Van Arm Vlaanderen tot De voorstad groeit

De opbloei van de Vlaamse literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P. Boon (1888-1946)

D. Van Nu en Straks in zicht 1888-1893

Het essay De Vlaamsche Parnassus, waarmee P. van Langendonck niet alleen een einde maakte aan de controverse over het bestaansrecht van de ‘jongste richting’, nl. de Zuidnederlandse parnassiaanse richting, maar deze ook, vooral steunende op de dichtkunst van P. de Mont, legitimeerde, dateert uit 1888.¹⁰⁵

Een tijd later was hij, nl. in de inleiding tot Vlaamsche Oogst (1904), de eerste Van-Nu-en-Straks-bloemlezing, samengesteld door Ad. Herckenrath, van mening dat de literaire toestand omstreeks 1890 ver van schitterend was geweest, ondanks de parnassiaanse doorbraak: ‘Onze letterkunde verviel allengs en teerde uit in nuchtere novellen en verwatering van Parnassiaanse verzen’. Iets verder: ‘Eene dorre korst was over Vlaanderen's akker gegroeid: die korst moest gebroken worden’. Dit zou de taak worden van Van Nu en Straks. Maar voordat het tijdschrift er was, tot wie zouden de Van-Nu-en-Straksers in spe zich wenden? Dat was inderdaad de vraag die in de gegeven omstandigheden niet te ontwijken viel.

De essayist P. van Langendonck wijst in zijn betoog op de krachten waarbij, volgens hem, kon en mocht worden aangesloten. Zeer talrijk waren die trouwens niet. Er was nog steeds P. de Mont die, jarenlang en alleen staande, ‘bij het Vlaamsche publiek den zin voor poëzie en kunst van een bepaalden, al ware 't slechts tijdelijken ondergang (had) gered’; dit ondanks zijn ‘veelschrijverij en aandrang tot het beoefenen van alle genres’, ondanks een ‘zekere onbestendigheid, die hem immer dreef naar den nieuwsten dichter en de nieuwste richting’, en allerlei ‘wisselende invloeden’, die hij onderging. De invloed nu, die van hem uitging, was ‘gewichtig, ja onmisbaar geweest’. De Mont had niet alleen de weerzin tegenover de impressionistische kunst tegengewerkt, talrijke jongere talenten aangespoord, de ogen geopend voor diverse kunstuitingen in het buitenland; hij had, in het bijzonder, ‘zelf veel meer verfijnd kunstwerk gegeven dan men totnogtoe in Vlaanderen (behalve van Guido Gezelle) te proeven kreeg’. Om deze reden alleen al zou men De Mont blijven gedenken, die, verdienstelijk en moedig, de kunst had hooggehouden, ‘in een der poverste tijdsperken onzer literatuur’.¹⁰⁶ In dit tijdperk bleek evenwel een tweede krachtlijn die van de doorwerking van het al dan niet Westvlaamse particularistische driemanschap Guido Gezelle-Hugo Verriest-Albrecht Rodenbach te zijn, met het zgn. hernieuwd zingen van Gezelle in Tijdkrans uit 1893, de essayistische bedrijvigheid van Verriest, verzameld in 1901 in Twintig Vlaamsche Koppen, de steeds bestaande bewondering voor de persoonlijkheid van Rodenbach, na het verschijnen van Gudrun in 1882. Hierbij kwamen nog de voor-

105 Voor wat betreft de bijzonderheden over het ontstaan van Van Nu en Straks, zie literatuuropgave in de bibliografie.

106 A. Herckenrath, zie aant. 61, blz. XVII, XX en vlg.

[p. 52]

beelden in eigen land van La Jeune Belgique sinds 1881, in Nederland van De Nieuwe Gids sinds 1885, in het buitenland, voornamelijk in Frankrijk, van de decadente en symbolistische ideologie, o.m. bekend geworden door de Echo de Paris (1885), de Figaro littéraire (18 september 1886) onder de pen van J. Moréas, het theoretische werk van Ch. Morice, La Littérature de tout à l'heure (1889), en de enquête van J. Huret, Enquête sur l'évolution littéraire (1891). Tussen 1885 en 1891 was grof gezien, althans in Frankrijk, de stap gezet van het impassibel en formeel parnassianisme naar het decadente en idealistische symbolisme; tot de Franse literatuur behoorde de helft van de literaire conjunctuur in eigen land, en via directe of indirecte contacten zouden op dit gebied verschijnselen als verwantschap, beïnvloeding en ook rechtstreekse ontlening zich laten gelden.

