mule⁽⁷⁾ ghehadt, hadde hi ghewilt; maer hi 18woude ons den wech der oetmoedicheit leeren. Ende hier 19omme, in den beghinne der heilegher Kerken, die apostele 20ende die heileghe bisscoppe, die doe waren, die ghinghen te 21voet met groten eerenste⁽⁸⁾ al de werelt dore, ende bekeerden 22dat volc uut den ongheloeve.

(1) Veelal maisnieden, soms meisniede, en nog al anders. Versta huislieden, of wat men in 't latyn door familia te kennen geeft. Zie daer veel van in Clignetts Bydragen, bl. 256, vlgg. Zie mede een onderzoek van W.C. Ackersdyek, gedrukt in de nieuwe Verhandelingen der Maetschappy van Leiden, II, bl. 207, vlgg.

(2) C. yuwelen. D. juweele.

(3) Sur. Et inter haec tamen semper penuriam ac defectum patiuntur.

(4) Sur. seipso autem et omnibus quae habuit.

(5) C.D. scaepken.

(6) Ors en ros zyn hetzelfde woord. Zie Kiliaen. Surius vertaelt, het door equus gradarius, eigentlyk een telpeerd of telganger.

(7) Het woord is mannelyk, omdat er ezel by verstaen wordt.

(8) Sur. totum mundum magna cum strenuitate pedites peragrantes, enz.

[p. 180]

1Maer nu eest al contrarie. Sal een bisscop ofte een groet 2abt sijn volt visiteren, hi rijdt met ·xl· peerden, met groter 3familien ende niet groter cost; want hi en gheldes selve 4niet⁽¹⁾. Die correctie es in de borse, maer si en ruert de 5sielen niet⁽²⁾. Grote singerie⁽³⁾, grote feeste, ende grote 6cost van spisen ende van dranke, ochte groete cnoepe van 7goude⁽⁴⁾, die moet men gheven: ende alse si dat hebben, so 8es de correctie ende de capittele leden⁽⁵⁾, want anders en 9soeken si niet. Sijn si canoneke, nonnen, ochte moneke, die 10hen toe behoeren, si moetent ghelden⁽⁶⁾, want het es de cos- 11tume: anders en weetic niet wat bediedt⁽⁷⁾, want men ghe- 12vet noede, ende de bisscop nemet gheerne. Ende aldus 13meerrent de sonde, maer si en mendert niet⁽⁸⁾.

14Die landeekene houden oec capittele van haren papen⁽⁹⁾; 15maer hoe sere de papen haer leven beteren, dat mach men

(1) Sur. Neque id mirum, quando non suis sed alienis id facit impendiis.

(2) Sur. Correctio et castigatio crumenas tantùm spectat, animas nihil attingit.

(3) Versta groote zingery, groot gezang. Sur. Cantus celebres.

(4) Surius vertaelt aut etiam grandes bullae aureae exiguntur. Hiermede zyn, naer ons inzien, de gouden knoopen gemeend, welke men voor, in, en na Ruysbroecks tyd op den gordelriem droeg, even als in het oude Roomen, alwaer zy ook bullae genoemd werden. Zie Virgilius, Aen. XII 942.

(5) Sur. Quae postea quam data sunt, castigatio et visitatio finem habent. Het woord leden staet volkomen gelyk met het fransche passé. Het middeleeuwsch verbum liden maecte in imperf. leet, in particip. leden, en beteekende voor bygaen, overgaen, doorgaen, duren. Het is overig in geleden en verleden.

(6) Sur. ista pendere coguntur.

(7) De schryver wil zeggen, want ik weet niet waer die schenkaedjen op gegrond zyn, anders dan op de gewoonte. Surius heeft het anders begrepen en zegt: Want men weet niet wat dat bezoek anders beduidt. Zie hier zyne woorden: Ita enim consuctudo se habet: nec quicquam praetereà noverunt, quid ea significet visitatio.

(8) C. meerdert. D. meeret. Versta, het kwaed dat door het bezoek des bisschops zou dienen geweerd te worden, vermeerdert in stede van te verminderen. Sur. Sed hac ratione peccata non minuuntur, immò augentur etiam.

(9) Sur. Archipresbyteri quoque, quos Decanos rurales vocant, parochos et clericos suos visitant.

[p. 181]

1dagheleecs sien⁽¹⁾. Ende si hebben noch ene andere costume, 2dat si een werf des jaers, een werf in elke prochie, seen- 3den⁽²⁾ van oppenbaren groven doetsonden⁽³⁾; ende die daer 4inne vonden werden, die moeten ghelt gheven. Dat es de 5penitencie ende de boete vore de sonden; ende dan moghense 6met ghemake sitten⁽⁴⁾, ende den duvel dienen al dat jaer 7over, tote dat de tseins⁽⁵⁾ weder valt⁽⁶⁾. Ende al soudense 8omme haer broet gaen, si moetent ghelden. Sijn si oec rike, 9ende sijn de feite groet, so moetense vele gheven, ende so 10men alder meest van hen ghetrecken mach. Ende hier mede 11sijn si quite van jare te jare, tote diesmaels dat de duvel 12comt, ende voerse⁽⁷⁾ in de helsche penitencie, dier nem- 13mermeer inde en wert. Ende aldus heeft ieghewelc dat hi 14begheert: de duvel de siele, de bisscop dat ghelt, de 15dore⁽⁸⁾ mensche sine corte ghenoechte.

