Van Arm Vlaanderen tot De voorstad groeit

De opbloei van de Vlaamse literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P. Boon (1888-1946)

[p. 78]

II. Van Nu en Straks
1893-1901
door prof. dr. R. Vervliet

A. Externe geschiedenis van Van Nu en Straks

1. Het Prospectus en de Eerste Reeks

In zijn cultuurhistorische studie van de beweging van Tachtig heeft Gerben Colmjon, tegen de tot dan toe gangbare mening in, gesteld en aangetoond dat de oprichting van het tijdschrift De Nieuwe Gids ‘geen donderslag bij heldere hemel was’.¹ Deze stelling geldt evenzeer voor Van Nu en Straks. Zoals uit de schets van de voorgeschiedenis van het tijdschrift blijkt,² was het immers niet alleen de resultante van een langzaam rijpingsproces bij de stichters door drie tijdschriften heen, doch ook van een diepe voorafgaande evolutie. Uiteraard kan men zowel in de ruime context van de West-europese literatuur van het fin-de-siècle als in de onmiddellijke nabijheid van de Frans- Belgische literatuur talrijke tijdschriften als referentiepunten aanstippen, doch ook in de Zuidnederlandse literatuur waren er reeds vanaf 1878 voortekenen van een moderne en kosmopolitisch ingestelde literatuur. Gezelle, Verriest en Rodenbach werden terecht door de Van-Nu-en-Straksers zelf als voorlopers erkend; Pol de Mont, hoewel uit de Van-Nu-en-Straksgroep geweerd, had onmiskenbaar een pioniersrol gespeeld met het ‘uitbreken uit het provincialisme en de collegeatmosfeer’ en met ‘het inzetten van een Europees jong-universalisme’;³ zelfs Victor dela Montagne en Arnold Sauwen hadden, met hun nog vrij conventioneel opgezette tijdschrift Nederlandsche Dicht- en Kunsthalle ‘de jongste richting’ in de Nederlandse letteren een kans gegeven.

Hoewel in dit laatste tijdschrift de kunst van de jongeren wel aanleiding tot kritiek had gegeven, had de nieuwe literaire beweging zich toch tot ver in de jaren tachtig ongestoord kunnen ontwikkelen naast de sterke traditionele stroming van een nationaal-historische, nog romantische of idyllisch getemperde realistische kunst. Waarschijnlijk werd de kracht van de nieuwe beweging aanvankelijk onderschat, omdat men ze alleen geïsoleerd beschouwde als een literair modeverschijnsel van jongeren die naar bevestiging streefden en die met het verlies van de wilde haren wel vanzelf in de traditionele banen zouden komen. Deze laatste hoop berustte op een verkeerde opvatting van de tegenstelling als een generatieconflict. De nieuwe literaire beweging was echter slechts een onderdeel van een algemene vernieuwingsbeweging in de kunst en in de maatschappij. Aan de groeiende esthetische tegenstelling lag een fundamenteel verschillende levens- en maatschappijvisie ten grondslag die de bestaande politieke antagonismen (katholieken-liberalen, papen-geuzen) doorkruiste: de toenemende polarisering tussen een conservatieve en autoritaire houding van katholieken en libe-

1 G. Colmjon, De beweging van Tachtig. Een cultuur-historische verkenning in de negentiende eeuw, Utrecht-Antwerpen 1963, hfdst. XV, blz. 195-200.

2 Ik verwijs hier naar de schets van de voorgeschiedenis van Van Nu en Straks zoals die door M. Rutten in deze uitgave is opgesteld. Voor de literatuur over de geschiedenis van Van Nu en Straks verwijs ik eveneens naar de door M. Rutten opgestelde bibliografie onder aant. 105, hfdst. I.

3 G. Schmook, Tijdschriftenlevens, in De Vlaamse Gids, 35e jg., 1951, blz. 362 (bespreldng aldaar van het tijdschrift Jong Vlaanderen, door Pol de Mont in 1882 opgericht).

[p. 79]

ralen tegenover een revolutionaire en democratische conceptie van radicale liberalen en anarchisten, en later, socialisten en christen-democraten. Waar de vroegere politieke polariteit wel aanleiding had gegeven tot partijdigheid bij beoordelingen en prijskampen, maar niet tot een fundamenteel verschil in esthetische opvattingen, oefende de evolutie naar een nieuwe maatschappelijke polarisering daar wel degelijk invloed op uit. Dit verklaart dan ook waarom in de literaire controversen, die in de Nederlandsche Dicht- en Kunsthalle op het einde van de jaren tachtig oplaaiden, katholieken tegenover katholieken en liberalen tegenover liberalen kwamen te staan.

Toen het antagonisme eenmaal was toegespitst en de traditionalisten een dieper inzicht hadden gekregen in de algemeen revolutionaire aard van de nieuwe literaire beweging met steeds maar groeiende aanhang, werd de mogelijkheid tot vrije meningsuiting van de jongeren problematischer. In de gevestigde kunstkringen als De Distel en tijdschriften als Nederlandsche Dicht- en Kunsthalle en De Vlaamsche School, zwaaiden immers de behoudsgezinden de scepter. De mogelijkheid tot modernisering bleek daarin dan ook uitgesloten. Symptomatisch in dit opzicht is de onenigheid die Vermeylen begin 1892 had met Paul Buschmann n.a.v. zijn artikel over de tentoonstelling van Les XX te Brussel.⁴ Naar de smaak van Buschmann en Max Rooses, die De Vlaamsche School toen leidden, was Vermeylens pleidooi voor de nieuwe richtingen in de schilderkunst (impressionisme en symbolisme) al te vurig en ongenuanceerd. Even symptomatisch was de poging van Jan-Matthys Brans op 2 oktober 1892 om Jan Boucherij, redacteur van De Vlaamsche Kunstbode, aan te zetten tot artistieke verfraaiing van zijn tijdschrift om aldus de wind uit de zeilen te nemen van de jongeren die een eigen tijdschrift wilden oprichten.⁵

Hoewel het verschijnen van Van Nu en Straks dus helemaal in de lijn lag van de in de jaren tachtig ontwikkelde modernistische antistroming en de ouderen door hun agressief tegenoffensief beducht waren voor een putsch van de progressieve jongeren, toch zijn de stichters van Van Nu en Straks erin geslaagd nog een verrassingseffect te bereiken. Dat effect werd dan ook bedachtzaam en berekend voorbereid, zoals blijkt uit de peripetieën rond het ontwerp van een prospectus.⁶ Sedert hun samenkomst te Kalmthout op 2 augustus 1892⁷ hadden August Vermeylen en Henry van de Velde een concrete vorm gegeven aan het tijdschrift.⁸ Met het prospectus wilden zij een voor die tijd grootse en ophefmakende promotiecampagne in Zuid- en Noord-Nederland op touw zetten, zodat het prospectus zowel de geest als de vorm van het tijdschrift diende weer te geven. Het zou echter tot 13 december 1892 duren voor die campagne zou kunnen starten, zodat de aanvankelijke streefdatum voor het verschijnen van het tijdschrift van 15 november 1892⁹ verplaatst diende te worden naar 1 januari 1893. Op een vergadering van 1 oktober 1892 te Antwerpen werd het prospectus gezamenlijk opgesteld door Vermeylen, De Bom, Van Langendonck en Van de Velde en achteraf nogmaals individueel gecorrigeerd door alle redactieleden, C. Buysse incluis. Dat het dan nog meer dan twee maanden zou duren, is te wijten aan de hoge artistieke eisen die de redactie, en in het bijzonder Henry van de Velde die instond voor de grafische vormgeving van het prospectus en het tijdschrift,¹⁰ aan de Antwerpse drukkerij J.E. Buschmann stelde. De eerste door de drukker Paul Buschmann sr. voorgelegde proef¹¹ schonk geen voldoening. Van de Velde ontwierp zelf een sober abstract vignet, en stelde de volgende eisen: een ander lettertype (wat een Elsevier, 10 punt, mager romein werd), terwijl het vignet en de titel (in vette, grotere letters) in rode inkt dienden te worden gedrukt, op Hollands Van Gelderpapier (4 blz, waarvan twee bedrukt en twee onbedrukt, formaat 223 µ 275 mm). Na nog drie drukproeven beschikte men uiteindelijk¹² over een prospectus, gedrukt op 1000 exemplaren, waar-

4 A. Vermeylen, De XX te Brussel, in De Vlaamsche School, Nieuwe Reeks, 5e jg., 1892, blz. 73-75.

5 G. Schmook, Prosper van Langendanck en zijn verhouding tot ‘De Distel’ (19. VIII. 1882-8.II. 1908), in Versl. en Med. van de Kon. VI. Academie voor Taal- en Letterkude, 1957, blz. 477-478 (de brief van Brans aan Bouchery werd hierbij in extenso gepubliceerd in bijlage VI, blz. 514-515).

6 Vgl. de gedetailleerde geschiedenis van het ontstaan van dit prospectus in: J.P. Lissens, Het prospectus van de eerste reeks van het tijdschrift ‘Van Nu en Straks’ - Drukgeschiedenis en betekenis, in Versl. en Med. van de Kon. Academie voor Ned. Taal- en Letterkude, jg. 1977, afl. 1, blz. 109-144.

7 Vgl. M. Rutten, Voorgeschiedenis van Van Nu en Straks, zie aant. 139, hfdst. I. De datum van samenkomst blijkt uit een brief van A. Vermeylen d.d. 31 juli 1892 aan E. de Bom (A.M.V.C.-V4655/B61.077/20). Over deze samenkomst, en over een vorige samenkomst te Brussel op de studeerkamer van Vermeylen, heeft H. van de Velde nog getuigd in zijn memoires (Geschichte meines Lebens, München 1962, blz. 59 e.v., uitg. dr. H. Curjel). De oorspronkelijke Franse tekst van deze autobiografie bevindt zich in de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel. Daaruit heeft C. Lemaire de passage over de Van-Nu-en-Straks-periode uitgegeven onder de titel: August Vermeylen en Henry van de Velde; Voorge-schiedenis van het tijdschrift ‘Van Nu en Straks’, in Archief- en Bibliotheekwezen in België, 36e jg., nr. 1, 1965, blz. 84-96. Daar deze memoires door Van de Velde op hoge leeftijd werden geschreven, is de verstrekte informatie over de chronologie der gebeurtenissen niet altijd correct.

8 Dit blijkt eveneens uit een brief van Vermeylen d.d. 11 augustus 1892 aan De Bom (A.M.V.C.-V4655/B.61.077/208-209). Samen met Van de Velde had Vermeylen de volgende vorm voor het tijdschrift vastgesteld: ‘10 nrs. van 32 bladzijden, op bizonder getint Hollandsch Van Gelder papier, omslag in twee kleuren, formaat 22 x 27, 40 regels van 50 letters (lijk in de Gids), groot gedrukt, breede randen, versierde hoofdletters, titelblad, vignetten, culs-de-lampe ofte...lampe-naarzen, een buiten-text-plaat enz. enz. enz.’

9 A. Vermeylen aan E. de Bom in brief d.d. 5 September 1892 (A.M.V.C. - V4655/B61.077/212-213).

10 Dat Henry van de Velde het definitieve prospectus ontwierp, blijkt duidelijk uit de brief van A. Vermeylen aan E. de Bom d.d. 21 oktober 1892 (A.M.V.C. - V4655/B61.077/230). Uit de briefwisseling van Vermeylen, De Bom, Alfred Hegenscheidt en Gustaaf Schamelhout (bewaard in het A.M.V.C.) blijkt tevens dat Van de Velde de grafische vormgeving van Van Nu en Straks, zowel van de eerste als van de tweede reeks, concipieerde en hiervoor ook verantwoordelijk was. De studie van F. Baudin, La formation et l'évolution typographiques de Henry van de Velde (1863-1957), in Quaerendo. A Journal of the Low Countries Devoted to Manuscripts and Printed Books, 1e jg., 4, 1971, blz. 264-281, en 2e jg., 1, 1972, blz. 55-73, bewijst dat deze auteur geen kennis heeft genomen van de tekst van het prospectus en evenmin de briefwisseling van de Van-Nu-en-Straksers die in het A.M.V.C. wordt bewaard, heeft geconsulteerd. Zijn stelling als zou de grafische vormgeving van de eerste reeks van Van Nu en Straks niet uitsluitend het werk zijn van Van de Velde, doch van een groep van kunstenaars, bestaande uit Max Elskamp, Van de Velde en Théo van Rijsselberghe, wordt immers door deze documenten tegengesproken. De stelling van F. Baudin wordt bovendien nog weerlegd door de publikatie van J. Joosten, Henry van de Velde en Nederland. 1892-1902. Belgische Art Nouveau en Nederlandse Nieuwe Kunst, in Cahiers Henry van de Velde, nr. 12-13, 1974, blz. 6-46, waarin de brieven van Van de Velde aan Jan Toorop worden gepubliceerd en waaruit eveneens blijkt dat Henry van de Velde de leiding had over de grafische vormgeving van Van Nu en Straks (zie i.h.b. de brieven van sept. 1892, blz. 15, en van begin april 1893, blz. 18).

11 Gereproduceerd in de studie van J.P. Lissens, Het prospectus van de eerste reeks van het tijdschrift ‘Van Nu en Straks’, zie aant. 6 (blz. 141-142); ook de tekst van het definitieve prospectus werd erin afgedrukt (blz. 144).