1. Tussen oudere en jongere generatie

Zoals bekend had A. Vermeylen een groot aandeel bij het-tot-stand komen van Van Nu en Straks als tijdschrift en beweging en het was te voorzien dat, toen hij een blik terugwierp op de manier waarop het orgaan werkelijkheid was geworden - hij heeft zich hierover uitgesproken in een interview met E. d'Oliveira in De Mannen van '80 aan het Woord (1907), ook in De Vlaamsche Letteren van Gezelle tot Heden (1938), voordien Van Gezelle tot Timmermans (1923) - hij met betrekking tot bedoelde oprichting een genuanceerd beeld zou geven. Dit was te verwachten van de, vergeleken met de oudere P. van Langendonck (1862), tien jaar jongere medeoprichter van het tijdschrift, Vermeylen (1872). Immers, Van Langendonck werd, samen met C. Buysse, door Vermeylen als een ‘oudere broer in literatuur’, een ‘voorganger’ beschouwd, van wie het ‘messianisme’, het katholieke, christelijke ‘idealisme’, het decadente en tragische ‘modernisme’ zeker imponeerden,¹⁰⁷ maar ook relatief minder ‘trekkend’, ‘schokkend’ leken te zijn dan de inzichten van de meer revolutionair aangelegde Vermeylen zelf. Als de ‘rijpste geest’ was Van Langendonck volgens hem ‘zoowat de eenige onder ons die vaste ideeën over literatuur had, de eenige die goede kritieken kon schrijven’. In het begin van de beweging althans waren de opstellen van Van Langendonck ‘gezonder en kernachtiger’ dan die van Vermeylen; nochtans meende Vermeylen dan toch dat, omdat hij zijn lezers ‘een kleine aardbeving’ had weten te bezorgen, dezen meer naar hem dan naar Van Langendonck, de ‘oudere broer’, luisterden.¹⁰⁸

De werkelijkheid, of de beveiliging van een zekere machtspositie ten opzichte van Van Langendonck - hoe het verschijnsel ook mag worden beschouwd - het genuanceerde beeld van het ontstaan van Van Nu en Straks, vooral de krachten die hiertoe hebben bijgedragen, ziet er, volgens Vermeylen, als volgt uit.

Over de hoedanigheden en gebreken van de kunst van P. de Mont zijn Van Langendonck en Vermeylen het eens: ‘Hij was een opwekker van geestdrift, maar niet de opvoeder die een toekomst kneedt’. De restrictie is van belang. De ‘opwekker van geestdrift’ en de ‘opvoeder die een toekomst kneedt’ konden praktisch moeilijk in dezelfde persoon samenvallen, omdat De Mont, ‘de man die na 1880 de leiding der poëtische beweging zou overnemen’, ongetwijfeld voor de jonge Vermeylen een hinder bleek te zijn.¹⁰⁹ Vermeylen heeft, nauwelijks verhuld, aan D'Oliveira bekend gemaakt: ‘Pol de Mont voelde zich altijd zoo'n beetje het hoofd van de renaissance in de Vlaamsche literatuur’. De slotsom is dan ook: ‘En wij (lees: de Van-Nu-en-Straksers of toekomstige Van-Nu-en-Straksers) hielden daar niet van’. Vandaar het veelzeggende: ‘zoo