16Siet, dit sijn de renten daer de bisscoppe op leven met 17haren ghesinde⁽⁹⁾. Ende al sijn de bisscoppe some heilech 18ende goetwillech, de ghene die bi hen sijn, ende hare offi- 19cien draghen⁽¹⁰⁾, die sijn scale ende onghenadich, ende alsoe

(1) Sur. quotidiana docent experimenta.

(2) C. sinden. D. seenden, en in de glosse senen.

(3) Surius vertaelt: Est et alia apud istos consuetudo, ut singulis annis semel parochias singulas visitent, et in aperta dunlaxat gravia crimina inquirant. Uit deze vertaling, welke wy voor nauwkeurig houden, ziet men dat het aenkomt op eenes visitator, die in de verschillende parochiën door den landdeken gezonden werd, om onderzoek te doen naer de misdaden der geestelyken.

(4) Sur. qua persoluta, securis et quietis esse licet, et totum illum annum, enz.

(5) C. die schijs.

(6) Sur. donec iterum redeat visitandi tempus. Het woord tseins zal hier wet gebruikt zyn in den zin van het latynsche census, verstaen van de omwandeling die de Romeinsche censor ambtshalve deed op gestelde tyden. Zoo althans heeft het Surius opgevat.

(7) D. voertse.

(8) Door beteekent dwaes, zot. Zie Kiliaen.

(9) Met hun huisgezin. Zie Kiliaen.

(10) Sur. eorum vicarii sive Officiales ac ministri.

[p. 182]

1ghierech, dat hen niemen ghenaken en mach, ochte eneghen 2orbore doen⁽¹⁾, hi en coept met ghelde. Ende die meest 3bringhet, hi es best te hove; want absolucie, brieve, seghele 4ende ban: die vele ghels heeft, hi vercrighet al⁽²⁾.

5Ende dit leede onghemac⁽³⁾ es contagioes, ende es voert ghe- 6ghaen, ende heeft besmedt alle de religie ende al dat paepscap 7der werelt. Ende aldus heeft de coude wenter den heeten so- 8mer verdreven; ende hier omme es lettel gheesteleker vrocht 9in de heileghe Kerke bleven. Ghi siet wale, al hadde een man 10·iiij· provenden⁽⁴⁾ ocht ·v· noch begheert hi meer; ende so 11hi meer heeft, so hijs men verdient. Want die groete heren 12en doen maer messe te hoechtiden; op ander tide doense 13hare capellane; want si achten hen selven so groet, alse 14ochte hen niet en betaemde, en ware op hoeghe daghe. Ende 15al sijn si mate van gheboerten⁽⁵⁾, comen si te goede, hen 16wast haer moet. Ende al waren si oec wel ghelettert ende 17wijs ter werelt⁽⁶⁾: begheren si eertsch goet ende eere⁽⁷⁾, so 18werden si verblent van gheeste ende onbekint in doechden. 19Ende al gheeft de paeus orlof meer provenden te houdene 20dan eene, hi en mach niet orlof gheven ghierech ochte vrec 21te sine⁽⁸⁾. Maer ghierecheit ende vrecheit dat sijn ·ij· pro-

(1) Sur. nec quicquam apud eos effici possit.

(2) Sur. adeòque pecuniosi homines si multùm tribuant, facilè impetrant omnia, et absolutionem, et literas, et sigilla, et excommunicationis sententiam.

(3) Sur. Atque isthaec detestanda pestis. Het adjectief leed zegt zoo veel als hatelyk. Zie De Vries, Woordenlijst, bl. 493.

(4) Provenden, of, gelyk Kiliaen het geeft in zyne peregrinae dictiones, provenen, zyn kerkelyke inkomsten, in 't latyn praebendae. Surius vertaelt het zeer wel door beneficia.

(5) Sur. Et licet interim plerique humili aut mediocri loco et conditione nati sint. Het woord mate is hier adjectief en beteekent gering. Zie De Vries. Woordenlijst, bl. 503.

(6) Sur. et sapientia seculari praediti.

(7) Sur. at ubi temporaria bona et seculï honores appetunt.

(8) Sur. ut quisquam avarus aut tenax sit.