12 Uit een brief van Vermeylen d.d. 9 december 1892 aan De Bom (A.M.V.C. - V4655/B61.077/249) blijkt dat de prospectussen op dat moment nog altijd niet gereed waren. Na een ultimatum door Van Langendonck aan Buschmann gesteld, ontvangt Vermeylen de prospectussen op 14 december 1892.

[p. 80]

mee de propaganda definitief kon starten. Inmiddels waren de ongeduldige redacteuren reeds overgegaan tot een mondelinge campagne: op 12 november hielden Van Langendonck te Brussel in De Distel en De Bom te Antwerpen in de Cercle d'Études Sociales lezingen,¹³ terwijl Vermeylen van 13 tot 23 november in Nederland rondreisde om contacten te leggen met diverse kunstenaars en een overeenkomst te sluiten met Block, een boekhandelaar in Den Haag, voor de verspreiding van het tijdschrift in Noord-Nederland.

Het prospectus bevatte voldoende explosieve stof om toch nog voor opschudding te zorgen in het kleine literaire wereldje in Vlaanderen. Daar was vooreerst de ongewone titel, die reeds een manifest als zodanig was: geïnspireerd op buitenlandse modellen, in het bijzonder op het door de jongeren veel gelezen boek van Charles Morice, La Littérature de tout á l'heure (1889)¹⁴, duidelijk getuigend van een avantgardistische strekking, omdat men met deze titel met het verleden tabula rasa maakte. Het progressieve en kosmopolitische karakter werd trouwens in de tekst van het prospectus nogmaals benadrukt en gepreciseerd: ‘een vrij voorhoede-orgaan gewijd aan de kunst van Nu, nieuwsgierig naar de kunst-nog-in-wording - die van Straks - hier en in 't buitenland’. Vervolgens was er de redactie: Vermeylen en De Bom waren door hun luidruchtig en revolutionair debuut reeds genoegzaam bekend als fervente aanhangers van de moderne buitenlandse stromingen. Naast deze twee ‘Draufgänger’ figureerde echter ook de oudere en bedachtzame Prosper van Langendonck, die reeds in Zuid-Nederland hoog aanzien genoot als bijzonder origineel en authentiek dichter, essayist en criticus. En dan was er nog een rasechte vertegenwoordiger van het naturalisme, Cyriel Buysse, wiens novelle De Biezenstekker (1890) reeds in De Nieuwe Gids was gepubliceerd en die aldus ook het Noordnederlands lezerspubliek kon aantrekken.

Bevreemdend was wel dat bij de samenstelling van de redactie voorlopers van het modernisme als Van Langendonck en Buysse werden uitgenodigd, terwijl Pol de Mont werd uitgesloten. Deze opvallende omissie wees wel op de nieuwe richting die de stichters in de moderne literatuur wilden inslaan. Niet alleen om persoonlijke redenen (‘incompatibilité d'humeur' tussen Vermeylen en De Mont en vrees voor De Monts autoritair leiderschap) werd De Mont geweerd, maar ook omdat zijn parnassianisme beperkt bleef tot een louter formalistische vernieuwing van de literatuur.¹⁵

Niet minder bevreemdend ten slotte was het uiterlijk van het tijdschrift dat, onder de leiding van Henry van de Velde, een proeve wilde zijn van moderne, ambachtelijke en artistieke boekdrukkunst in het spoor van de ideeën van John Ruskin, William Morris, Walter Crane en The Arts and Crafts Movement, naar het voorbeeld van tijdschriften als o.m. The Hobby Horse (1884), The Dial (1889), Le Mercure de France (1889), La Revue Blanche (1889) en L'Art Moderne (1881).¹⁶ Het prospectus bood een staalkaart van deze vernieuwde grafische vormgeving in art-nouveaustijl, waarvan het bevreemdende effect treffend werd gekarakteriseerd door A. Cornette:

En daar werd een tijdschrift aangekondigd op een blad geel papier dat er uitzag als de omslag van een pakje karavaan-thee, versierd met een zonderling, rood, cabalistiek merk, grillig als een Tartaarsch zegel.¹⁷

Als lid van progressieve kunstkringen, als L'Art Indépendant en L'Association pour l'Art te Antwerpen en Le Cercle des XX te Brussel,¹⁸ had Van de Velde een groot aantal kunstenaars ertoe kunnen bewegen hun medewerking te verlenen aan de artistieke illustratie van het tijdschrift. Zo kon op het prospectus worden aangekondigd dat ‘buiten de tekst-ornamentatie, meestal in houtsnee en zincografie’, het tijdschrift te-

13 Van Langendonck las in De Distel eigen gedichten voor, De Bom hield een lezing over Henrik Ibsen. De bedoeling was dat zij daar tevens prospectussen zouden uitdelen.

14 Over de herkomst van de titel: vgl. M. Rutten, Voorgeschiedanis van Van Nu en Straks, aant. 139, hfdst. I. In verscheidene publikaties heeft G. Schmook erop gewezen ‘dat de formule door Charles Morice in 1889 gebruikt voor een stuk een slagwoord was in de Franse verjongingsjaren’ en dat dus ‘de termen “nu” en “straks”, “aujourd'hui” en “demain” en “tantôt” volop modewoordjes zijn geweest’. Reeds in 1869 verzorgde E. Zola in Le Gaulois een rubriek: ‘Livres d'aujourd'hui et de demain’; in 1884 verscheen Paul Verlaines bundel Jadis et naguère; in 1890 verscheen te Parijs de Revue d'aujourd'hui van Rodolphe d'Arzens en Tola Dorivan, waarin sprake is van ‘l'héritier d'hier’ en ‘le père de demain’; in L'événement van 13 april 1891 verscheen een opstel van Anatole Baju onder de titel La littérature de demain (symboliste ou physiologique); vgl. G. Schmook, Korte bijdrage tot de geschiedenis van ‘Van Nu en Straks’, in Jaarb. van de Kon. Vl. Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent 1965, blz. 207-209; idem, Spotlights op Vermeylen-details, in Nieuw Vlaams Tijdschrift, 25e jg., 3, maart 1972, i.h.b. blz. 278-280; idem, Arthur H. Cornette leest over ‘Van Nu en Straks’, in januari-februari 1914 te Brussel en te Antwerpen. Oorspronkelijke tekst, van een inleiding en noten voorzien, in Versl. en Med. van de Kon. Academie voor Taal- en Letterkunde, jg. 1972, afl. 2, i.h.b. blz. 213-214.
De formule weerspiegelt inderdaad de gespannen toekomstverwachtingen van een jongere generatie die vaak zeer bewust de sfeer van het fin-de-siècle beleefde. Ook in de Zuidnederlandse literatuur vinden we vóór Van Nu en Straks de formule terug, zij het nog niet in de pregnante vorm van Vermeylen. Als reactie op een lezing van kanunnik Servaas Daems (gehouden aan de tekenacademie St.-Lucas te Gent op 31 juli 1891 en gepubliceerd in Het Belfort, jg. 1891, nrs. 9 en 10: Het inzicht in de Kunst) hield Gustaaf D'Hondt een vurig pleidooi voor de moderne kunst in Het Nederlandsch Museum, IVe Reeks, 2e jg., 2, 1892, blz. 193-208: Nog over ‘inzicht’ en ‘kunst’. Tegenover Daems' reactionaire visie die opklinkt als ‘een stem uit de tijden van slavernij en dwingelandij’ en als een protest tegen ‘alles wat de nieuwere leer der menschheid aan ontvoogding en vooruitgang heeft voortgebracht’, stelt G. D'Hondt de progressieve visie van de moderne kunstenaars gericht op het heden en de toekomst: ‘De XIXe eeuw loopt ten einde en in het verschiet schemert reeds het roze eener nieuwe eeuw. En wij gaan vooruit, rusteloos vooruit, en al onze aandacht dient gevestigd op het reuzige ontwikkelingsproces der hedendaagsche jongere kunst, - de kunst van de toekomst!’

15 W. van Rooy, De Bom-Vermeylen: hun relatie tot Pol de Mont vóór de oprichting van ‘Van Nu en Straks’, in Nieuw Vlaams Tijdschrift, 30e jg., 5, mei-juni 1977, blz. 378-394; in bijlage wordt hier een nooit eerder verschenen artikel van De Bom gepubliceerd, gedateerd 18-19 mei 1947, waarin De Bom retrospectief de geschiedenis van de verwijdering, de breuk en de uiteindelijke verzoening van De Mont met de Van-Nu-en-Straksers reconstrueert.

16 Voor een gedetailleerd overzicht van de art nouveau-stijl in typografie en verluchting van zowel de buitenlandse als de Zuidnederlandse literaire periodieken, kan ik verwijzen naar mijn dissertatie: R. Vervliet, De literaire manifesten van het fin de siècle in de Zuidnederlandse periodieken. 1878-1914. Een theoretische bijdrage en praktisch model voor de periodisering in de literaire historiografie, Gent 1982, i.h.b., I, hfdst. III, blz. 107-159.

17 Vgl. G. Schmook, Arthur H. Cornette leest over ‘Van Nu en Straks’, in januari-februari 1914 te Brussel en te Antwerpen, zie aant: 14, blz. 259.

18 Over Henry van de Velde kan men de reeds geciteerde autobiografie raadplegen (zie aant. 7) en de uitvoerige studie van A.M. Hammacher, De wereld van Henry van de Velde, Uitgave Mercatorfonds, 's-Gravenhage 1967; een beknopte schets met bibliografie over Van de Velde in Leven met een schrijver. Biografie van Alfred Hegenscheidt volgens de memoires van Madeleine Hegenscheidt-Heyman en met editie van onuitgegeven documenten. Eindredactie van de biografie en teksteditie van de documenten, met inleiding, aantekeningen, bijdragen en bibliografie door Raymond Vervliet, Antwerpen 1977, aant. 40, blz. 291-292; een beknopte schets van de geschiedenis van Le Cercle des XX, eveneens in Leven met een schrijver, aant. 38, blz. 289-290; een uitvoerige balans van de activiteiten van Les XX en van La Libre Esthétique in jg. 1893, 1903 en 1913 van het tijdschrift L'Art Moderne en in het voortreffelijk gedocumenteerde werk van M.O. Maus, Trente Années de lutte pour l'art 1884-1914, Bruxelles 1926 (over Van de Velde, blz. 84-85). Dit laatste werk is tevens belangrijk om een indruk te krijgen van het internationale, avantgardistische kunstklimaat te Brussel in de jaren '80 en '90. Samen met Georges Lemmen en Auguste Rodin werd Van de Velde in 1889 lid van Les XX.

[p. 81]

vens oorspronkelijke buitentekstplaten zou bevatten van: Maurits Bauer, Henry de Groux, A.J. Derkinderen, G.W. Dijsselhof, James Ensor, Willy Finch, Marg. Holeman, R.N. Roland Holst, G. Lemmen, X. Mellery, C. Meunier, G. Minne, Thorn-Prikker, Jan Toorop, Henry van de Velde, wijlen Vincent van Gogh, Théo van Rysselberghe en Jan Veth.

Wat verder opvalt in dit prospectus, is dat de literair-esthetische opvattingen er niet scherp omlijnd in uitgedrukt worden. Ze werden negatief geformuleerd: ‘zonder esthetische dogmata, zonder schoolstrekking’. Kortom, een resolute breuk met de traditionele literaire conventies en een open, vrij forum voor al wat nieuw is, en het cachet van een krachtige persoonlijkheid draagt. In deze kordate negatie van elke vorm van dogmatische gezagsuitoefening en van literaire institutionalisering en anderzijds in de beklemtoning van de onbeperkte vrijheid van de individuele, artistieke en filosofische expressie lag reeds impliciet de individualistisch-anarchistische revolte vervat tegen het burgerlijke levenspatroon. Trouwens, in de verkorte versie van het prospectus, die als beginselverklaring op de binnenzijde van het kaft van het eerste nummer verscheen, werden de namen van de redactieleden, van Van de Velde als leider van de grafische vormgeving en van de plastische kunstenaars die hun medewerking hadden beloofd, weggelaten. Alleen het adres van het ‘bestuur’ (de redactie ten huize van August Vermeylen, die wel de algemeen erkende geestelijke leider van het tijdschrift was) werd nog vermeld. Van enig formeel leiderschap, of van een redactie met statuten en doctrine was geen sprake. Zowel op financieel, literair als artistiek vlak werd het principe van de solidaire verantwoordelijkheid aangenomen. De enige band die deze informele groep van bovendien ideologisch onderling verschillende medewerkers¹⁹ samenhield, was enerzijds de sterke apostolische ijver van Vermeylen, anderzijds de gemeenschappelijke literaire en artistieke vernieuwingsdrang en de antiburgerlijke instelling. De teamgeest werd bovendien versterkt door geregelde samenkomsten, diners en uitstapjes. Met deze onconventionele groepsvorming sloot Van Nu en Straks aan bij de mentaliteit van de talrijke literaire en artistieke bohémienverenigingen die in het buitenland (vooral in Frankrijk) waren ontstaan als (bewust ernstig of ludiek parodiërend) alternatief voor de burgerlijke geïnstitutionaliseerde kunstkringen.²⁰

Bovendien hoefden het programma en de redactie niet meer omstandig te worden voorgesteld, daar het eerste nummer helemaal was samengesteld uit eigen werk van de redactieleden: Vermeylen opende met het gedicht Geluk en het prozastuk Heimwee; van Prosper van Langendonck verschenen de vier Hoogmoed-sonnetten, het langere gedicht Wrangheid en het sonnet ‘En verre tochten gaan en zullen gaan...’; Buysse stond de realistische, sociale schets Moeder af; De Bom besloot met de introspectieve prozaschets Blonde gedachten. De algemene ondertoon van al deze bijdragen was er een van weemoedig pessimisme, gepaard aan beklemmende introspectie en onvrede met de omgeving - de benepen alledaagse kleinburgerlijkheid of de sociale misére - en van een onbestemd verlangen naar hoger, naar een nieuwe en betere wereld. Kortom, met een zeer homogeen nummer, op hoog niveau, bijzonder kenmerkend voor de eigentijdse sfeer van het fin-de-siécle, deed het tijdschrift zijn intrede in de literaire wereld.