107 A. Vermeylen, Verzameld werk, III, zie aant. 18, blz. 643 en vlg.

108 E. d'Oliveira, zie aant. 39, blz, 166 en vlg., 168, 170.

109 A. Vermeylen, Verzameld werk, III, zie aant. 18, blz. 616 en 612.

[p. 53]

iets van een breuk’, na het uitblijven van een verzoek tot medewerking aan de redactie van het nieuwe orgaan, een feit waarop Van Langendonck nooit gezinspeeld heeft. Zijn verhouding tot De Mont was minder geëngageerd dan die van Vermeylen tot De Mont, de ‘opwekker van geestdrift’.¹¹⁰

Wat hun visie betreft op de verhouding van de jongeren tegenover het driemanschap Gezelle-Verriest-Rodenbach, zijn de inzichten van Van Langendonck en Vermeylen nog meer genuanceerd. Of liever, als er nuancering is, dan is die in het bijzonder te vinden in de uitlatingen van Vermeylen, aangezien Van Langendonck zijn bewondering voor de drie Westvlaamse taalparticularisten steeds onverdeeld tot uiting heeft gebracht. Immers, in Vlaamsche Oogst van Ad. Herckenrath heet het, in de bewoordingen van Van Langendonck: ‘de gezonde betoovering, die uitging van een Gezelle, van een Verriest, van een Albrecht Rodenbach, lieten de jonge schrijvers onverhinderd tot hun gemoed komen en zij voelden zich nu eens en voor goed één met zichzelf en met hun volk’.¹¹¹

Uit het vorige blijkt reeds dat het inderdaad geen verwondering hoeft te wekken, waarom Vermeylen boven de meer oppervlakkige, vlinderende kunst van De Mont die van de Westvlaamse particularistische dichters stelt. Ook is uit tal van getuigenissen van Vermeylen op te maken dat hij Gezelle en zijn leerling Verriest, de eerste om zijn ‘schoone menschelijkheid’ en de tweede om het feit dat hij ‘de wieken van dat jonge genie’, nl. A. Rodenbach, ontbond, grote bewondering toedraagt.¹¹² Al bewondert hij Gezelle om de ‘waarheid van zijn wezen en zijn woord’, toch blijkt uit andere uitlatingen dat het, op meer praktisch literairhistorisch terrein en wanneer het erop aankomt de jongere beweging bij iemand te doen aansluiten, niet uitsluitend Gezelle is, op wie hij zich beroept, doch ook A. Rodenbach, ‘dat jonge genie’.

Aan E. d'Oliveira verklaarde A. Vermeylen immers: ‘Den dichter dien wij erkenden als onzen voorman was Rodenbach’; hij voegt eraan toe: ‘en later, na zijn herleving, voelden wij ook de leiderschap van Guido Gezelle’. In 1898-1890 zou, als voorafspiegeling van Van Nu en Straks, Jong Vlaanderen (1889-1890) verschijnen met Vermeylen als mederedacteur; de titel, zo schrijft Vermeylen, ‘die wij hadden overgenomen van het vroegere tijdschrift van Rodenbach. Het scheen ons toe dat wij het werk van dien man moesten hernemen in ons bladje’. A. Rodenbach bleef ‘onze man’, zeker na De Mont, doch ook na en naast Gezelle.¹¹³ Dit blijkt overigens uit de manier waarop de latere literatuurhistoricus Vermeylen in De Vlaamse Letteren van Gezelle tot Heden (1938) zijn visie op beide dichters even subtiel als intelligent weet te schakeren. Gezelle is en blijft voor hem de onbetwiste grootheid, Rodenbach een geniale belofte die nog tot rijpheid had moeten groeien. Maar beschouwd in het perspectief van de nog ontluikende beweging, is er een nauwelijks verhulde affiniteit, een Wahlverwandtschaft, die boekdelen spreekt. De accenten liggen, voor Vermeylen, waar ze dienen te liggen: Rodenbach ging regelrecht af op ‘het grote in de literatuur uit de meest verschillende tijden en landen’, Aeschylus, Dante, Goethe, Shakespeare, Wagner; hij ‘verlangde tevens naar de daad’, net als de jonge Vermeylen. Hij was misschien minder artiest dan Gezelle, doch van Gezelle had hij dan toch de ‘diepe oprechtheid’, het ‘gevoel voor het leven’ dat bij hem weer anders was dan bij Gezelle. Gezelle kende de ‘liefde voor de duizendvoudige verschijnselen der natuur’, Rodenbach de ‘liefde voor het leven zelf als groei- en scheppingskracht’, en wel op een hartstochtelijker wij ze dan het bij Gezelle het geval was. Rodenbach kende, evenals de jonge Goethe, het verlangen om het bestaan ‘in al zijn omvang’ te beleven, met steeds ‘waarheid, orde, evenwicht, harmonie’ voor de geest; als de jonge Goethe - dit telkens teruggrijpen naar Goethe is geen toeval bij Vermeylen, bij wie De Wandelende