[p. 183]

1venden, die de duvel someghen riken papen ende canone- 2ken gheeft, ende selke⁽¹⁾ behoudense eweleec. Ende hier 3omme sijn si Gode ende hen selven onghetrouwe, want si 4begheren groete provenden met cleinen dienste; maer wa- 5ren de provenden al te male vri, sonder dienst te Gode, dat 6haddense noch liever: ende dan souden si harde noede eenen 7maten clerc sine noetdorft gheven, die vore hen songhe, ende 8lase, ende Gode diende. Maer si maken haren scat van der 9armer goede dat hen overblijft⁽²⁾; ochte si coepen nuwe ren- 10ten, ochte si legghent ane comenscap, ende selke ane beha- 11ghelheit ende costeleecheit van cleederen⁽³⁾, van spisen ende 12van dranke; ende selke verdobbelent ende vertuuschent, 13ochte si bestadent in anderen oneersamen dinghen. Ende 14selke andere laten hare messe ende haren dienst, daer si van 15rechte toe verbonden sijn, ende werden meieren ende rent- 16meestere der poerteren van haren tseinse ende van haren 17renten, ende bedriven dat hen niet toe en behoert⁽⁴⁾. Ende 18alsoe sparen si dat si selve hebben in vrecheiden, ende wen- 19nen hare noetdorft iet gierecheiden. Ende bi wilen gaense 20vore de vrouwen ter kerken⁽⁵⁾, ende dienen hen in nederen 21dienste dat hen niet en betaemt noch den vrouwen⁽⁶⁾. Selke 22andere papen vent men, die in der kerken staen ende wach- 23ten na den penninc alsoe oneerleec, alse ochte si cropel

(1) Versta, en sommigen.

(2) Sur. Grandes autem thesauros sibi conficiunt ex rebus pauperum.

(3) Sur. partim id in preciosas, splendidas et gratas adspectu vestes, vel cibum et potum conferunt.

(4) Sur. et civium dispensatores fiunt, ita ut eorum procurent reditus ac census, quod sanè neutiquàm eos decet. Het woord meijer dient hier opgevat te worden in den zin van het fransche économe.

(5) Sur. Nonnunquam etiam videas eos dominarum ad templum pergentium anteambulones agere.

(6) Sur. et ad infima isthaec sese servitia abjicere, cùm tamen et ipsos et foeminas hujuscemodi id plané dedeceat.

[p. 184]

1ende blent waren; ende het es te vreesene dat men meneghe 2messe doet, daer men meer aensiet uutwendich ghewen dan 3de eere Gods; want lettel yemen laet hem ghenoeghen⁽¹⁾. Al 4heeft een man eene provende die sine es, hi verdient noch 5eene daer toe, maecht hem werden⁽²⁾. Ghi siet wel, alse men 6luut ten dienste ons Heren, te mettenen ochte ten anderen 7ghetiden: es daer ghelt te wennene, so ontweckense alle⁽³⁾, 8ende comen ter kerken met groten hoepen⁽⁴⁾; maer en es dies 9niet⁽⁵⁾, al luuddemen de cloeken ontwee⁽⁶⁾, si slapen so vaste 10si en comen niet, sonder⁽⁷⁾ de ghene diet doen moeten: dat 11sijn vicarise ende mercenarise, die daer toe gheimedt sijn⁽⁸⁾. 12Selden comt yemen puerleec omme de eere Gods; ende al 13comen de groete heeren, si doen daer lettel orboers⁽⁹⁾, maer 14si clappen underlinghe, ochte si swighen te male⁽¹⁰⁾, ochte 15si gaen haesteleec uute met cleinen ocsune, want de dienst 16ons Heren en smaect hen niet⁽¹¹⁾.

17Men venter oec vele die curen hebben van den volke⁽¹²⁾,

(1) Sur. Vix enim paucos reperias, qui rebus suis contenti sunt. Het woord lettel, luttel, is hier adjectivè gebruikt, en beteekent met het volgend woord zoo veel als weinige persoonen.

(2) Sur. Si quis unicum obtinuerit beneficium ecclesiasticum, modò possit obtingere occasio, libens etiam alterum amplectitur.

(3) Sur. alacriter evigitant omnes.

(4) Sur. et frequentes ad templum conveniunt.

(5) Sur. Sin nullum expectent commodum.

(6) Thans zegt men in twee, doch de beteekenis is eigentlyk in stukken. Zie De Vries, Woordenlijst, bl. 541. -

(7) Versta, behalve, uitgenomen.

(8) Mieden is huren, vermieden verhuren, by ons vergeten, maer in het hoogduitsch nog van dagelyksch gebruik. Het woord komt van het oude miede, loon, waerover zie Clignetts Bydragen, bl. 52, vlgg.

(9) Sur. Ex majoribus Dominis si qui forte intersint, parum aut nihil fructûs adferunt.

(10) Sur. vel penitùus obmulescunt. Het adverbium te male beteekent soms al te samen, soms, als hier, geheel en al. Zie De Vries, Woordenlijst, bl. 500.

(11) Sur. aut celeriter, etiam levibus ex causis, egrediuntur: non enim eos Dei cultus afficit.

(12) Versta, die zielenlast hebben.