Niet alleen door de nieuwe stijl en toon was het een ophefmakende verschijning, maar ook door de luxueuze uiterlijke presentatie op Van Gelderpapier op kwartoformaat (270 × 220), en door het geabstraheerde, lineaire titelvignet in art-nouveaustijl van Henry van de Velde, in steenrood afgedrukt. Zoals Vermeylen later zou getuigen, hield dit titelontwerp reeds een programma op zichzelf in:

19 Vermeylen en Van de Velde waren in de tijd van de oprichting van het tijdschrift reeds voorstanders van de revolutionaire idealen van het anarchisme; De Bom, die te Antwerpen had gedebuteerd in de kring van de Vlaamse progressieve liberalen, was onder invloed van Vermeylen toen ook al gewonnen voor het revolutionaire anarchisme; Buysse stamde eveneens uit een progressief liberaal milieu, doch zou nooit sympathiseren met de anarchistische idealen; Van Langendonck ten slotte was een katholiek gelovige en christen-democraat die behoorde tot de kring van stichters en propagandisten van De Vlaamsche Volkspartij (opgericht te Brussel in 1892 als een democratisch-Vlaamse staatkundige partij die bestond tot in 1906). Met deze pluralistische samenstelling van de groep druiste Van Nu en Straks ook in tegen de bestaande politieke kliekjesgeest in het literaire leven in Vlaanderen. Ook later bij de oprichting van nieuwe tijdschriften heeft Vermeylen het pluralistische ideaal nagestreefd van een verzameling van alle progressieve krachten over de partij- en geloofsgrenzen heen. In een schitterende lezing over Ruusbroec te Brussel in 1917 heeft hij zijn ideaal gebald verwoord: ‘Wat ons scheidt of verbindt, het is niet zozeer een leer, het is niet zozeer wat wij geloven, maar de wijze waarop wij het geloven. En al de mensen die hun best doen om een ideaal te verwezenlijken, zeggen we: alle mensen van goeden wil, herkennen elkaar en behoren' tot eenzelfde orde.’ A. Vermeylen, Verzameld Werk, II, zie aant. 183, blz. 467-477.

20 De geest van het literaire bohémienleven tijdens het fin-de-siècle werd beschreven in C. Grana, Bohemian versus Bourgeois. French Society and the French Man of Letters in the Nineteenth Century, New York-Londen 1964, en H. Kreuzer, Die Boheme. Beiträge zu ihrer Beschreibung, Stuttgart 1968; ook in mijn diss. (zie aant. 16), dl. 1, blz. 56-67.
In het licht van deze context is de weglating van de naam Van de Velde in de verkorte versie van het prospectus in het tijdschrift niet zo bevreemdend als F. Baudin dat blijft voorstellen in een nieuw artikel Henry van de Velde. Directeur Artistique de Van Nu en Straks, in Quaerendo, 9e jg., nr. 2, 1979, blz. 128-134, bedoeld als een repliek op de studie van J.P. Lissens (zie aant. 6). Zeker heeft Baudin gelijk wanneer hij stelt dat Van de Velde zijn ideaal van grafische vormgeving in het tijdschrift niet helemaal heeft kunnen realiseren, daar hij verplicht was met de drukkers tot een compromis te komen, d.w.z. de typografie voor een groot deel toch te moeten overlaten aan ‘'t werkruiglijk industriëele’. Ook is het zeker dat Edmond Deman, Théo van Rijsselberghe en Max Elskamp met hun typografische vernieuwing Van de Velde voorafgegaan zijn. De grafische vormgeving of artistieke directie zo men wil van Van Nu en Straks berustte echter uitsluitend bij Van de Velde, en niet bij een groep van kunstenaars, wat duidelijk blijkt uit de briefwisseling van de Van-Nu-en-Straksers.

[p. 82]

En daar we in alles harmonie wensten, had Henry Van de Velde dien titel in moeilijk te ontcijferen letters laten dansen dwars door een complex van kronkelige lijnen, die ons programma zouden verzinnebeelden.²¹

Immers, de kronkelende lijnen zijn gevat binnen een kader waarin zich ook de letters ‘van Nu’ bevinden, die zich uit het lijnenspel losmaken en het kader doorbreken, daarbuiten staan de letters ‘en Straks’: uit de chaotische krachtlijnen van een tijd vol tegenstellingen streeft de hedendaagse kunst naar een synthese die de nieuwe kunst van de toekomst moet voorbereiden. De plastische uitbeelding van dit streven door Van de Velde heeft Vermeylen uitgelegd in de inleidende zinnen van zijn opstel Aanteekeningen over een hedendaagsche Richting (I, nr. 2, blz. 9), een tekst die haast als commentaar bij het titelontwerp zou kunnen dienen. Hieruit blijkt zeer duidelijk dat in deze periode zowel schrijvers als beeldende kunstenaars een zelfde synthetische kunstvisie huldigen, zodat de wisselwerking bijzonder intens was.

In dezelfde abstracte, lineaire stijl ontwierp Van de Velde, ook voor het eerste nummer, een ‘kopstuk’ bij het prozastuk Heimwee en een initiaal bij het verhaal Moeder. Verder werden voor dit nummer vignetten gesneden door Théo van Rysselberghe, Willy Finch en Georges Lemmen en, zoals aangekondigd, bevatte het nummer tevens een buitentekstplaat van Xavier Mellery, Kind in interieur lezend bij avondlamp.

Voor de redactie, en in het bijzonder voor Van de Velde, betekende de druk van dit eerste nummer echter een nieuwe ontgoocheling. Nadat men Buschmann als drukker had opgegeven,²², nam Vermeylen contact op met de Brusselse drukker Xavier Havermans, een welbekende figuur in het Vlaamse verenigingsleven te Brussel (o.m. drukker voor Het Taalverbond en De Distel²³) en met wiens zoon Vermeylen bovendien bevriend was. Deze verandering verklaart tevens waarom het eerste nummer pas eind maart 1893 kon verschijnen. Het resultaat beantwoordde echter evenmin aan de gestelde eisen en Van de Velde was verbolgen over de al te sterke reductie van de oorspronkelijke houtsneden in de fotografische reproduktie.²⁴ Er werd daarom besloten nogmaals van drukker te veranderen, niet alleen voor het drukken van de volgende nummers, maar zelfs voor het herdrukken van het eerste nummer.

De nieuwe druk door de Brusselse drukker Alex Berqueman verschilt aanmerkelijk van de eerste editie,²⁵ niet zozeer door de wijzigingen in de tekst, als wel door verandering in de grafische vormgeving: het titelvignet werd voortaan in geel gedrukt en het drukkersvignet van Havermans op de achterzijde van de kaft werd vervangen door een vignet van Van de Velde; als buitentekstplaat werd een tekening van Jan Toorop²⁶ afgedrukt wiens symbolische, lineaire potloodtekening beter in overeenstemming was met Van de Veldes stijl, dan het impressionistische en intimistisch-huiselijke tafereel van Mellery; de opmaak was anders: er was meer wit doordat het zetsel nauwer aansloot, terwijl de titels niet meer vet gedrukt aan de rand van de bladspiegel stonden, doch middenin en in mager lettertype. Opmerkelijk is wel dat men genoegen nam met een vrij conventioneel lettertype (een Elsevier van Th. Beaudoire van de Fonderie Générale) en zelfs archaïstische lettertekens als de lange ‘s’ en het &-teken gebruikte.²⁷

Niet zozeer door de typografie, als wel door de stijl van de buitentekstplaten,²⁸ de initialen, illustraties en vignetten,²⁹ werd Van Nu en Straks een avant-gardetijdschrift in de Europese art nouveau. Hoewel er op verschillende kunstenaars een beroep werd gedaan, toch kan men merken dat in alle illustraties de figuratieve, florale art-nouveaustijl week voor een meer geabstraheerde en symbolische stijl. Evenals The Hobby Horse en The Dial in Engeland, zo was Van Nu en Straks baanbrekend voor de vernieuwing in de grafische stijl van de tijdschriften in West-Europa.

21 A. Vermeylen, De Vlaamse letteren van Gezelle tot heden, in Verzameld Werk, zie aant. 183, III, blz. 640.

22 Niet alleen bleek de samenwerking tussen Buschmann en Van de Velde niet te vlotten, maar bovendien meende Vermeylen dat Buschmann hun een overdreven dure rekening voor de prospectussen had voorgeschoteld (vgl. J.P. Lissens, Het prospectus van de eerste reeks van ‘Van Nu en Straks’, zie aant. 6, blz. 129-131).

23 R. Vervliet, bio-bibliografische notitie in Encyclopedia van de Vlaamse Beweging, dl. I, Tielt-Utrecht 1973, blz. 643-644.

24 In een brief aan Toorop (begin april 1893) noemde Van de Velde de drukker Havermans ‘une brute et un dévaliseur’: J. Joosten, Henry van de Velde en Nederland, zie aant. 10, blz. 18.

25 De verschillen tussen de edities werden ontleed door G. Schmook, ‘Van Nu en Straks’-curiosa, in Spiegel der Letteren, 2e jg., nr. 3, 1958, blz. 136-139.

26 Deze buitentekstplaat van Toorop verscheen in Van Nu en Straks zonder titel. Het gaat hier om de potloodtekening ‘Medusa-kop verschijnt boven een landschap met torehs en Sphinx’, beschreven door B. Polak, Het fin-de-siècle in de Nederlandse schilderkunst - De symbolistische beweging 1890-1900; 's-Gravenhage 1955, blz. 359, catalogue raisonné nr. 58.

27 F. Baudin, La formation et l'évolution typographiques de Henry van de Velde, in Quaerendo, zie aant. 10, blz. 278.

28 In Van Nu en Straks verschenen buitentekstplaten met grafisch werk van de volgende kunstenaars: Marg. Holeman (nr. 2), Vincent van Gogh (nr. 3), George Minne (nr. 4), Charles Ricketts (nr. 5), Jan Veth (nr. 6-7), Lucien Pissarro en James Ensor (nr. 8-10).

29 Sierletters, illustraties en vignetten werden gesneden door Henry van de Velde, Richard Baseleer, Georges Lemmen, Jan Toorop, Johan Thorn-Prikker, R.N. Roland-Holst, Théo van Rijsselberghe, George Morren, G.W. Dijsselhof, Victor Hageman en Willy Finch.

[p. 83]

Dat deze avantgardistische vernieuwing in abstracte art-nouveaustijl te danken was aan de dynamische, ja haast messianistische bezieling van Henry van de Velde blijkt verder uit zijn studie over Les XX (nr. 2, blz. 20-23), waarin hij in het spoor van Walter Crane en Kropotkin citerend opkomt voor een herwaardering van de kunstam-bachten en voor een synthetische kunstopvatting die moeten leiden tot de realisatie van het ideaal van de gemeenschapskunst. Niet in het minst blijkt dat uit zijn aandeel in de samenstelling van het speciale Van Goghnummer (nr. 3). Samen met de andere ‘Vingtisten’ had Van de Velde een grote bewondering voor deze tot dan toe nog miskende en verguisde ‘schilder-martelaar’ die in januari-februari 1890 door Les XX werd uitgenodigd om op hun jaarlijkse tentoonstelling te exposeren en aan wie, in 1891, door hen een ‘hommage Vincent’ werd georganiseerd.³⁰ Van de Velde kwam zelfs zozeer onder de indruk van het oeuvre van Van Gogh dat hij, bij een bezoek aan de weduwe van Theo van Gogh, die hij tijdens zijn huwelijksreis in mei 1894 had leren kennen, besloot zelf het schilderen op te geven.³¹ In navolging van de Mercure de France³² koesterden Van de Velde en Vermeylen de wens eveneens een gedenkteken op te richten ter ere van Vincent van Gogh (nr. 3, Inleiding, blz. 1). Reeds tijdens zijn propagandatocht, in november 1892, had Vermeylen mevrouw Theo van Gogh in Bussum bezocht en toestemming gekregen om een selectie van brieven van de schilder aan zijn broer te publiceren. De Van Goghtentoonstelling te Amsterdam van 15 december 1892 tot 5 februari 1893 was de stimulans tot de definitieve realisatie van het plan: naast drie buitentekstplaten naar tekeningen van Van Gogh en een portret door Horace Mann Lievens (Levens), werden dertien brieven uit de periode 1882-1888 uitgegeven, voorafgegaan door een niet ondertekende algemene inleiding.³³

Bij de promotie van de avantgardistische art-nouveaustijl werd Van de Velde gesteund door Vermeylen, een even geestdriftige bewonderaar en trouwe bezoeker van de tentoonstellingen van Les XX. In het volgende nummer (4, blz. 7) wijdde hij in de hem zo eigen kernachtige stijl apologetische woorden aan Georges Minne, de nog te weinig bekende en gewaardeerde kunstenaar van wie een buitentekstplaat, Bedroefde moeder, in het nummer werd opgenomen:

Vergeten in een dorpje van Vlaanderen leeft de kunstenaar die gebeeld heeft de oneindige ellende van alles, in gestalten groot van steen alleenstaand door eeuwen heen.