110 E. d'Oliveira, zie aant. 39, blz. 166 en vlg.

111 A. Herckenrath, zie aant. 61, blz. XVII, XX en vlg.

112 A. Vermeylen, Verzameld werk, III, zie aant. 18, blz. 601 en 603.

113 E. d'Oliveira, zie aant. 39, blz. 166 en vlg.

[p. 54]

Jood (1906) ingegeven zou worden door Der Ewige Jude en Faust - was hij begaafd met een ‘zeer positief zien van de beelden’. Waar Gezelle de jongeren zou wijzen op de hogere eisen van het ‘zuiver-artistieke’, zou Rodenbach hen voorlichten op de weg van het ‘ruim-menselijk gevoel’. ‘Er is nog menig misverstand’, beweert Vermeylen, om het verwijt tegen te gaan van een overdreven ophemeling van Rodenbach ten nadele van Gezelle, terwijl hij hulde brengt aan de in 1880 overleden Westvlaamse ‘ideale jongeling’ (lees: idealistische jonge dichter), aan wie de latere Van-Nu-en-Straksers zich, gezien hun leeftijd en bedoelingen, verwant zouden voelen.¹¹⁴

Hoewel A. Vermeylen zelf heeft beweerd dat zijn vrienden meer invloed op hem hebben uitgeoefend dan hij op hen,¹¹⁵ is de genesis van Van Nu en Straks nochtans historisch met de aanvankelijke ontwikkeling van de latere gangmaker, zoniet coördinator van de beweging, in nauw verband te brengen. Twee fasen tekenen zich hierin af: zijn debuut, als leerling aan het Koninklijk Atheneum te Brussel (1885-1890) en zijn studententijd aan de Vrije Universiteit te Brussel (1890-1894). De oprichting van het orgaan, het verschijnen van het eerste nummer van de zgn. Eerste Reeks (april 1893-oktober 1894), heeft in zijn studententijd plaatsgehad. Hij was pas, in oktober 1894, afgestudeerd en gepromoveerd tot doctor in de geschiedenis op een dissertatie over het Twaalfjarig bestand, en de omwenteling die de Eerste Reeks van Van Nu en Straks tot gevolg zou hebben, had haar uitwerking al gehad. Deze had, wellicht eerder op creatief dan op theoretisch gebied, echter niet zo'n verstrekkende draagwijdte als de Nieuwe Reeks (1896-1901). Het verst dat men in de levensloop van A. Vermeylen kan teruggaan om de sporen te ontdekken van een behoefte aan bewuste literaire en culturele organisatie in of rond een kring, een genootschap of een groepering, zoniet een tijdschrift, is 1887. Hij was toen vijftien jaar oud en leerling aan het Brusselse Atheneum, toen nog grotendeels een Franstalig onderwijsinstituut.