[p. 185]

1ende dien tfolc bevolen es van Gods weeghen⁽¹⁾: noch haren 2levene, noch haren werken en machmen volghen⁽²⁾, ende 3selden haren waerden⁽³⁾; want dicwile gheliken de waerde 4den werken, ende aldus eest al bederft⁽⁴⁾. Want sonde ende 5scande es eere worden in der werelt oeghen, maer niet alsoe 6vore de gherechtecheit Gods. De ghene die van der heile- 7gher Kerken goede leven, ende reine souden sijn van sielen 8ende van live⁽⁵⁾, si houden some⁽⁶⁾ hare kindere binnen ha- 9ren huuse, oppenbaerleec ende sonder scaemde, in groeter 10behaghelheit, alse ochte sise van haren ghetrouden wiven 11hadden. Ende hier omme, ware priesterscap alsoe onstich- 12teleec gheweest in den beghinne der heilegher Kerken alst 13nu es, kersten gheloeve en ware so verre niet comen; maer 14nu sijn alle state ghedaelt van haren beghinne.

15Ende dit moechdi merken in alle de religioese, die in de 16werelt sijn: men vent noch in cloestere moneke ende non- 17nen, die harde ufenachtich sijn⁽⁷⁾, ende devoet, ende innech 18scinen⁽⁸⁾, ende wel gheseet in alre wijs⁽⁹⁾. Selke van de- 19sen⁽¹⁰⁾ sijn goetwillech, eenvoldich, ende heilech, ende deser 20en acht men niet⁽¹¹⁾; maer selke van desen sijn scalc ende

(1) Sur. Plures etiam animarum curam, et populum Dei loco regendum ac instituendum susceperunt.

(2) Sur. sed eorum neque vitam, neque actus imitari licet.

(3) Sur. dictis quoque rarò tutum est morem gerere.

(4) Sur. Sic. proh dolor! in pejorem partem mutata sunt omnia. De dry handschriften hebben bederft. hetgeen wy voor geen participium houden, maer voor een substantief, namelyk bedorvenheid of bederfte.

(5) Sur. quos anima et carpore castos esse oportebat.

(6) Versta, sommigen houden.

(7) Sur. qui satis multùm spiritalibus exercitiis dediti, enz.

(8) Sur. et Deo devoti ac internae vitae studiosi.

(9) Sur. ae modis omnibus benè compositi ac morati videantur.

(10) Versta, sommigen dezer.

(11) Sur. Atque ex his alii quidem bonae sunt voluntatis, simplices et sancti; sed ii nihili penduntur.

[p. 186]

1tweevoldich⁽¹⁾, ende toenen dat si niet en sijn⁽²⁾; ende dese 2werden dicwile verhaven ende prelate ghemaect: ende dan 3machmense bekinnen⁽³⁾, want si verheffen hen selven boven 4de andere, alse ochte si in der werelt waren ende hen dat goet 5ende die eere verstorven waren van haren vorderen⁽⁴⁾. Ende 6dan hebben si der heilicheit vergheten, ende regeren dat eert- 7sche goet, ende pleghen haerre heerheit⁽⁵⁾, ende bevelen 8de sielen ende de religie den prioer; want si sijn onledech, 9ende soe menechfuldich⁽⁶⁾, cume connen si eene si eene messe ghe- 10hoeren⁽⁷⁾. Ende al dat hen gheneect⁽⁸⁾, dat moet bugh en 11ende nighen⁽⁹⁾, want si sijn de vorste in der eeren. Ende 12hier omme souden si sijn de leste in oetmoedicheiden van 13herten, ende in ghetrouwen dienste haers volcs; want si 14draghen den staf die den herde toe behoert. Met den scar- 15pen⁽¹⁰⁾ souden si steken ende driven de traghe⁽¹¹⁾; ende met 16den rechten stave in midden, so soude hare heileghe leven 17ende hare exempel de ongheleefde⁽¹²⁾ cranke vorweert in 18doechden draghen⁽¹³⁾; ende met den cromme van den

(1) Sur. Nonnulli verò nequam et astuti ae duplices sunt.

(2) Sur. et simulant se quod non sunt.

(3) Sur. Tum verò ipsi sese produnt.

(4) Sur. Haud secùs quàm si in mundo agant, bonaque coenobiorum et honor ab antecessoribus ad ipsos jure ac successione haereditaria devoluta sint.

(5) Sur. suumque exercent dominatum. Het regimen haerre heerheit of heerlykheid, staet in genitivo.

(6) Sur. ipsi interim tot tamque variis distrahuntur occupationibus.

(7) Sur. ut vix Missae sacrum auscultare queant.

(8) C. ghenaect.

(9) Sur. Quotquot autem ad eos accedunt, genu flectere solent. Hy zou beter debent gezeid hebben.

(10) Versta, met het scherpe, of met den scherpen, den puntigen kant.

(11) Sur. Itague illius parte acuminata pigros ac desides stimulare ac urgere... deberent.