Met deze belangstelling voor de avant-garde in de plastische kunsten en de medewerking van diverse belangrijke kunstenaars, kon het tijdschrift aldus ook aantrekkings-kracht uitoefenen op kunstenaars en bibliofielen. Dat verklaart wellicht de ruime belangstelling voor Van Nu en Straks, tot ver buiten de landsgrenzen.³⁴

Buiten het artistieke karakter van de uitgave was er ook nog een ander element dat bijdroeg tot het succes van de Eerste Reeks en de verspreiding ervan tot in het buitenland, nl. de belangrijke literaire inbreng van Noordnederlandse auteurs. Ook in dit opzicht heeft Van Nu en Straks een historische pioniersrol vervuld: het was de inzet tot de culturele integratie van Noord en Zuid. Hoewel Kloos reeds belangstelling had getoond voor Vermeylens eerste bijdragen in Jong Vlaanderen en Buysses novelle De Biezenstekker in De Nieuwe Gids had opgenomen, toch keek men, in het bijzonder de Nieuwe-Gidsers, tot dan toe in Noord-Nederland met een hooghartig misprijzen neer op de Vlaamse literatuur.³⁵ Ook hier was het weer Vermeylens sterke persoonlijkheid die zorgde voor de doorbraak, voor ‘een nieuwe vermenging van Noord en Zuid op voet van gelijkheid’.³⁶ Tijdens zijn eerste prospectietocht voor Van Nu en Straks in Noord-Nederland, in november 1892, had Vermeylen immers ook Verwey in Noordwijk opgezocht en haast onmiddellijk diens toezegging tot medewerking verkregen.

30 M.O. Maus, Trente Années de lutte pour l'art 1884-1914, zie aant. 18, blz. 117-120.

31 C. Lemaire, Henry van de Velde en de voorgeschtedenis van ‘Van Nu en Straks’, Brussel 1965, blz. 10, voetnoot 1 (overdruk uit Archief- en Bibliotheekwezen in België, zie aant. 7); ook in A.M. Hammacher, De wereld van Henry van de Velde, zie aant. 18, blz. 71-72.

32 In de eerste aflevering van jaargang 1890 van de Mercure de France verscheen reeds een lovende studie van G. Albert Aurier, die overgenomen werd in het Brusselse tijdschrift L'Art Moderne ter gelegenheid van het Salon des XX in jan.-febr. 1890 waarop Van Gogh exposeerde. Na zijn zelfmoord (2 juli 1890) wijdde het Franse tijdschrift een in memoriam aan de schilder en begon in april 1893 (nr. 40) aan de uitgave van de brieven uit de periode 1887-1890 aan zijn vriend Emile Bernard (die hierin ook een algemene inleiding schreef) en vanaf augustus 1893 (nr. 44) de brieven aan zijn inmiddels gestorven broer Theo, geschreven vanuit Arles in de jaren 1887-1891.

33 Bij L. Sourie, ‘Van Nu en Straks’ - Historiek en betekenis, z.p. 1953, blz. 176, wordt de inleiding aan Vermeylen toegeschreven. Doch in zijn memoires, Geschichte meines Lebens (uitg. H. Curjel, zie aant. 7, blz. 91 en 479) spreekt Van de Velde over een presentatie van de ‘schilder-martelaar’ door hemzelf. De tekst zou dan waarschijnlijk door Vermeylen in het Nederlands zijn vertaald. Daar het manuscript van deze tekst nog niet werd teruggevonden, blijft het auteurschap een open vraag. Op stilistische gronden zou ik geneigd zijn het auteurschap toe te schrijven aan Van de Velde. Over het Van Gogh-nummer, zie ook E. Willekens en M.E. Tralbaut, Vermeylen op de bres voor Van Gogh, in De Tafelronde, 2 jg., 8-9, 1955, blz. 75-79.

34 In De Vlaamse letteren van Gezelle tot heden, in Verzameld Werk, zie aant. 183, III, blz. 641, getuigde Vermeylen in dit verband: ‘Het artistiek karakter van Van Nu en Straks bezorgde het trouwens veel inschrijvers, in Frankrijk, Engeland, Denemarken, in Amerika tot in Perzië toe, te Sjiraz, het droomland der rozen en der nachtegalen, - en als we de adressen schreven zagen we in gedachte, met een zoete voldoening, onze verzen en ons proza per kernel reizen door de woestijn, naar de allen dichters heilige stede van Hafiz en Firdoesi’.

35 A. Verwey, Noord en Zuid in de jaren '90, in Keuze uit het proza van zijn hoogleraarstijd (1925-1935), uitg. M. Nijland-Verwey, Zwolle 1956, blz. 242-252; Mea Verwey, Vermeylen en Verwey, in Nieuw Vlaams Tijdschrift, 4e jg., nr. 3, september 1949, blz. 311-328; M. Hanot, De literaire betrekkingen tussen Albert Verwey en Vlaanderen, in Hand. v.d. Zuidned. Mij. voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, XII, 1958, blz. 111-137; G.H.'s-Gravesande, De betrekkingen van Vlaamse schrijvers tot ‘De Nieuwe Gids’, in De Vlaamse Gids, 38e jg., nr. 5, mei 1954, blz. 314-320; E. de Bom, Willem Kloos over de Vlaamsche Letteren, in Versl. en Med. van de Kan. Vl. Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent 1935, blz. 473-484.

36 A. Verwey, Noord en Zuid in de jaren '90, zie aant. 35, blz. 243.

[p. 84]

Ongetwijfeld had Vermeylen toen handig ingespeeld op de breuk die in De Nieuwe Gids was ontstaan na het conflict tussen Kloos en Verwey, die zich in april 1890 uit de redactie had teruggetrokken. De breuk leidde tot een crisis in de redactie en tot een openlijke polemiek, zodat vanaf oktober 1893 ook Van der Goes, Tak en Van Eeden ontslag namen. Toen hij, in augustus 1893, voor de tweede keer naar mogelijke Noordnederlandse medewerkers op zoek was, had Vermeylen ook Van Eeden te Bussum bezocht en om medewerking gevraagd.³⁷

De contacten met Noord-Nederland bleken vruchtbaar te zijn, zodat de inbreng van Noordnederlandse auteurs vrij groot was in de eerste jaargang. Na inzage te hebben genomen van het eerste nummer stond Albert Verwey reeds voor het tweede nummer twee dichterlijke Portretten af, Paul Verlaine en Antoon Derkinderen. Verder zou hij nog twee volledige gedichtencyclussen. Kosmos en Spaansche reis³⁸, in de eerste jaargang publiceren. Ook André Jolles, de latere medewerker aan De Kroniek van P.L. Tak,³⁹ leverde een belangrijke poëtische bijdrage aan het tijdschrift met het lange gedicht Jehane en twee dramatische stukken in verzen, Reges tres en Mandragora. Naast de publikatie van nog enkele gedichten van Henri Borel en J.D. Bierens de Haan werd er over het nieuwe prozawerk van Frederik van Eeden, Johannes Viator, een polemiek gevoerd tussen Jan Kalff, die zijn kritiek publiceerde onder het pseudoniem J.F. Moraaz, en Van Eeden zelf.

Toen de Nederlanders die zich uit De Nieuwe Gids hadden teruggetrokken, opnieuw beschikten over eigen organen, het Tweemaandelijksch Tijdschrift (1894, onder leiding van Albert Verwey) en De Kroniek (1895, geleid door P.L. Tak), hield de medewerking aan Van Nu en Straks op. Hun bijdrage aan de Eerste Reeks had echter wel gezorgd voor een ruime belangstelling voor het tijdschrift in Noord-Nederland en had tevens de geestelijke affiniteit belicht tussen Noord- en Zuidnederlandse schrijvers die zich van Kloos' hyperindividualistisch estheticisme distantieerden en streefden naar een nieuwe synthese tussen vormschoonheid en gedachtenrijkdom, tussen individualistisch dichterschap en culturele emancipatie van de gemeenschap. De intense, doch vrij korte samenwerking leidde tot permanente contacten en vriendschapsbanden, zodat sindsdien ook Noordnederlandse tijdschriften publikaderuimte beschikbaar stelden voor Zuidnederlandse schrijvers.

In de eerste jaargang werd ook van enkele debuterende Zuidnederlandse dichters werk gepubliceerd. Uit de Antwerpse vriendenkring van Emmanuel de Bom bleek aanvankelijk Victor de Meyere met gevoelige, intimistische sfeergedichten in de trant van Franse symbolisten als Francis Jammes, Albert Samain en Francis Viélé-Griffin, een belofte in te houden. Hij was trouwens de eerste van de Van-Nu-en-Straksers die zijn werk in boekvorm uitgaf: de bundel Verzen (1894), verlucht met modieuze Jugendstiltekeningen van de Antwerpse kunstenaar en medewerker aan Van Nu en Straks, Victor Hageman. De belofte van een groot dichterschap kon De Meyere echter niet inlossen en meer en meer kwam hij in de schaduw te staan van de andere medewerkers, vooral van Van de Woestijne wiens talent hij had ontdekt, en die hij in Van Nu en Straks zou introduceren. De Antwerpenaar Edmond van Offel, van wie een gedicht in het laatste nummer werd opgenomen (Mei, blz. 10), bleef slechts een eendagsvlieg in Van Nu en Straks en zou evenmin tot een groot dichter uitgroeien. Wel werd hij als tekenaar en ontwerper van ex-libris een van de markantste vertegen-woordigers van de Jugendstil in Vlaanderen. Een aanwinst daarentegen was Alfred Hegenscheidt uit de Brusselse vriendenkring van Vermeylen. Onder invloed van Prosper van Langendonck kwam deze trouwe Distelbezoeker tot een vrij laat ontplooid dichterschap. Het was trouwens in De Distel dat zijn eerste gedichten door Prosper

37 Mea Verwey, Vermeylen en Verwey, zie aant. 35, blz. 311-315; F. van Eeden, Dagboek 1878-1923, uitg. H.W. van Tricht, dl. 1, Culemborg 1971, blz. 249-250.

38 Deze twee gedichtencyclussen verschenen gebundeld als overdruk uit Van Nu en Straks: vgl. Mea Verwey, Vermeylen en Verwey, zie aant. 35, blz. 315: ‘De reeks “Kosmas”, evenals de “Spaansche reis” van Verwey, in 1893 ontstaan, verscheen het eerst gebundeld als overdruk van de bijdrage in de eerste jaargang van “Van Nu en Straks” op Hollandsch papier en met houtsneevignetten, het eerste van Roland Holst, het tweede van Dijsselhof. Deze twee zijn de mooist uitgegeven bundeltjes, die van Verwey's dichtwerk voor 1915 verschenen zijn’. Daarna heeft Verwey ze opgenomen in zijn bundel Aarde (1896).

39 W. Thys, De Kroniek van P.L. Tak, brandpunt van Nederlandse cultuur in de jaren negentig van de vorige eeuw, Gent 1955 (Kon. VI. Academie, Reeks VI, nr. 73); idem, Uit het leven van André Jolles, in De Nieuwe Taalgids, jg. 1954, blz. 129-137 en 199-208; G.W. Prick, Lodewijk van Deyssel en André Jolles, ibidem, blz. 271-280.

[p. 85]

van Langendonck werden voorgedragen, terwijl de sonnettencyclus Muziek en Leven er integraal door Vermeylen werd voorgelezen, voor die in het laatste nummer van de Eerste Reeks verschenen.⁴⁰ Onder impuls van Vermeylen schreef hij tevens het essay Rythmus (1893), waarmee hij niet alleen getuigde van zijn grondige wetenschappelijke filosofische, literaire en muzikale kennis, maar ook op treffende wijze aansloot bij de denkbeelden die reeds tot uiting waren gekomen in Herleving der Vlaamsche Poëzij (1893) van Van Langendonck en De Kunst in de Vrije Gemeenschap (1893) van Vermeylen. Deze drie essays vormen de pijlers waarop de esthetica van Van Nu en Straks berustte en ze kunnen daarom beschouwd worden als de collectieve verwoording van het literaire manifest van het tijdschrift.