Voor die tijd was de jonge A. Vermeylen wegens zijn Brusselse en Franse, zijn per slot van rekening niet-Nederlandse omgeving, ook in het lager onderwijs, buiten het Nederlandse culturele leven gebleven, in zoverre dit al werkelijk bestond. Zijn allereerste probeersels met een of andere literaire bedoeling schreef hij trouwens in het Frans, o.m. Le Bataillon scolaire, in 1887 in La Critique, Gazette des élèves de l'Athénée Royal de Bruxelles gepubliceerd.¹¹⁶ Maar ook in 1887 constateert men zijn definitieve belangstelling voor wat hij in een brief aan zijn vriend L. de Raet noemt, een ‘gansch nationale letterkunde’, die ‘uit het vlaamsche volk zelf zou spruiten’. Deze belangstelling gaat gepaard met een zoeken naar samenwerking, samenbundeling van disparate krachten, met het doel om tot een bewuste Vlaams-nationale literatuur te komen. Allereerst was de jonge leerling, nog maar pas de kinderschoenen ontgroeid, toegetreden tot de Brusselse ‘leerlingenkring’ Help U Zelf van het Atheneum; even later komt hij, in genoemde brief aan L. de Raet, op het plan terug dat beiden al een paar maanden tevoren gekoesterd hebben om op het Brusselse Atheneum eindelijk over te gaan tot de oprichting van een ‘letterkundig gezelschap’, en wel om zich toe te leggen op ‘de studie der algemeene letterkunde, met inzicht op de vlaamsche kunst’, voorts te strijden voor een ‘Eigen Kunst’. Immers, de Vlaamse dichtkunst maakt op het ogenblik een omwenteling door: H. Conscience, de gezusters Loveling, P. de Mont met zijn Idyllen, vooral J. van Beers, hebben de grondslag gelegd voor een dergelijke Vlaamse literatuur; na hen zijn jongeren opgetreden, maar die blijken slechts voorgangers te zijn van één ‘groote beweging’: ‘Nu is onze tijd daar, nu is het aan ons te werken’. Men heeft in dit verband werkelijk de indruk, in een notedop, de beginselverklaring van het latere Van Nu en Straks te lezen, die A. Vermeylen echter nog aan zijn vrienden L. de Raet, J. Haller von Ziegesar, W. Thelen en E. de Veen moet voor-

114 A. Vermeylen, Verzameld merk, III, zie aant. 18, blz. 606 en vlg.

115 E. de Bom, De jonge Vermeylen, in Gedenkboek A. Vermeylen, zie aant. 61, blz. 33; F.V. Toussaint van Boelaere, Spiegel van Van Nu en Straks, zie aant. 69, blz. 25, 232 en vlg.

116 Vgl. de eerste Franse teksten van A. Vermeylen in R. Roemans, zie aant. 105, blz. 392 en vlg.; sommige van deze teksten in A. Vermeylen, Verzameld werk, I, zie aant. 18, blz. 507 en vlg.

[p. 55]

leggen. En hij wacht op antwoord, luidt het postscriptum van dit schrijven uit 1887.¹¹⁷ Bedenk wel dat hij toen pas vijftien jaar oud was.

Twee jaar later, in 1889, als A. Vermeylen, nu als zeventienjarige leerling, nog steeds op het Brussels Atheneum zit, zullen zich zijn geestelijke ontwikkeling, zijn literaire aspiraties en zijn behoefte aan artistiek groepsverband - er wordt niet alleen meer aan een groepsverband gedacht, maar ook aan een orgaan - duidelijker aftekenen. Dit is het gevolg van een aantal feiten en gebeurtenissen: zijn ontdekking, in 1889, van het Brussels kunstgenootschap De Distel, waarin hij enkele van zijn latere medewerkers aan Van Nu en Straks zou ontmoeten; zijn eerste publikaties in het Nederlands in Flandria, het weekblad van E. Hiel, te beginnen met De Herder, Schets (vijfde jaarging, nr. 186, 24 maart 1889),¹¹⁸ de oprichting, samen met H. Langerock en L. de Raet van Jong Vlaanderen (1889-1890), dat Jong Vlaanderen (1881-1882) van P. de Mont en La Jeune Belgique (1881-1897) van M. Waller tot model zal hebben, en door Vermeylen de ‘voorloper’ van Van Nu en Straks zou worden genoemd.¹¹⁹ Hij werkte reeds vanaf 1889 actief mee aan Jong Vlaanderen, te beginnen met de publikatie van Onze Ballade, Openingstuk voor dikke Trommel in het eerste nummer van 29 september 1889¹²⁰; ten slotte - de belangrijkste factor - zijn kennismaking op 7 april 1890, gevolgd door zijn briefwisseling, vanaf 13 mei 1890, met E. de Bom, waardoor hij buiten het literaire en culturele milieu van Brussel trad en contact legde met het Antwerpse milieu. Wij komen hierop terug.