(12) C. ombeleefde. Kiliaen vertolkt dit woord door incivitis, enz., maer tevens ook door humanitatis expers et vitae communis expers, en dat beteekent het hier. Surius vertaelt het zeer wel door inexercitatos.

(13) Sur. et parte media suo exemplo vitaeque sanctitate infirmos ac inexercitatos ad virtutum profectum deferre ac provehere.

[p. 187]

1stave⁽¹⁾, souden si die ghene die uutweert wouden ter 2werelt⁽²⁾, wederboegben ende weder halen toe der enicheit⁽³⁾.

3Ende aldus waest in den beghinne van deser religien⁽⁴⁾; 4want de outvadere, abde⁽⁵⁾ ende moneke, die lieten vader 5ende moeder, maghe ende vriende, eere ende goet der werelt, 6ende ghinghen in de wustine, ende sochten Gode ende hei- 7lich leven in aveghescedenheit des volcs, ende in enicheit 8haers herten⁽⁶⁾. Maer nu eest rechte contrarie; want abde 9ende moneke die nu sijn, die keeren Gode den rugghe 10ende dat anschijn ter werelt, ende begheven enicheit, ende 11riden, ende loepen uutwaert ten maghen ende ten vrien- 12den, ende soeken eten ende drinken, ende ghenoechte 13haers lichamen: ende hier ave comt bi wilen sonde, ende 14scande, ende confusie der werelt⁽⁷⁾. Maer mochte men de 15quaetheit den volke bedecken, Gods ende der goeder con- 16sciencien achte men lettel⁽⁸⁾. Ghi siet wale, alse eene jonc- 17frouwe eene nonne⁽⁹⁾ ute haren cloestere gheet, si maect hare 18so behaghel, alse ochte si hare den duvel ende der werelt 19vercoepen woude, alst dicwile ghevalt; want si es ocsuun 20van menegher sonden, dies si selve niet en weet, ende daer 21si redene ave gheven sal ten ordeele Gods. Siet, desen 22lieden es hare cloester een kerker, ende de werelt een 23paradijs; want God, noch eweghe salicheit, en smaect hen

(1) Sur. parte denique inflexa ac recurva.

(2) Sur. quos foràs ad mundum cernerent contendere.

(3) Sur. ad solitudinem et fratrum collegium retrahere ac revocare deberent.

(4) Versta van de kloosterlyke religie, monasticae religionis, zegt Surius.

(5) Dat is abten; maer de t is verzacht om de voorgaende b.

(6) Sur. Deumque et vitae sanctimoniam in semotis ab hominum frequentia et consuetudine locis, et cordis sui unitate ac solitudine quaerebant.

(7) Sur. probra et ignominia seculi.

(8) Sur. Attamen si improbitas ipsa populum celari posset, Dei et bonae conscientiae minima ratio haberetur.

(9) Surius vertaelt het met een adjectief: ubi virgo sanctimonialis.

[p. 188]

1niet. Ende dit moechdi eigheleec merken⁽¹⁾: daer ·xl· mo- 2neke sijn in enen cloester, si doen lettel meer messen dan 3si doen moeten van noede, die den convente int ghemeine 4toe behoeren⁽²⁾. Ende in der nacht, alse men te mettenen 5luudt, so comter daer ·iiij· ochte ·v· diet doen moeten met 6behoerten⁽³⁾, ende meer van noede dan van vrien wille⁽⁴⁾: 7alle de andere slapen, ende houden hare raste ende hare 8ghemac. Men capittelt vele, ende dat es orboerleec ende 9goed; nochtan mendert de religie van daghe te daghe, want 10alse ieghewelc den anderen ordeelt meer dan hem selven, 11soe es die correctie onghenadich, ende so ghebrect daer 12oermoet ende eendrachticheit in bruedeleker minnen. Want 13die hen selven niet en meshaghen⁽⁵⁾, ende hare ghebreke 14niet en claghen⁽⁶⁾ alse mense berespt, si connent qualeec 15effene ghedraghe⁽⁷⁾. Voert meer, alse de prioer te reeftere 16luudt, ochte iemen anders dien hijs verbidden mach⁽⁸⁾, so 17comen daer drie ochte viere van den joncsten, dadt doch 18ene ordene scine⁽⁹⁾. Mijn here de abt blijft in huus met 19sinen ghesinde, ende alle dat ander convent es siec ende 20cranc, ende pleecht sijns selfs met vleesche ende met goeder 21spisen, diet vercrighen mach⁽¹⁰⁾. Die vele renten heeft, hi

(1) Sur. Quod vel indè satis constare potest.

(2) Sur. Ubi enim monachi ·xl· simul in coenohio vivult, vix paulò plura Missarum sacra peragunt, quàm ex communi debito facere compellantur.

(3) D. met behoirten. Sur. pauci, quibus id facere incumbit.

(4) Sur. et ii ipsi metu potiùs quàm libera adducti voluntate.