De omvangrijkste literaire bijdrage in de eerste jaargang kwam echter van de redactieleden zelf, op Buysse na, die nog slechts een prozaverhaal inleverde, dat als lantaarn aan de dissel van de Eerste Reeks verscheen. De belangrijkste dichter was ongetwijfeld Prosper van Langendonck. Niet alleen leverde hij een omvangrijke, doch ook kwalitatief hoogstaande poëtische bijdrage, getuigend van een getormenteerd en authentiek dichterschap, verwant aan de sfeer van ‘poètes maudits’ als Baudelaire en Leopardi. Bovendien heeft hij het kosmopolitisch gerichte tijdschrift voor ontworteling behoed door de aandacht te vestigen op geestelijke voorgangers als Hugo Verriest, van wie hij in het laatste nummer van de Eerste Reeks een gedicht liet overdrukken en inleidde.⁴¹

Met enkele scherp polemische artikelen, lyrisch-introspectieve prozaschetsen en glasheldere essays over het wezen van de eigentijdse kunst en literatuur was August Vermeylen de geestelijke spil van het tijdschrift. Nauw aansluitend bij zijn lyrisch-beschouwende prozaschetsen waren de psychologisch-analytische prozastukken van Emmanuel de Bom, die toen sterk onder de invloed stond van Vermeylens krachtige persoonlijkheid en eruditie.⁴² Gestimuleerd door het geestelijk klimaat van Van Nu en Straks bereikte De Bom in zijn literair scheppend werk een peil dat hij later nog slechts zelden zou kunnen evenaren. Door zijn intuïtie en sensibiliteit heeft hij in zijn prozastukken zeer gevat de sfeer van het fin-de-siècle weten te evoceren, van die ‘époque véhémente où germèrent mille espoirs’.⁴³

Om echter de regelmatige maandelijkse publikatie van een nummer van 32 blz. te kunnen volhouden was de redactiekern te klein. Halverwege de jaargang kwam er ademnood, zodat na nummer V de regelmaat werd verbroken en de jaargang werd vervolledigd met een dubbelnummer en een driedubbelnummer. In de laatste aflevering (oktober 1894) werd dan ook vanwege de redactie in een verklaring van de hand van Vermeylen aangekondigd dat de uitgave in de bestaande vorm gestopt zou worden: ‘Nu de baan werd gebroken, stellen de stichters zich voor eene nieuwe reeks te laten verschijnen, in anderen vorm, meer geschikt voor het behandelen van alle intelletueele vraagstukken’ (nr. VIII-X, blz. 1). Niet alleen kopijnood had tot die beslissing geleid, doch tevens de maandelijks weerkerende moeilijkheid om tijdig in het bezit te zijn van de illustraties van diverse kunstenaars en bovendien het onrustwekkend aangroeiend deficit. Voor een dergelijk luxueus uitgegeven avant-gardetijdschrift (voor de, voor die tijd, hoge abonnementsprijs van 30 fr. of fl 15,-) bleek in Vlaanderen de tijd nog niet rijp te zijn. Een andere en niet de minst belangrijke reden ten slotte was het vertrek van Vermeylen naar Berlijn en Wenen waar hij zich verder wilde gaan specialiseren in de vergelijkende literatuurstudie en kunstgeschiedenis, met het oog op zijn dissertatie over leven en werk van jonker Jan van der Noot.⁴⁴ Niettemin werd er besloten dat de vriendschapsbanden strak aangehaald zouden blijven en dat Hegen-scheidt de administratieve zaken verder zou afwikkelen. Bij het opmaken van de ba-

40 Twee gedichten van Hegenscheidt werden door Van Langendonck in De Distel voorgelezen op 19 november 1892. De sonnettencyclus Muziek en Leven werd er door Vermeylen voorgelezen op 19 mei 1894. Vgl. Leven met een schrijver. Biografie van Alfred Hegenscheidt, zie aant. 18, blz. 10-13, 25-27, 342-344.

41 Gedichten van H. Verriest in Van Nu en Straks, I, VIII-X: inleiding van Prosper van Langendonck, blz. 45; H. Verriest, Avondstilte, blz. 46-47 (overdruk uit De Vlaamsche Vlagge, 3e jg., 1877, blz. 71).

42 Vanaf 12 mei 1890 voerden De Bom en Vermeylen een intense correspondentie, terwijl zij elkaar ook geregeld opzochten. Die briefwisseling wordt bewaard in het A.M.V.C. te Antwerpen. In het kader van een project van het Centrum voor de Studie van het Vlaamse Cultuurleven vanaf het begin van de 18e eeuw, v.z.w. (gevestigd in het A.M.V.C. te Antwerpen), gesubsidieerd door het Fonds voor Kollektief Fundamenteel Onderzoek, werd de Van Nu en Straks-correspondentie reeds geïnventariseerd, terwijl thans een team de editie van de geannoteerde briefwisseling voorbereidt, zie: aant. 2, Woord Vooraf

43 M.O. Maus in de inleiding tot de catalogus van La Libre Esthétique, 1914; citaat naar M.O. Maus, Trente Années de lutte pour l'art. 1884-1914, zie aant. 18, blz. 21.

44 Vanuit Berlijn (22 oktober 1894-1 april 1895 en 17 oktober 1895-31 januari 1896) en Wenen (12 april 1895-eind juli 1895) voerde Vermeylen een intense correspondentie met De Bom en Hegenscheidt, en ook met Van Langendonck, G. Schamelhout en J. Dwelshauvers. De brieven aan De Bom en Schamelhout werden gedeeltelijk gepubliceerd in R. Vervliet, Also sprach Dr. Vermeylen. Brieven van August Vermeylen uit Berlijn en Wenen (1894-'96), in Nieuw Vlaams Tijdschrift, 25e jg., 9, november 1972, blz. 896-931; de brieven aan Hegenscheidt werden gedeeltelijk gepubliceerd in Leven met een schrijver. Biografie van Alfred Hegenscheidt, zie aant. 18, i.h.b. blz. 29-86.

[p. 86]

lans van een jaar werking vonden de redactieleden zelf dat er redenen tot tevredenheid waren wat betreft de impact op het literaire leven,⁴⁵ zodat de onderneming voortgezet diende te worden. Trouwens, voor de Eerste Reeks bleef belangstelling bestaan, zodat de nog resterende exemplaren, gebundeld in een kartonnen ‘portfolio’ bedrukt met het titelvignet, te koop werden aangeboden.⁴⁶ Bovendien waren alle medewerkers bereid het avontuur van Van Nu en Straks voort te zetten, en stortten zij - zoals bij de stichting was overeengekomen - hun financiële bijdrage om het deficit te dekken. Alleen Buysse verbrak dat solidariteitsbeginsel, omdat hij toen in familiale en financiële moeilijkheden verkeerde. Hij verdween ook uit het Van-Nu-en-Strakscenakel en zou aan de Nieuwe Reeks niet verder meewerken.

45 Dit blijkt o.m. uit een brief van Vermeylen aan Hegenscheidt d.d. 11 november 1894, gepubliceerd in Leven met een schrijver, zie aant. 18, blz. 30.

46 Op de binnenzijde van de omslag van de Nieuwe Reeks werd aangekondigd: ‘Van de eerste reeks is nog een enkel volledig exemplaar te verkrijgen tegen 30 fr. of fl. 15’. Vgl. G. Schmook, Van Nu en Straks inde bibliofilie, in Spiegel der Letteren, 4e jg., 2, 1960, blz. 125.

2. De Nieuwe Reeks

Eind 1894 daagde reeds het droombeeld van een Nieuwe Reeks van Van Nu en Straks in Vermeylens brieven op:

...ons gekenmerkt Vlaamsch tijdschrift dat het tijdschr[ift] van Vlaanderen moet zijn, en waarin alles wat maar op vooruitgang wijst (op welk gebied ook van het verstandelijk leven), alles wat van nutte kan wezen voor de ontwikkeling of omwenteling van den Vlaamschen geest en het Vlaamsch maatschappelijk leven, zal opgenomen worden. Dat is een ‘programma’ waarover wij het allen eens kunnen zijn. Wij moeren alle niet-conservatieve krachten van Vlaanderen mobiliseren.⁴⁷

Uit de briefwisseling blijkt dat de conceptie van de Nieuwe Reeks, zowel inhoudelijk als uiterlijk, door Vermeylen werd bepaald. Het zou geen louter artistiek en literair tijdschrift meer worden, doch een algemeen cultureel tijdschrift, tevens een pluralistisch verzamelpunt van alle progressieve krachten in Vlaanderen. In verband hiermee stippelde hij zelfs een uitgesproken revolutionaire koers uit:

Ik zie meer dan ooit dat het geweten van Vlaanderen moet opgeschud, gebrutaliseerd worden, opdat het ineens in bewustzijn opgroeit; een Sturm-en-Drang, een wreede critiek van al wat bestaat, dat de menschen dwingt te denken, dat is zeker, zeer zeker en vast noodzakelijk (en daarvoor kan alleen de anarchie gebruikt worden, met haar absoluut criticisme en haar positief geloof), maar dat alles is onvruchtbaar indien het groote werk er niet staat. Zou het nu niet onverwachts gaan komen, misschien van een zijde waarnaar wij niet uitkeken? Hopen, en zelf zijn werk voortzetten!⁴⁸

Om een ruimer publiek te kunnen bereiken en de vroegere organisatorische moeilijk-heden te vermijden, stelde hij een sobere en goedkope vorm voor: op kleiner formaat en zonder ornamentaties. Aan Van de Velde zou de opdracht worden gegeven vooraf een aantal sierletters en vignetten klaar te maken.⁴⁹ Aldus zou Van Nu en Straks een Vlaamse tegenhanger worden van het eveneens sober uitgegeven en sterk sociaal geëngageerde Frans-Belgische tijdschrift La Société Nouvelle - Revue Internationale - Sociologie, Arts, Sciences, Lettres in 1884 door Fernand Brouez gesticht).

Op 21 met 1895 berichtte Vermeylen dat hij een prospectus had opgesteld, terwijl ook Hegenscheidt inmiddels een ontwerp klaar bleek te hebben. Tijdens de zomervakantie van Vermeylen te Brussel, in 1895, werd in gezamenlijk overleg een definitieve tekst opgesteld. Onderhandelingen met drukkers (Paul Buschmann te Antwerpen en Enschedé en Zonen te Haarlem) werden gevoerd, opdat het tijdschrift tegen het einde van het jaar 1895 zou kunnen verschijnen. Uiteindelijk zou Buschmann het prospectus en de hele Nieuwe Reeks drukken. De titel bleef behouden, doch het zou voortaan

47 Brief van Vermeylen uit Berlijn aan E. de Bom d.d. 31 december 1894 (bewaard in het A.M.V.C; afgedrukt in R. Vervliet, Also sprach Dr. Vermeylen, zie aant. 44, blz. 909).

48 Brief van Vermeylen uit Berlijn aan E. de Bom d.d. 26 januari 1895 (bewaard in het A.M.V.C; afgedrukt in R. Vervliet, Also sprach Dr. Vermeylen, zie aant. 44, blz. 911.

49 Vgl. brieven van Vermeylen aan A. Hegenscheidt d.d. 7 januari 1895 en 21 april 1895 (bewaard in het A.M.V.C.; afgedrukt in Leven met een schrijver. Biografie van Alfred Hegenscheidt, zie aant. 18, blz. 42 en 59).

[p. 87]

een tweemaandelijks tijdschrift worden met afleveringen van 64 bladzijden, octavoformaat (215 × 175), zonder buitentekstplaten,⁵⁰ maar nog wel op Van Gelderpapier en met houtsneeversieringen.

Er werd bevestigd dat Van Nu en Straks het literair avant-gardetijdschrift der jongeren zou blijven, doch tevens zou een ruime plaats gegund worden ‘aan het behandelen van intellectuele vraagstukken en het bevestigen van ons Vlaamsch volkseigen’. De revolutionaire strekking werd ook aangeduid door expliciet de medewerking te vragen van al wie ‘in Noord of Zuid zich onafhankelijk genoeg zou voelen om alle waarheid te aanvaarden en uit te spreken, van waar zij ook kome en welke gevolgen zij ook hebben kan’. Het bestuur (redactie) was gevestigd in de Beeldekensstraat 57 te Antwerpen, d.w.z. ten huize van dr. Gustaaf Schamelhout, een arts die in Brussel had gestudeerd, die er de Distellezingen bijwoonde en aldus in de Van-Nu-en-Straksgroep terechtgekomen was, zodat hij, hoewel zelf niet literair actief, toch vanaf het begin het wel en wee van het tijdschrift had meebeleefd.⁵¹ Hij nam het beheer van Hegenscheidt over die, wegens ziekte, op 17 november 1895 naar Davos diende te vertrekken voor een rustkuur. Schamelhout was een minutieus werker, gevestigd te Antwerpen (wat de onderhandelingen met de drukkerij Buschmann vergemakkelijkte), en oefende bovendien een vrij beroep uit, waardoor hij meer armslag had en minder kwetsbaar was dan de andere redactieleden. Met de uitgestippelde revolutionair-anarchistische tendens meende men immers niet helemaal ten onrechte dat de overheid het tijdschrift als staatsgevaarlijk zou kunnen beschouwen.⁵² De distributie ten slotte werd toevertrouwd aan L.H. Smeding, directeur van De Nederlandsche Boekhandel te Antwerpen.