De biografen van A. Vermeylen zijn het er in het algemeen over eens dat het in 1889 in De Distel was dat hij, als Brusselaar, met zijn Brusselse literaire vrienden, de ouderen P. van Langendonck (1862), A. Hegenscheidt (1866) en G. Schamelhout (1869), de jongeren F₁ Toussaint (1875) en H. Teirlinck (1879), kennis maakte. Aan hen zou hij, èn voor de Eerste Reeks (1893-1894), èn voor de Nieuwe Reeks van Van Nu en Straks (1896-1901), sterke steun hebben. Zijn belangrijkste rol, trouwens ook die van zijn kunstvrienden, bestond erin het werk van de Noordnederlandse jongeren van De Nieuwe Gids bekend te maken, hen tegenover de ‘ouwerwetsche kerels’ van het genootschap te verdedigen, en over hun betekenis een heftige polemiek uit te lokken. Zelf had Vermeylen De Nieuwe Gids dank zij zijn Brusselse atheneumleraar J. Kleyntjens leren kennen. Gust Vermeylen, het Brusselse ‘ketje’, declameerde in het gezelschap de Ballade der Regenschermen, die in de jaargang 1890-1891 van de N.D.K. was verschenen en heel wat stof deed opwaaien met haar antifilistergeest. L. Opdebeek, een oog- en oorgetuige van de zaterdagse vergaderingen van De Distel, wist van Vermeylen, na diens lectuur van Ik houd van proza... door L. van Deyssel, te schrijven: ‘En wat uit hem kwam in het rythme van zijn geestdrift, was liefde, was bloed en vleesch, was een schitterende regenboog van violette stormwolk, de blijde boodschap, de lichtende belofte van zonnige dagen’.¹²¹

Eveneens zijn de biografen van A. Vermeylen het erover eens dat hij het samen met zijn twee jaar oudere atheneumvriend L. de Raet, in het bijzonder aan zijn leraar Nederlands J. Kleyntjens te danken had, dat hij niet alleen van het Frans naar het Nederlands kon overstappen, maar ook zijn eerste Nederlandse bijdragen, schilderachtige prozastukjes over Brusselse straattypen, de ‘wallebak’, het ‘citroentjeswijf’, het Brussels ‘ketje’, in 1889 in Flandria, de periodiek van E. Hiel, kon plaatsen.

In 1892 zouden de jeugdige ruitentikkers van de ‘nieuwste richting’ echter De Distel verlaten, samen met hun oudere mentor, P. van Langendonck, die aldus de ‘oudere richting’ voorgoed de rug toekeerde: ‘Wij wilden ons niet afzijdig houden van de geestelijke stroomingen der eeuw, en wij droomden voor Vlaanderen van de nieuwe kunst, die zich overal openbaarde’.¹²²

117 Idem, Verzameld werk, I, zie aant. 18, blz. 9 en vlg. A. Vermeylen cursiveert.

118 Idem, Verzameld werk, I, zie aant, 18 blz. 9; E. de Bom, De jonge Vermeylen, in Gedenkboek A. Vermeylen, zie aant. 61, blz. 26. - Voor de verdere lijst van deze eerste Nederlandse bijdragen in R. Roemans, zie aant. 105, blz. 392 en vlg.; de teksten zelf: A. Vermeylen, Verzameld werk, I, zie aant. 18, blz. 477 en vlg.

119 A. Vermeylen, zie aant. 39, blz. 44.

120 E. d'Oliveira, zie aant. 39, blz. 167. G. Schmook, Het ‘Ritmus’-credo van ‘Van Nu en Straks’ (1893) en zijn nawerking (1910-1914), in Versl. en Med. van de Kon. Ac. voor Ned. Taal- en Letterkunde, Gent 1973, blz. 323 en vlg.