(5) Sur. Qui enim, dum objurgantur, sibi ipsis non displicent

(6) Sur. nec suum accusant delictum.

(7) Sur. vix aequanimiter se repraehendi patiuntur.

(8) Sur. aut alius quispiam illius jussu aut rogatu.

(9) Surius vertaelt kwalyk: tametsi unius omnes ordinis sint. De schryver wil zeggen dat er eenige moniken komen, opdat het toch altyd den schyn hebbe van eene gemeente te wezen.

(10) Sur. alii malè habent, et edendis carnibus ac aliis lautitiis, si quas habere possunt, sua curant corpora.

[p. 189]

1gadert vele ghelts, ochte hi verteeret riveleec⁽¹⁾: die lettel 2heeft, hi moet men verteeren, want ieghewelc behoudt dat 3hi selve heeft, ende en gheves⁽²⁾ den anderen niet. Al es de 4abdie rike⁽³⁾, si en gheeft den convente⁽⁴⁾ niet meer dan 5si gheven moet. Es oec⁽⁵⁾ dat convent rike, si eten ende 6drinken te bat; maer der abdien en gheven si oec niet: 7ende ieghewelc ontfeet sine renten, ende besorcht hem 8selven, alse ocht hi in de werelt ware: ende dit es met 9orlove des prelaets. Maer woude de prelaet die renten⁽⁶⁾ op 10heffen ende in der ghemeinten deilen⁽⁷⁾, men soudt heme 11cume ghedoeghen ochte niet⁽⁸⁾: ende aldus levense sonder. 12proper in den waerden, ende menech in der herten niet⁽⁹⁾.

13Nu merct, es dese vite sente Benedictus reghele ende sente 14Augustijns? Dat moeste men seere gheloesen⁽¹⁰⁾, want in der 15varwen noch in den werken en scines niet⁽¹¹⁾: want die 16reghelen leeren ons een inghekeert leven met enen vertiene 17der werelt, ende also Gode venden ende besitten in enicheit 18van gheeste. Maer die de biddende ordenen⁽¹²⁾ stichten, si

(1) Rijf, rive vertaelt Kiliaen door largus, copiosus, abundans. Het adverbium riveleec beteekent dus ruimschouts. Surius zegt zeer wel: Mullam coacervant pecuniam, aut dapsiles faciunt sumptus.

(2) Versta, en geeft des, of daervan niets aen de anderen.

(3) Versta, al zyn de inkomsten van den Abt, in zyne hoedanigheid van abt, groot.

(4) Dat is, aen de gemeente. Coenobium, heet het by Surius.

(5) Versta, is daerentegen de gemeente ryk.

(6) Versta, de byzondere renten van de leden der gemeente.

(7) Sur. Qui tamen si reditus tollere atque in commune distribuere vellet.

(8) Sur. aut vix aut omninó non permitteretur.

(9) Sur. Ita nimirùm, verbo quidem nihil habent proprii, sed re vera perplures secùs agunt.

(10) C. glosen. Surius vertaelt, paraphrastich, maer keurig: Mihi quidem non fit verisimile, nisi grandes adhibeant glossas et commenta.

(11) Sur. Neque enim vel color vel actus id prae se ferunt.

(12) Surius vertaelt de bedelende ordenen, mendicantium ordines, en het kan er goed voor dienen; want bedelen is niets anders dan het frequentatief van bidden.

[p. 190]

1besaten Gode in enicheit haers gheests; ende overmids een 2inwendich driven Gods ende bruederleke minne, so keerden 3si hen ute toe den volke, ende vervolden al de werelt met 4heileghen levene, ende met ganser leeringhen⁽¹⁾. Si ver- 5smaedden goet ende eere, ghenoechte haers lichamen ende 6allen troest der werelt, ende si volchden Christumme na in 7willegher armoeden van buten ende van binnen. Si waren 8sober in hen selven, ende gherecht vore den oeghen Gods⁽²⁾, 9ende goedertieren allen menschen: ende si en sochten niet 10dan de eere Gods ende ghemeinen orbore alle der werelt. 11Nu sijn de biddende ordenen seere wijt worden⁽³⁾, ende der 12bruedere die bidden es vele⁽⁴⁾; maer die dese reghele 13houden diere es lettel. Want al dat de bruedere hier voer- 14maels lieten ende versmaedden, dat soeken de ghene die nu 15sijn, ende begheerent. Ende dit moechdi merken in alre wijs; 16want si begheeren sonderlinghe seere eerts goet, ende eere 17der werelt, ende gheesteleke eere van doechden diere si some 18lettel pleghen⁽⁵⁾. Si willen wale eten ende drinken, ende son- 19derlinghe abijt draghen⁽⁶⁾; ende engheen dinc en mach hen 20te costeleec sijn van spisen, noch van dranke, noch van clee- 21deren dat si vercrighen moghen. Si maken hoghe kerken ende 22grote ghestichten, ende si trecken dat rike volc ane hen, 23meer dan sijt te Gode ochte ten doechden wisen⁽⁷⁾. Si willen 24arm heeten, ende altoes claghen⁽⁸⁾, ende overvloedich sijn

(1) Sur. sana ac integra doctrina.