Toen in januari 1896 het eerste nummer van de Nieuwe Reeks verscheen, bleek het tijdschrift een grondige metamorfose te hebben ondergaan. Vooreerst was er de opvallend soberder vormgeving. Het nieuwe kaftontwerp van Van de Velde getuigde van een versobering in zijn eigen stijl: het titelblad (gedrukt met oranje inkt op een grijze omslag) is zeer symmetrisch opgebouwd, met slechts twee geabstraheerde florale siermotieven aan weerszijden waartussen de titel (in gewone drukletters), een open ruimte voor de inhoudsopgave van elk nummer en de ondertitel (Tweemaandelijksch Tijdschrift) zich bevinden; onderaan staat het adres van het ‘bestuur’. Dezelfde verstrakking kan men ook vaststellen in de initialen: zonder omlijsting, ontworpen met een paar penseeltrekken, zodat het eerder tekstornamenten dan letters schijnen te zijn, een indruk die nog wordt versterkt door de vignetten en sierlijsten, die uit dezelfde elementen als de letters zijn samengesteld. Zoals Roswitha Baurmann terecht opmerkt, wordt daardoor een hoge eenheid in de illustratiekunst bereikt:

Die Verwandlung der Buchstaben, die in ihren Einzelheiten durch den Dukrus des Pinselstrichs bestimmt sind, in Vignetten ist nur möglich, weil für beide das gleiche Material und die gleiche Technik angewandt werden. Er erreicht damit in dem Bande von ‘Van Nu en Straks’ die höchste Einheitlichkeit im Buchschmuck.⁵³

Hoewel deze vernieuwing in de grafische kunst op veel onbegrip stuitte bij het toenmalige Vlaamse lezerspubliek, en zelfs bij medewerkers aan het tijdschrift zelf,⁵⁴ toch heeft Van Nu Straks invloed uitgeoefend op andere tijdschriften die in deze periode hun uitvoering moderniseerden. Vanaf de tweede jaargang werd de grafische voorstelling nog verder versoberd: op het kaft werd de florale omlijsting weggelaten en bleef er slechts een klein vignet over dat, evenals de titel, in rood werd afgedrukt. De sierletters aan het begin van elk artikel werden vervangen door een grote rode drukletter (vanaf de derde jaargang echter opnieuw een in hout gesneden initiaal). Aldus

50 In het tweede nummer werd toch aangekondigd dat het derde nummer een oorspronkelijke houtsnede van Jan Toorop zou bevatten en dat in de volgende nummers telkens een houtsnede of lithografie zou worden opgenomen. Alleen in het vierde nummer van de 1e jg. verscheen een houtsnede van Lucien Pissarro (‘uit Esther, hoofdstuk 2, vers 17’).

51 Over Schamelhout: R. Vervliet, bio-bibliografische notitie in Encyclopedia van de Vlaamse Beweging, II, Tielt-Utrecht 1975, blz. 1387-1388; J. Lebeer, bio-bibliografische nocitie in Nationaal Biografisch Woordenboek, II, Brussel 1966, kol. 779-782.

52 G. Schamelhout, Uit de jaren 1892-1901, in Gedenkboek A. Vermeylen, Brugge 1932, blz. 111-116, i.h.b. blz. 113. Uit brieven van Victor de Meyere, die toen op de griffie van het gerechtshof te Antwerpen werkte, blijkt inderdaad dat het tijdschrift in gerechtelijke kringen met argwaan werd gevolgd en dat hij als medewerker er heel wat tegenkanting ondervond.
Op aanraden van Hegenscheidt heeft Vermeylen zijn eerste versie van De Kritiek der Vlaamsche Beweging (geschreven in September 1895 tijdens zijn vakantieverblijf te Brussel) aan de advocaat Emile Royer ter inzage aangeboden om na te gaan of er geen scrafbare passages in voorkwamen. Passages met kritiek op het parlementarisme heeft hij geschrapt en het hele artikel herschreven tijdens zijn tweede verblijf te Berlijn (Vgl. brief van Vermeylen aan G. Schamelhout d.d. 14 September 1895 en aan E. de Bom d.d. 13 november 1895, in R. Vervliet, Also sprach Dr. Vermeylen, zie aant. 44, blz. 921 en 923).

53 R. Baurmann, Schrift, in Jugendstil. Der Weg ins 20. Jahrhundert (Hrsg. H. Seling), Heidelberg-München 1959, blz. 186 ( + reprodukties uit Van Nu en Straks, blz. 126-132).

54 Stijn Streuvels liep helemaal niet hoog weg met de illustraties en sierletters, zoals blijkt uit zijn brieven aan Emmanuel de Bom: vgl. L. Jansseune en R. Vervliet, Stijn Streuvels en Van Nu en Straks, in Dietsche Warande en Belfort, 116e jg., nr. 8, oktober - november 1971, blz. 598-648, i.h.b. blz. 609 (brief d.d. 31 juli 1896) en blz. 624 (brief d.d. 13 mei 1898).

[p. 88]

bleef er van het artistiek-artisanale niet zo heel veel meer over. Het provocatief avantgardistische karakter week voor een sobere degelijkheid die wel rustig en voornaam aandeed, doch geen bibliofielen meer zou lokken. Door deze versobering richtte het tijdschrift zich anderzijds tot een ruimer publiek, wat trouwens ook blijkt uit de aanzienlijke verlaging van de abonnementsprijs, tot 8 fr. of fl. 5,-.

Vanaf het eerste nummer van de Nieuwe Reeks werd het ook duidelijk dat het tijdschrift een revolutionair-anarchistisch e richting insloeg. De eerste aflevering beukte als een stormram op alle gevestigde tradities in: Vermeylen brak in zijn Kritiek der Vlaamsche Beweging (1896) de actie van de ‘romantische taalflaminganten’ af en pleitte voor een accentverschuiving naar een algemene maatschappelijke emancipatiebeweging; Jacques Mesnil,⁵⁵ een briljante geest die op Vermeylen een grote invloed uitoefende als sterk theoretisch geschoold en diep overtuigd anarchist uit de kring van de Franse geograaf en anarchist Elisée Reclus, schreef in De Socialistische Partij en haar Drijfveren een al even sterke kritiek op de reformistische strategie en de beperkte materialistische visie van de sociaal-democratie; Henry van de Velde viel in zijn Variatiën en Gevolgtrekkingen de traditionele, academische kunstopvatting aan en pleitte voor een herwaardering van de kunstambachten. Alleen van De Bom verscheen een literaire bijdrage, de prozaschets Scheppingsdag, terwijl een poëtische bijdrage, Door het zomeren, werd opgenomen van een jonge debutant-dichter: Karel van de Woestijne. De oudere en zeer gewaardeerde Prosper van Langendonck had zich immers uit ergernis over Vermeylens Kritiek, waarin hij als lid van de Vlaamsche Volkspartij een persoonlijke belediging zag, uit Van Nu en Straks teruggetrokken.⁵⁶ Reeds na enkele maanden echter, toen Vermeylen terug te Brussel was na zijn tweede verblijf te Berlijn, kon de onenigheid met de gegriefde dichter worden uitgepraat en bijgelegd.⁵⁷ Vanaf de tweede jaargang werkte Van Langendonck opnieuw mee en in het eerste nummer van die jaargang (februari 1897, blz. 2-16) publiceerde hij niet minder dan veertien gedichten - fel bewogen, diepmenselijke belijdenislyriek -, betekenisvol in- gezet met de smeekbede tot verzoening:

O weest goed, gij die mijn vrienden zijt...

De verzoening werd in de hand gewerkt door een rectificatie van de redactie in een woord vooraf tot de tweede jaargang:

Van Nu en Straks neemt geen bepaald leerstelsel tot richtsnoer, en, zooals te voren, blijft het open voor de vrijste uiting van elke gedachte. De medewerkers zijn enkel verantwoordelijk voor wat door hen zelven onderteekend wordt (II, nr. 1, blz. 1).

De laatste restrictie was reeds als voetnoot toegevoegd aan het artikel van F. Domela Nieuwenhuis over Een omkeer in de zedelijke begrippen in het tweede nummer van de eerste jaargang, een studie waarmee Vermeylen zelf niet akkoord ging en waarop hij wilde reageren. Reeds tijdens zijn studieverblijf te Berlijn waar hij persoonlijke contacten had gehad met anarchisten als o.m. Bruno Wille, was hij tot relativering gekomen van het al te dogmatische karakter van veel anarchisten en hun leerstellingen. Met zijn Kritiek had hij een climax van negatief-destructief anarchisme bereikt, waarop hij zijn jeugdperiode afsloot: het was tegelijkertijd een hoogte- en eindpunt in zijn revolutionaire evolutie. In de loop van 1896 nog, zou hij op die evolutie terugblikken in het introspectieve essay Eene Jeugd (1896), bedoeld als repliek op het artikel van Domela Nieuwenhuis. Daarin distantieerde hij zich reeds impliciet van het anarchisme en van elke vorm van dogmatisch denken. Expliciet zou hij zijn kritiek op het anarchisme verwoorden in Anarchie geen leer, tegelijkertijd gepubliceerd in Ontwa-

55 Jacques Mesnil (pseudoniem van Jacques Dwelshauvers, Brussel 9 juli 1872 - Montmaur-en-Diois (Drôme, Frankrijk) 14 november 1940).
Zoon van de stadssecretaris te Brussel. Hij studeerde wetenschappen aan de Université Libre de Bruxelles en geneeskunde aan de universiteiten te Bologna en te Florence. Daarna wijdde hij zich echter aan de studie van de plastische kunsten en werd een specialist van het Quattrocento. Schreef o.m. een lijvige studie over Botticelli (Paris, 1938, 269 blz. + 112 ill.). Hij was een militant anarchist en verdediger van het vrije huwelijk (leefde samen met Clara Koettlitz en was aldus zwager van dr. Gustaaf Schamelhout). Publiceerde artikelen in Van Nu en Straks en Ontwaking. Daar hij slechts een passieve kennis van het Nederlands had, werden die artikelen uit het Frans vertaald door zijn vrienden Vermeylen, Hegenscheidt, De Bom en Schamelhout. Hij was bevriend met Elisée Reclus en later (toen hij in Frankrijk woonde) met Romain Rolland. Lit.: bio-bibliografische notitie van J. Lavalleye in Biographie Nationale, Tome 34, Suppl. VI (Fasc. 2), Brussel 1968, kol. 596-604.

56 In een brief aan G. Schamelhout d.d. 28 november 1895 zegde hij zijn medewerking op. Gepubliceerd door G. Schmook, Prosper van Langendonck en zijn verhouding tot ‘De Distel’, (19.VIII.1882-8.II.1908), in Versl. en Med. Kon. Vl. Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent 1957, blz. 483-486.

57 In een brief d.d. 12 maart 1896 schreef Vermeylen aan Hegenscheidt: ‘Alle Zaterdagen ga ik met Prosper [van Langendonck] uit (die al het belachelijke van zijn eerste houding na mijn artikel, schijnt gevat te hebben); nu verstaan we elkaar beter dan ooit het geval was’. In dezelfde brief komt ook reeds zijn distantiëring van het anarchisrne tot uiting: ‘Ik begin ook te voelen dat ik onder de anarchisten verloren loop. Die menschen hebben toch eene geheel andere denkwijze, een andere logiek dan wij. Deze week heb ik dien indruk weer ontvangen in een discussie met Reclus (...) Nu bijna alles wat zich anarchist noemt is ‘sectair’: zij nemen een idee afzonderlijk, en drijven die tot de uiterste gevolgen, zonder naar rechts noch links te kijken. Die menschen die te logiek zijn schijnen ons illogiek, omdat wij vooral de logiek van de kunst (en) van het leven willen volgen. Ik heb nu een afkeer van alles wat sectair is'. Deze brief staat in extenso afgedrukt in Leven met een schrijver. Biografie van Alfred Hegenscheidt, zie aant. 18, blz. 89-92.

[p. 89]

king.⁵⁸ Het ‘anarchistisch gedachtengetimmerte’ waarop zijn Kritiek was gebaseerd, zou hij ten slotte zelf helemaal slopen om alleen de positieve aspecten van zijn visie op een heroriëntering van de Vlaamse Beweging over te houden en uit te werken in Vlaamsche en Europeesche Beweging (IV, nr. 5-6, november 1900, blz. 299-310).

De vermindering van vaart van de revolutionair-anarchistische Beweging vanaf de tweede jaargang werd echter niet alleen ingegeven uit zorg voor de interne cohesie van de groep, doch ook uit bezorgdheid om de schrikwekkende daling van het aantal abonnees. Uit een brief van Schamelhout aan Hegenscheidt⁵⁹ blijkt immers dat na het eerste nummer van de Nieuwe Reeks 150 abonnees in Noord-Nederland en drie vierde van het aantal abonnees in Brussel waren weggevallen, zodat er in totaal slechts 175 abonnees overbleven. Niet alleen de verminderde aantrekkingskracht op bibliofielen en kunstenaars verklaart deze plotselinge teruggang, doch ook en vooral de uitgesproken strijdvaardige anarchistische tendens. Na de reeds vermelde artikelen van Vermeylen, Mesnil, Van de Velde en Domela Nieuwenhuis verscheen immers nog een uitgebreide studie van Mesnil over De anarchistische Beweging (gespreid over de nrs. 3,4 en 5-6) en de bittere beschouwingen van Domela Nieuwenhuis over Het Internationaal Congres te Londen in 1896 (nr. 5-6) waar zich de definitieve breuk voltrok tussen de revolutionaire, antiparlementaire anarchisten en de reformistische sociaal-democraten.⁶⁰

Hoewel inderdaad vanaf de tweede jaargang opnieuw ‘aan zuiver letterkundige werken een ruime plaats gegund (zou) worden’, zoals tevens werd aangekondigd in het woord vooraf, toch bleef de anarchistische strekking nog tot in de vierde jaargang aan bod komen, zij het minder uitgebreid en zonder heftig programmatisch karakter. Het was vooral door Mesnil dat deze lijn werd doorgetrokken. Van Max Nettlau,⁶¹ geschiedschrijver van het anarchisme en biograaf van Bakoenin, verscheen een overzicht van Bakunin en de Meiomwenteling in Dresden (III, nr. 1-2). Christiaan Cornelissen,⁶² de vroegere medewerker van Domela Nieuwenhuis, anarchocommunist en theoreticus van het revolutionair syndicalisme, leverde een bijdrage over De Kommunistische Beweging in Holland en haar tegenvoordige Krisis (III, nr, 4). Van Mesnil, ten slotte, verscheen nog een bespreking van de Memoirs of a Revolutionist van P. Kropotkin (IV, nr. 4) en een uitvoerige studie over Het vrij huwelijk (IV, nr. 5-6 en V, nr. 1).