121 E. d'Oliveira, zie aant. 39, blz. 168; L. Opdebeek, zie aant. 26, blz. 179, ik cursiveer; A. Vermeylen, Verzameld werk, I, zie aant. 18, blz. 15 en vlg.

122 G. Schamelhout, De Van-Nu-en-Straksers, in De Stroom, I, 1918, blz. 175. - Geciteerd in: A. Vermeylen, Verzameld werk, I, zie aant. 18, blz. 18, ik cursiveer.

[p. 56]

2. Jong Vlaanderen 1889-1890, Ons Tooneel 1890-1891, Vrije Kunst 1890-1892

Inmiddels zouden zich nog drie opvallende gebeurtenissen voordoen, voordat Van Nu en Straks in 1893 van wal kon steken:

1.	de oprichting, in 1889, door A. Vermeylen, samen met zijn Brusselse atheneum-vrienden H. Langerock en L. de Raet, van de kring en het blad Jong Vlaanderen;
2.	de kennismaking van A. Vermeylen, op 7 april 1890, met de Antwerpenaar E. de Bom, met het gevolg dat hieruit in 1890 het toneelblad Ons Tooneel kon ontstaan;
3.	een reeks plannen met het oog op de oprichting van een periodiek, Vrije Kunst, tussen 1890 en 1892, waarin de voorafbeelding moet worden gezien van wat, in april 1893, Van Nu en Straks zou worden.

Het veertiendaagse leerlingenbland Jong Vlaanderen, dat op 29 september 1889 onder het motto ‘Een trachten naar het Schoone, Jonc ende Stout’, het licht zag, moet ongetwijfeld beschouwd worden in de lijn, die werd aangegeven door A. Vermeylen in zijn schrijven aan L. de Raet uit 1887: ‘En nu, vriend, voor Eigen Kunst gestreden!’ Aldus het slot van de brief. Het begin van Onze Ballade, Openingstuk voor dikke Trommel - de niet ondertekende prozaballade waarmee het eerste nummer opent is volgens E. de Bom van Vermeylen - sluit hierbij aan: ‘Ohé hier zijn we, jonc ende stout!... aan ons de strijd tegen Woord en Maat, de roemrijke strijd - voor het Schoone!... Wij bedienen de Vrije Kunst’ enz.¹²³ Met dan verder het nodige accent op onafhankelijkheid, weerspannigheid, de eerbied voor sommige oudere meesters, de wil tot onversaagdheid, het behoren tot een zelfde Kerk, die der Kunst, het belijden van een zelfde Geloof, dat der Schoonheid.

In zoverre de gegevens die wij hierover bezitten dit toelaten, kunnen wij stellig beweren dat Jong Vlaanderen eerder een onderneming was van H. Langerock dan van A. Vermeylen en L. de Raet. Toch is de medewerking van beide laatsten, met het oog op een eventuele literaire en culturele ontwikkeling in de richting van Van Nu en Straks, van bijzonder belang. Het aandeel van Vermeylen aan het blad - een tijdschrift was het niet - is drievoudig geweest. Allereerst zijn er enkele gedichten van hem: Vlaamsche Kermissen: I. Het Klinkdicht van den Vedelaar; II. Het Klinkdicht der Worsteneters (1889, 1); Ritornelle voor Roza (1889, 9), waarin echo's van Van Beers, De Mont en het parnassianisme tot een vorm van parodiërende antipoëzie voeren; verder een reeks stukken, doorgaans in de door de schrijver in deze tijd graag beoefende balladevorm in proza: Rosse Lokken (1889, 1); Het Sprookje van het Kikkertje (1889, 2); Zang (1889, 3); Winter-Cyclus (1889, 5); Ballade van Onze-Lieve-Vrouw van Lijdenschappen (1889, 7); Maanzieke Rondeelkens (1889, 8), eigenlijk prozagedichten waarin afwisselend uiting wordt gegeven aan studentikoze, chargerende indrukken en gevoelens, die meer sarcastische hekeling dan uitdrukking van zieleleven zijn; ten slotte schreef Vermeylen een reeks Snippers, verspreid over de eerste negen nummers, waarin hij reeds blijk geeft van zijn veelzijdige literaire, ook sociale en wijsgerige belangstelling. Zulks gaat van de verdediging van Ruwe Liefde van R. Stijns (1890, 9) tot de ontdekking van de Parijse Club de l'Art social van L. Cladel (1889, 5) en sommige anarchistisch individualistische theorieën, die voortaan in zijn beschouwingen duidelijk vorm beginnen aan te nemen.