(2) Sur. In seipsis sobrii, coràm, Deo justi.

(3) Sur. Atqui hodie ordines isti mendicuntium plurimùm aucti sunt.

(4) Sur et mendicantium fratrum ingens est numerus.

(5) Sur. et licèt quidam ex eis exiguam deni virtutibus operam, tamen el de ipsis virtutibus spiritales honores expetunt.

(6) Sur. ac curiosum et comptum ferre habitum libet.

(7) Sur. hominesque rebus locupletes sibi potiùs alliciunt et adjungunt, quàm vel ad Deum vel virtutum studia cohortentur ac instiluant.

(8) Sur. mendici et pauperes dici volunt, et suam semper queri inopiam.

[p. 191]

1van allen goede. Ende al heeft de lampte⁽¹⁾ vele renten, 2ochte de portenerse⁽²⁾, ochte iemen anders dien sijs gheloe- 3ven⁽³⁾, des en draghen si hen niet ane: nochtan verteeren 4sijt al te male. Al dat si hebben dat es des Paeus, ochte der 5gheenre die hen gheven, tote dies maels dat sijt verteert 6hebben⁽⁴⁾; maer woudt iemen weder halen, hi soudt cume 7gheeret venden. Men vent daer rike bruedere ende arme, 8alse ocht ware in de werelt: selc heeft ·iiij· rocke ochte ·v·, 9ende de andere cume enen. Si smeeken den sondare die vele 10mach gheven, ende si drucken den armen die lettel heeft 11ende gheerne soude nemen⁽⁵⁾. Si lopen termine⁽⁶⁾ in steden 12ende in dorpen; si predeken met den waerden ende lettel 13met den werken: ende daeromme bringhen hare waerde 14lettel vrochte. Si soeken de wolle meer dan tscaep, dat es, 15hare ghewin meer dan salicheit der menschen. Si sijn ghie- 16rech ende idel, ende gheen dinc en machse vervollen⁽⁷⁾, eest

(1) Wy verstaen de Lamp van het tabernakel, wier renten tot den luister van den goddelyken dienst verstrekken moeten. Surius heeft deze plaets niet vertaeld.

(2) C. portenersse. D. portenarse. Wy kunnen in het woord niets anders zien dan poortieres. De Theutonista heeft poortener, vertaeld door portarius en portenarius. Doch wat zyn de renten der portenerse? De inkomsten van goederen die aen de poortiers of poortieressen van kloosters, welke niets in eigendom bezitten mogten, door weldadige lieden gegeven werden, tot onderhoud der gemeente, of tot uitdeeling aen den arme. Zoo was in de middeleeuwen de Poort van vele kloosters en abtdyen ryk begoed, en werd als een byzonder gesticht beschouwd

(3) Versta, of iemand anders wien zy zulks toevertrouwen.

(4) De spitsvindigheid ging zoo ver, dat de mendicantes, welke niets in eigendom hadden noch mogten hebben, datgene zelf, wat zy als aelmoes kregen, beschouwden voor het eigendom van den paus of van die het hun gegeven had, tot dat het verbruikt of opgegeten was.

(5) Sur. pauperes autem et inopes, quibus accipere magis liberet, affligunt.

(6) Termine lopen is zoo veel als op termyn gaen, gelyk de bedelende moniken plachten te doen, namelyk in de omliggende dorpen of steden predikende, en daer aelmoezen opzamelende. Zie Du Cauge op het woord Terminarii, VI. col. 1068.

(7) Sur. et sunt inter eos cupidi quidam et vani, quos nihil explere queat.

[p. 192]

1coren, eest saet, eiere, case ende ghelt: ende alles dies de 2liede hebben, des behoeven si wale. Al en ware maer een 3cloester op ·vij· milen, al dat men daer binnen bejaghen 4mochte, dat souden si wel verteeren. Ende menech gheeft 5hen oec van sceemden ochte van eersamheiden⁽¹⁾, meer dan 6van caritaten; ende des en achten si niet in dien dat sijt 7hebben: ende aldus te gheet⁽²⁾ de doecht in hen ende in 8tfolc. Die wel questeren can ende vele bejaecht, hi es wel 9ontfaen⁽³⁾. Si doen vele messen, ende singhen luude nacht 10ende dach, want si woenen bi den volke ende behoeven wel 11dat si hen iewerincs⁽⁴⁾ mede behaghen⁽⁵⁾; maer alse men ten 12reeftere comt, so es de prioer, de custode, de gardiaen ende 13de leesmeester, ende andere rike broedere die renten hebben, 14ochte dochtere diet hen gheven⁽⁶⁾: dese sijn alle in cameren 15besiden, ende pleghen heerre verweentheit⁽⁷⁾; ende de arme 16broedere gaen te reeftere, ende hebben pottage⁽⁸⁾, twee ha- 17ringhe ende dunne bier. Den riken dunct dat de arme gnoech 18hebben ende meer dan si weerdich sijn; ende de arme en 19onnens⁽⁹⁾ den riken niet wel dat si so vele hebben van dien, 20dat hen dunct dadt ghemeine soude sijn⁽¹⁰⁾: ende aldus 21wast haet ende nijt, overmids onghelijcheit van levene.