Een opvallend verschil met de Eerste Reeks is de grotere plaats die werd ingeruimd voor het proza, d.w.z. voor studies, essays en kritieken. Door de diversiteit van de onderwerpen en de medewerking van specialisten uit binnen- en buitenland, kreeg het tijdschrift aldus een meer algemene culturele en internationale allure. Hieruit blijkt eens te meer dat de Nieuwe Reeks vooral werd geconcipieerd naar het model van een tijdschrift als La Société Nouvelle. In tegenstelling met wat men zou kunnen verwachten, werd, op het ene artikel van Van de Velde na, geen aandacht besteed aan het parallelle streven van progressieve plastische kunstenaars, vertegenwoordigers van het symbolisme en de art nouveau. De artikelen gewijd aan de plastische kunst zijn alle van de hand van Jacques Mesnil en zijn vooral historische studies gewijd aan Rubens, Botticelli en het verschil tussen de Vlaamse en Italiaanse renaissance. Kenmerkend is trouwens het academische karakter en niveau van de studies. Ook dat betekende een vernieuwing in de Vlaamse tijdschriftenliteratuur, doch daarmee richtte men zich toen wel tot een al te beperkt lezerspubliek. De twee uitvoerige filosofische bijdragen van Jacques Mesnils broer, Georges Dwelshauvers,⁶³ lijken zelfs eerder op bewerkingen van aantekeningen voor zijn colleges. Ook de literairhistorische studies zijn duidelijk van de hand van academici: Vermeylens studie over de renaissance (III, nr. 5-6)

58 A. Vermeylen, in Ontwaking, 1e jg., nr. 8, augustus 1896, blz. 57-59; in Verzameld Werk, IV, zie aant. 183, 1955, blz. 9-14.

59 De brief van Schamelhout aan Hegenscheidt d.d. 18 februari 1896 is in extenso afgedrukt in Leven met een schrijver. Biografie van Alfred Hegenscheidt, zie aant. 18, blz. 86-88.

60 Over Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919) zie de bio-bibliografische notitie in Leven met een schrijver. Biografie van Alfred Hegenscheidt, zie aant. 18, aant. 101, blz. 310; over de gebeurtenissen op het congres te Londen: A. de Jong (ed.), Van christen tot anarchist en ander werk van F. Domela Nieuwenhuis, Utrecht-Antwerpen 1971, blz. 75-77.

61 Over Max Nettlau (1865-1944) zie A. Lehning, Max Nettlau, in Bulletin of the International Institute of Social History, 1950.

62 Over Christiaan Cornelissen (1864-1943), zie de bio-bibliografische schets van A. Lehning in Mededelingenblad van de Sociaal-Historische Studiekring, nr. 6, 1955; fragmenten uit de autobiografie van Chr. Cornelissen, ibidem, nr. 10, 1957.

63 Over Georges Dwelshauvers (1866-1937), zie bio-bibliografische notitie van W. Malgaud in Biographie Nationale, Tome 33, Suppl. V, Fasc. 1, 1965, kol. 274-282; Leven met een schrijver. Biografie van Alfred Hegenscheidt, zie aant. 18, i.h.b. blz. 310-311, aant. 102; W. van Rooy, L'agitation étudiante et la fondation de l'Université Nouvelle en 1894, in Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 7e jg., nr. 1-2, 1976, blz. 197-241.

[p. 90]

was de tekst van het inleidende hoofdstuk van zijn dissertatie, het eveneens uitgebreide opstel over renaissance en romantiek was van de hand van de Weense schrijver-criticus Karl Federn⁶⁴ met wie Vermeylen tijdens zijn studieverblijf te Wenen bevriend was geraakt. Van de laatste werd ook nog een stuk over Walt Whitman opgenomen (II, nr. 3-4). Met deze Amerikaanse dichter die opkwam voor een nieuwe religie zonder dogma's en voor een gemeenschapskunst, bestond uiteraard een ‘Wahlverwandtschaft’; van hem werden ook twee gedichten gepubliceerd, in een vertaling van Vermeylen. Van de Luikse hoogleraar Paul Hamelius⁶⁵ verscheen in het laatste nummer nog een uitvoerig opstel over De theorie van het romantische blijspel. Op muzikaal gebied gaf Hegenscheidt een beschouwing over Fervaal van de Franse Wagneriaanse componist Vincent d'Indy, schreef Emmanuel de Bom twee studies over Peter Benoit en wijdde Georges Dwelshauvers een bespreking aan de Fête romaine van Erasme Raway,⁶⁶ een componist die tot de Brusselse vriendenkring van Van Nu en Straks behoorde.

Bijzonder opmerkelijk in het betogende proza is de ruime belangstelling voor de West-vlaamse school. Sedert Prosper van Langendonck de aandacht had gevestigd op het werk van Hugo Verriest, was men met verscherpte aandacht het literaire leven in West-Vlaanderen gaan volgen. Via Verriest en later Streuvels ontdekte men in Gezelle en Rodenbach voorlopers van het eigen streven. Van Hugo Verriest verscheen een studie over Rodenbach (II, nr. 3-4), terwijl uit Rodenbachs literaire nalatenschap werk werd gepubliceerd. Vermeylen wees voor het eerst op de originaliteit en grootheid van Gezelles dichterschap in een scherp polemisch artikel; aangevallen werd daarbij het verslag van Theophiel Coopman voor de vijfjaarlijkse prijs voor Vlaamse letterkunde (periode 1890-1894) waarin Gezelles dichterschap werd miskend (I, nr. 2). Ook zou Vermeylen een in memoriam wijden aan de grote Westvlaamse dichter (IV, nr. 1-2) van wie enkele ongepubliceerde gedichten werden opgenomen (IV, nr. 3 en V, nr. 2-3).

Aan ‘het bevestigen van ons Vlaamsch volkseigen’, een punt uit het programma, werd tevens de nodige aandacht besteed. Met zijn twee uitvoerige essays over de Vlaamse Beweging en zijn scherpe repliek op Cyriel Buysses denigrerende uitlatingen over de Vlaamse taal en cultuur (II, nr. 1) trad Vermeylen als geestelijk leider van zijn generatie op de voorgrond. In de lijn van zijn baanbrekende visie op de Vlaamse Beweging werd ook een artikel van de Gentse hoogleraar Julius Mac Leod⁶⁷ opgenomen (V, nr. 1). De ‘Vlaamse eigenheid’ van het tijdschrift zou Vermeylen bovendien verdedigen tegen de aantijgingen van Frans Netscher (V, nr. 1) als zou het ‘Vlaamse réveil’ ontstaan zijn onder invloed van De Nieuwe Gids, terwijl integendeel Van Nu en Straks deel uitmaakt van een renaissance die reeds met Gezelle werd ingezet en die zich sedertdien op verschillende plaatsen en op verschillende gebieden voltrok. De heftigheid van Vermeylens reactie wijst wel in zekere mate op ongenoegen t.o.v. de Noordnederlandse critici. Van verdere samenwerking met het Noorden was er in de Nieuwe Reeks trouwens geen sprake meer. Dat kan weliswaar worden toegeschreven aan het feit dat de vroegere medewerkers opnieuw over eigen organen beschikten, maar toch ook aan een tijdelijke vermindering van de goede verstandhouding. Na het afsluiten van de eerste reeks bleken sommige Noordnederlandse medewerkers en abonnees hun financiële verplichtingen niet na te komen, terwijl men zich binnen de Van-Nu-en-Straksgroep ook had geërgerd over de negatieve kritiek van Noordnederlandse zijde op hun werk.⁶⁸

Het afzien van literaire medewerking uit Noord-Nederland betekende echter een gevoelige vermindering van kopij. Reeds vanaf de tweede jaargang manifesteerde zich

64 Karl Federn (1868-1943), dr. jur., was journalist, essayist, romancier, biograaf (o.m. van Dante, Mazarin, Richelieu, Heinrich von Kleist), vertaler (van werk van Emerson, Dante, Whitman, Croce, Carpenter, Cooper, Balzac en Stendhal) en uitgever van het werk van Heinrich von Kleist in 6 dln. Het artikel over Whitman verscheen in de bundel: Essays zur amerikanischen Literatur, Halle 1899, blz. 90-123. Zie over K. Federn: het artikel van Emil Lucka in Neues Wiener Tagblatt, nr. 32, 1938; Deutsches Literatur-Lexikon-Biographisch-Bibliographisches Handbuch (Hrsg. von Wilhelm Kosch und Bruno Berger), IV, 3e dr., Bern-München 1972, blz. 829-831.

65 Paul Hameluis (1868-1922) was dr. in de Germaanse filologie aan de Rijksuniversiteit te Luik, waar hij vanaf 1904 Engelse taal- en letterkunde doceerde en waar hij in 1910 tot hoogleraar werd benoemd. Hij maakte in 1894 ophef met de publikatie van zijn Histoire politique et littéraire du mouvement flamand au XIXe siècle.

66 Erasme Raway (1850-1918), dr. in de theologie, componist. Vgl. Leven met een schrijver, Biografie van Alfred Hegenscheidt, zie aant. 18, blz. 311-312, aant, 103.

67 Julius Mac Leod (1857-1919) was bioloog, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit en voorstander van een geleidelijke vernederlandsing van de R.U.G.
Zie P. van Oye, Mac Leod, in Liber Memorialis 1913-1960 - Rijksuniversiteit Gent, dl. IV, 1960, blz. 16-24.

68 Vgl. brieven van Vermeylen aan Hegenscheidt d.d. 7 januari 1895, van De Bom aan Hegenscheidt d.d. 3 februari 1895 en van Vermeylen aan Hegenscheidt d.d. 6 februari 1895: Leven met een schrijver. Biografie van Alfred Hegenscheidt, zie aant. 18, blz. 40-46.

[p. 91]

dan ook kopijnood: het tijdschrift verscheen opnieuw onregelmatig en de jaargang werd vervolledigd met een vierdubbelnummer in december. Na de derde jaargang verscheen er zelfs in 1899 geen enkele aflevering, een hiaat dat niet vooraf werd aangekondigd en waarvoor achteraf in de vierde jaargang evenmin een verontschuldiging verscheen. Acute kopijnood kan dan ook het grotere aandeel van het betogende proza verklaren. Bepaalde studies, zoals o.m. de artikelen van Fritz Sano en Schamelhout over geneeskunde,⁶⁹ werden eerder opgenomen uit nood dan uit een reële behoefte.

Het verlies van literaire medewerkers uit het Noorden noodzaakte de redactie op talentenjacht te gaan onder de jongeren in eigen land. In de Nieuwe Reeks kwamen daardoor een aantal auteurs aan het woord die de zgn. tweede generatie van Van Nu en Straks vormden. Enkelen van deze jongeren werden vaste en zeer produktieve medewerkers die bovendien uitgroeiden tot vooraanstaande schrijvers. De Gentse dichter Karel van de Woestijne, geïntroduceerd door Victor de Meyere, werkte vanaf het eerste nummer mee. Zijn oorspronkelijk talent werd onmiddellijk erkend en vanaf de publikatie van zijn Vader-Huis-gedichten (IV, nr. 4) werd hij de onbetwiste woordvoerder van het levensgevoelen van het fin-de-siècle. Dank zij de speurzin en het diplomatieke talent van De Bom kon ook de Westvlaamse prozaschrijver Stijn Streuvels als vast medewerker worden gewonnen.⁷⁰ Hij was zeker een aanwinst, want vanaf het vierde nummer (augustus 1896) plaatste hij niet minder dan twaalf verhalen in het tijdschrift, waaronder de uitgebreide novelle De oogst (IV, nr. 1) waarmee hij definitief zijn meesterschap als verteller bewees. In Van Nu en Straks vond Streuvels een degelijke literaire leerschool en kon hij als ‘houwe getrouwe’ (zoals de vaste medewerkers in het eigen jargon werden genoemd) ook rekenen op steun en aanmoediging. Het prospectus voor zijn verhalenbundel Lenteleven werd door Van Nu en Straks verspreid en tegen de felle aanvallen van katholieke critici reageerde Hegenscheidt met een uitvoerige bespreking en analyse van de diepere betekenis van Streuvels‘ realistische beschrijvingskunst (IV, nr. 4). Door Van Langendonck werden twee jongere dichters geïntroduceerd die reeds in jongerentijdschriften hadden gedebuteerd: Fernand Toussaint die een reeks vormgave sonnetten publiceerde, en Herman Teirlinck, die speelse, impressionistische natuurlyriek schreef, maar weldra zou overschakelen naar de prozaschets - hiervan verscheen nog een staaltje in de laatste jaargang. Eerder occasioneel werden er ook gedichten opgenomen van Jef Mennekens (1877-1943), een actief lid van het kunstgenootschap De Distel, Lodewijk Ontrop (1875-1941), een Antwerps componist en muziekcriticus, Leonce du Ca(s)tillon (1869-1941), een drukker-uitgever en journalist, vooral bekend om zijn actieve rol bij de stichting van de Christelijke Volkspartij, René de Clercq (1877-1932), toen nog student in de Germaanse filologie te Gent, en Adolf Herckenrath (1879-1958), de latere Gentse drukker-uitgever en graficus - beide laatsten geïntroduceerd door Karel van de Woestijne die met hen bevriend was.⁷¹

De hoofdbrok van het literaire gedeelte werd echter door de oorspronkelijke redactiekern zelf geleverd. Vanaf de tweede jaargang publiceerde Prosper van Langendonck opnieuw geregeld gedichten, een rijpe, voldragen lyriek met als hoogtepunt het langere Beatrice-gedicht waarmee de derde jaargang werd geopend. Als essayist, criticus en vlijmscherp polemist bevestigde Vermeylen zijn geestelijk leiderschap. Op enkele gedichten na kwam hij echter niet aan scheppend werk toe, daar de voorbereiding van zijn dissertatie hem toen al te zeer in beslag nam. De grote verrassingen werden echter bezorgd door De Bom en Hegenscheidt, respectievelijk met Wrakken (III, nr. 2), geroemd als eerste psychologische stadsroman in de Zuidnederlandse literatuur, en Starkadd (II, nr. 3-4), een lyrisch drama, geestdriftig geprezen door Vermeylen als

69 Dr. Fritz Sano schreef in samenwerking met A. Vermeylen, Biologie en Geneesheeren der Maatschappij, in Van Nu en Straks, Nieuwe Reeks, 1e jg., 1896, nr. 3, blz. 176-184, gepubliceerd onder het pseudoniem Frans Heuvels. Vermeylen had Sano tijdens zijn studieverblijf te Berlijn ontmoet (vgl. R. Vervliet, Also sprach Dr. Vermeylen, zie aant. 44, i.h.b. blz. 925). Over Fritz Benedictus J. Th. Sano (1871-1946), dr. in de geneeskunde, psychiater, zie: H. Deckx, In memoriam Dr. Fritz Sano, in Jaarboek Kon. Vl. Ac. v. Geneeskunde van België, X (1948), blz. 62-74 en artikel van J. Lebeer in Nationaal Biografisch Woordenboek, II (1966), kol. 775-778.
Voor Van Nu en Straks, Nieuwe Reeks, schreef Sano nog: Vlaamsche geneeskundige Literatuur vóór de XIXde eeuw (in samenwerking met G. Schamelhout), 3e jg., nr. 3 (augustus 1898), blz. 158-186, en: Inleiding tot de Lessen voor Ziekenverpleging aan de burgerlijke Gasthuizen te Antwerpen, 5e jg., nr. 4-6 (december 1901), blz. 301-307.

70 Over de toetreding van Stijn Streuvels tot Van Nu en Straks en de geschiedenis van zijn medewerking, zie L. Jansseune en R. Vervliet, Stijn Streuvels en Van Nu en Straks, in Dietsche Warande en Belfort, jg. 116, nr. 8, oktober-november 1971, blz. 598-648 (gebaseerd op de briefwisseling russen Streuvels en De Bom tussen juli 1896 en juli 1901). Dat tegelijkertijd ook Lode Baekelmans Streuvels trachtte te winnen voor medewerking aan een tijdschrift van Antwerpse jongeren, blijkt uit: G. Schmook, De regenboog van ‘Leie’ tot ‘Schelde’, in Versl. en Med. van de Kon. Vl. Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent 1971, afl. 3, blz. 339-355.

71 Een beschrijving van de inhoud van Van Nu en Straks vindt men in J. Kuypers, Op ruime banen! De opbloei van onze nieuwe letteren en het Vlaamsche tijdschrift ‘Van Nu en Straks’ 1893-1901, Brussel 1921; A. Vermeylen, De Vlaamsche Letteren van Gezelle tot heden, in Verzameld Werk, III, zie aanr. 183, blz. 573-753; in de colleges aan de R.U.G. over Van Nu en Straks van Karel van de Woestijne (1920-1929), gereconstrueerd door J. Eeckhout in Litteraire Profielen, VIII, Antwerpen 1939, blz. 78-142; L. Sourie, Inleiding tot de geschiedenis van ‘Van Nu en Straks’, Kortrijk 1942, en idem, ‘Van Nu en Straks’- Historiek en betekenis, z.p. 1953 (met inhoudsopgave die echter niet altijd volledig en correct is); de historische schets als inleiding tot een anthologie van Van Nu en Straks werd opgesteld door F.V. Toussaint van Boelaere, Spiegel van Van Nu en Straks, Brussel 1944; A.-M. Musschoot en A. van Elslander, ‘Van Nu en Straks’, 1893-1901. Een vrij voorhoede-orgaan gewijd aan de kunst van NU, nieuwsgierig naar de kunstnog-in-wording - die van STRAKS - Bloemlezing, 's-Gravenhage 1982. Naast een inleidende historische schets bevat deze bloemlezing ook nog een volledige inhoudsopgave. Ik dank hierbij A.M. Musschoot en A. van Elslander die zo vriendelijk waren mij het typoscript ter inzage te geven.

[p. 92]

synthese van de ethische en esthetische idealen van Van Nu en Straks (III, nr. 1-2). De miskenning van het drama in het verslag van de jury voor de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Toneelletterkunde leidde rot een kettingreactie van felle polemische aanvallen op het verouderde waardenpatroon van de academieleden.⁷² Het was wellicht de laatste maal dat de gelederen zo hecht werden gesloten in het verweer tegen het ‘filisterdom’. De vanuit deze cenakelgeest al te hoog oplaaiende geestdrift werd echter getemperd door de meer genuanceerde bespreking van Verriest (IV, 1-2) en door de vrij negatieve receptie door Noordnederlandse recensenten als Joh. W. Broedelet, J.N. van Hall, Willem KIoos en vooral door de koele en strenge analyse van Verwey. Op de laatste kritiek schreef Hegenscheidt een uitvoerige repliek die echter door Verwey niet werd opgenomen in zijn Tweemaandelijksch Tijdschrift.⁷³ De reeds minder goede verstandhouding tussen Noord en Zuid kwam toen wel even op een heel laag pitje te staan, doch uiteindelijk zouden de dialoog en de samenwerking toch worden voortgezet.

Ondanks de grotere schare van medewerkers en de bredere waaier van publikaties bleek de taak echter voor de redactie toch nog te zwaar te zijn. Toen de vijfde jaargang slechts uit drie nummers kon worden samengesteld, werd besloten aan de ‘teleurgang’ van het tijdschrift een einde te maken. Op de binnenzijde van het kaft van het laatste driedubbele nummer (december 1901) werd het einde met een uiterst bondige formule aangekondigd:

Met dit nummer houdt Van Nu en Straks op als tijdschrift te verschijnen. Alle krachten, die hier werkzaam waren, hebben zich vereenigd tot het jaarlijksch uitgeven van een Vlaamsch Jaarboek.

Dat jaarboek is echter nooit verschenen. De krachten daartoe waren trouwens niet zo stevig meer verenigd als werd voorgesteld. Niet alleen kopijnood had geleid tot het einde van het tijdschrift. De eens zo grote samenhorigheid, nog door Mesnil verheerlijkt in de prozaschets Een Zomerdagsdroom (Verrewinkelsche Fantasie) (III, nr. 1-2, mei 1898, blz. 121-124),⁷⁴ was geleidelijk afgebrokkeld. Die interne malaise was veroorzaakt door verschillende factoren. Binnen de redactie was een zekere spanning ontstaan door de zelfstandigheidsdrang van sommige jongeren. Allereerst waren het Victor de Meyere, die na de eerste jaargang geen kopij meer leverde, en Karel van de Woestijne, die het plan hadden opgevat een jaarboek uit te geven, waarvan echter slechts één bundel. Werk, in 1899 verscheen met als bijdragen Lente van Stijn Streuvels, Gunlaug en Helga van Victor de Meyere en Kronos van Van de Woestijne. In 1900 waren het Teirlinck, Toussaint en De Meyere die de bundel Metter-Sonnewende uitgaven.⁷⁵ Vervolgens leidde het gebrek aan redactionele leiding tot onenigheid. De stuwende kracht was steeds uitgegaan van Vermeylen, doch toen die naar zijn gevoelen overbelast werd met vertaalwerk en daardoor niet tot scheppend werk kon komen, diende hij in oktober 1897 zijn ontslag in bij Schamelhout.⁷⁶ Door de niet aflatende ijver van Schamelhout konden na het hiaat van 1899 de brokken weer gelijmd worden en kon het tijdschrift verder verschijnen. De samenhang van de groep was echter niet sterk genoeg om een nieuwe schok te doorstaan. Die schok werd veroorzaakt door de novelle Wellust van Jacques Mesnil, een verhaal dat om zijn al te vrijmoedige sensualiteit werd geweigerd door Vermeylen, Hegenscheidt en Van Langendonck, terwijl De Bom, die de novelle uit het Frans had vertaald, en Schamelhout de publikatie ervan voorstonden.⁷⁷ Voor Mesnil, die zich reeds had geërgerd over Vermeylens distantiëring van het anarchisme en diens kerkelijk huwelijk, betekende dat non imprimatur de definitieve breuk tussen de twee vrienden die tevens de twee gees-

72 A. Vermeylen reageerde in de Letterkundige Kroniek in Van Nu en Straks, 3e jg., nr. 3, blz. 192-196; ibidem, 3e jg., nr. 4 verschenen reacties van P. van Langendonck, Dr. Willem de Vreese, blz. 232-245, en Jef Haller, Verslag van den Driejaarlijkschen Prijskamp van Nederlandsche Tooneelletterkunde, blz. 246-252.

73 Verways kritiek verscheen in het Tweemaandelijksch Tijdschrift, 5e jg., nr. 4, juli 1899, blz. 49-65 (later ook opgenomen in Stille Toernooien, Amsterdam 1901, blz. 252-281); Hegenscheidts niet opgenomen repliek werd afgedrukt in Leven met een schrijver. Biografie van Alfred Hegenscheidt, zie aant. 18, blz. 125-135.

74 Tijdens de zomermaanden van 1896 kwamen de Van-Nu-en-Straksers vaak samen in het toen nog landelijke dorpje Verrewinkel (op de grens van Ukkel en Linkebeek), waar Hegenscheidt en Vermeylen hun intrek hadden genomen in de pachthoeve Sint-Elooi. De uitgebreide vriendenkring die er samenkwam werd door Vermeylen ironisch ‘Akademie van Verrewinkel’ gedoopt. Vermeylen schreef er zijn gedichten Dagen van Onmacht en het prozastuk Eene Jeugd, Hegenscheidt schreef er de eerste twee bedrijven van Starkadd. De idyllische en amicale sfeer werd door Mesnil opgeroepen in zijn prozaschets, oorspronkelijk in het Frans geschreven en in privé-uitgave op 30 exemplaren afgedrukt, Prose et vers pour Clara. De prozatekst werd in het Nederlands vertaald door Emmanuel de Bom, het gedichtje door Alfred Hegenscheidt.

75 Op de spanning binnen de redactie ontstaan naar aanleiding van deze publikaties, werd gewezen door Karel van de Woestijne (vgl. J. Eeckhout, Litteraire profielen VIII, zie aant. 71, blz. 118).

76 Dit blijkt uit een brief van Vermeylen aan Hegenscheidt d.d. 21 oktober 1897, afgedrukt in Leven met een schrijver. Biografie van Alfred Hegenscheidt, zie sant. 18, blz. 155-156.

77 De reeds vertaalde en gedrukte novelle Wellust werd dan toch in privé-uitgave verspreid (de oorspronkelijke paginering bleef behouden: blz. 249-281).
Over de discussies binnen de redactie en de breuk tussen Mesnil en Vermeylen zijn we (voorlopig eenzijdig) ingelicht door de brieven van Mesnil aan Hegenscheidt: Leven met een schrijver. Biografie van Alfred Hegenscheidt, zie aant. 18, blz. 171-186.

[p. 93]

telijke gangmakers van de tweede reeks waren. Die onherstelbare breuk werkte als een splijtzwam in de hele groep. Paradoxaal genoeg strandde aldus het tijdschrift op een normatief moreel standpunt dat de redacteuren zelf steeds hadden verworpen en nog maar kort tevoren hadden bestreden toen Streuvels er het slachtoffer van werd. Het einde van het tijdschrift betekende echter nog niet het einde van de Van-Nu-en Straksbeweging, de artistieke onderneming die in 1892 was ingezet als een doorbraak van het modernisme en kosmopolitisme in de Zuidnederlandse literatuur. Ondanks alle tegenkantingen had Van Nu en Straks met zijn 25 nummers een proces op gang gebracht dat tien jaar later niet meer te stuiten was. Terecht kon Teirlinck achteraf stellen dat Van Nu en Straks ‘een verschijnsel (is) geweest, waarvan de kwantitatieve waarde buiten elke verhouding staat met zijn diepere betekenis’.⁷⁸ Trouwens, slechts enkele jaren later zou Teirlinck samen met Van de Woestijne de lijn doortrekken met de stichting van Vlaanderen (1903-1907) waarin alle Van-Nu-en-Straksers opnieuw werden verenigd. Men kan zelfs de lijn nog verder doortrekken tot en met de oprichting van het Nieuw Vlaams Tijdschrift, geconcipieerd door Vermeylen en opgericht door Teirlinck in 1946. De Van-Nu-en-Straksers hebben aldus niet alleen de start gegeven tot de vernieuwing van de Zuidnederlandse literatuur, doch tevens gedurende meer dan een halve eeuw de ontwikkeling van het cultuurleven in Vlaanderen mede bepaald.

78 H. Teirlinck in de inleidende beschouwingen tot G.H.'s-Gravesande, De geschiedenis van het tijdschrift Vlaanderen, Brussel-Antwerpen-Den Haag 1962, blz. 13.