(1) Sur. pudoris aut honestatis causa.

(2) Dat is vergaet.

(3) Sur. Qui inter eos multa acquirere et quaestum facere novit, charus in primis habetur et hilariter excipitur.

(4) Dat is ergens. Zie Halbertsma's Aanteekeningen, bl. 107.

(5) Sur. ut aliquid agant, quo hominum gratiam sibi concilient.

(6) Sur. aut benè nummatae filiae confessionis, quarum beneficiis fruantur.

(7) Sur. Simul omnes seorsim quodam in loco suis nonnunquàm vacant lautitiis. Het woord verweentheid beteekent weelde, dartelheid. Zie dat bewezen door professor De Vries in zyn Woordenlijst, bl. 657.

(8) Olus coctum, olus concisum, by Kiliaen.

(9) Versta, en gunnen des.

(10) Sur. Contrà pauperes ditioribus propè invident abundantiam, maximè cùm sit illis ex rebus, quas arbitrantur communes esse oportere.

[p. 193]

1Na den etene so lopen de broedere ute, alse bien ute haren 2vate, ieghewelc omme sijn bejach⁽¹⁾. Es enich rijc man 3siec in de stat, daer sent men ·ij· brudere, ochte hi sine 4sepulture kiesen mochte in haren cloester. De andere brue- 5dere gaen spacieren⁽²⁾ ende visiteren hare dochtere⁽³⁾, 6daer lettel orboers ane gheleecht ende dicwile grote con- 7fusie⁽⁴⁾. Nochtan en machse niemen corrigeren, want si 8hoeverdich sijn ende en willens niet ghedoeghen. Wiltmense 9oec versinden omme hare ghebreke, si soeken mechteghe 10liede van buten, die hen hulpen; maer hebbensi ghelt, si 11vercrighen wel ane haren oversten dat si bliven moeten wien 12lief wien leet⁽⁵⁾. Hebben si enen goeden mensche onder hen, 13die eenvoldich ende vreesachtich es, ende gherne de oude 14reghele hielde: dien selen si drucken ende versmaden; hi 15sal meer lidens hebben dan enich ander. Siet aldus moechdi 16merken dat alle ordenen ende alle religien ghedaelt sijn van 17haren beghinne, ende sijn ghelijc der werelt worden, sonder 18de ghene die niet ute en gaen, alse de Sarteroise⁽⁶⁾ ende alle 19de joncfrouwen die in beslotene cloestere sijn: die bliven 20haren beghinne alre ghelijcst. Want de duvel heeft sijn nette 21ghespreidt over al de werelt; ende alle die met den wormen 22ghespijst werden die op der eerden crupen, hare leven es 23onreine. Ende dat sijn alle de ghene die den vleessche leven

(1) Versta, ieder op zyn voordeel. Sur. ad sua captanda lucra. Zie De Vries, op het woord bejaghen, bl. 368-69.

(2) Versta, gaen wandelen, van het latynsche spatiari, waer ook het hoogduitsch woord spazieren uit voortkomt.

(3) Sur. Alii visitatum eunt filios suos seu filias spirituales.

(4) Sur. quod utilitatis quidem aut parùm aut nihil habet, saepè verò etiam dedecus ingens ac ignominiam parit.

(5) Sur. et si nummos habent, facilè eliam quibuscumque invitis, à superioribus suis permanendi impetrant facultalem.

(6) Sur. illis tamen exceptis, qui non procedunt in publicum, ut sunt Carthusiani.

[p. 194]

1in traecheiden, in gulsicheiden, in oncuuscher wandelinghen, 2ochte in anderen groven sonden: die bliven alle in des duvels 3nette. Nochtan sal God sine uutvercoerne behouden, in wat 4state ochte in wat ordene dat si sijn; want des duvels nette 5heeft wide maesschen⁽¹⁾: ende hier omme, al dat oetmoedich 6ende reine es van sonden, dat ontfalt hem; hi en caens niet 7ghevaten, ende dat behoert Gode toe. Dat rapen sine inghele 8ende voerent in Abrahams scoet. Maer dese moeten meer 9leven ende hare spise nemen in inwendegher ufeninghen, dan 10in uutwendeghen werken.

(1) Sur. Rete namque diaboli amplos habet cancellos et ampla foramina Kiliaen heeft het woord maesche of masche, en vertaelt het door macula retis, plaga, foramen retis. Thans zegt men maes, mazen.