Dat niet alleen de verhoudingen schrijver-schrijverschap, volk-kunst, kunst-gods-dienst-wijsbegeerte, maar ook de exacte wetenschappen, o.m. de wetenschappelijke sociologie, Jong Vlaanderen belang inboezemden, blijkt uit de medewerking van de jonge L. de Raet (1870-1914). En wel uit zijn debuut, De Arbeid (1889, 1-6), een reeks van zes opstellen die blijk geven van een op zo'n jeugdige leeftijd bezonnen geest

123 De volledige tekst in: idem, Verzameld werk, I, zie aant. 18, blz. 488 en vlg.; zie ook ibidem, blz. 12 en vlg. A. Vermeylen cursiveert; L. Sourie, ‘Van Nu en Straks’, Historiek en Betekenis, 1953, blz. 33 en vlg.
In De mannen van '80 aan het woord door E. d'Oliveira, zie aant. 39, blz. 167, deelt A, Vermeylen mee, dat de naam ‘Jong Vlaanderen’ werd overgenomen van het tijdschrift Jong Vlaanderen van A. Rodenbach. Het geldt hier feitelijk Jong Vlaanderen van P. de Mont, januari 1881-december 1882, dat de 4e jaargang van Rodenbachs en De Monts Het Pennoen, 1878-1880, zou vervangen, althans in het begin. Bedoelde naamgeving is ongetwijfeld als een hulde bedoeld geweest aan een van beide voorgangers, en misschien eerder aan De Mont dan wel Rodenbach - men zie de toespeling op de ‘sehnsuchtige zanger van Loreley’, nl. De Mont, en niet H. Heine, in de tekst - al beweert Vermeylen ook in zijn interview, dat het de oprichters toescheen dat zij ‘het werk van dien man [lees: Rodenbach] moesten hernemen in [hun] bladje’. In Nieuw Vlaanderen, zie aant. 43, blz. 197, ziet E. de Bom hierin een aanleunen bij de naam van La Jeune Belgique (1881); hij steunt hiervoor op het feit, dat ook La Jeune Belgique door M. Waller met een inleidende ballade werd gelanceerd. L. Sourie, ‘Van Nu en Straks’, zie aant. 123, blz. 137 en vlg., heeft m.i. niet onaardig een verband gelegd tussen het ‘Jonc ende stout’ van Jong Vlaanderen en het ‘Soyons-nous’, later het ‘Ne crains’ van La Jeune Belgique, zelf geïnspireerd op het ‘Ad augusta’ van La Jeune France (1877) van A. Allenet. Er hebben hier heel zeker van taal toe taal, binnen iedere taal van tijdschrift tot tijdschrift, allerlei vormen van interferentie plaatsgehad.
Zoals op blz. 56 en vlg. aangegeven, verscheen Jong Vlaanderen van 29 september 1889 tot 23 maart 1890, met in dit dertiende en laatste nummer, de bijdrage van een nieuweling, nl. E. de Bom. E. de Bom gaf hier zijn Sprookje van de kikkers en van den leeuwerik, een bijdrage waarom de redacteur H. Langerock hem verzocht had. H. Langerock stond toen alleen aan de leiding van Jong Vlaanderen, want vanaf 9 februari 1890 hadden L. de Raet en A. Vermeylen de redactie, wegens persoonlijke onenigheden, verlaten. A. Vermeylens redacteurschap duurde dus slechts vier maanden.
Hubert Langerock (pseud. Hein van Zuylen) (1869) was een flink medeleerling van L. de Raet en A. Vermeylen op het Brusselse Atheneum. Hij was enkele jaren ouder dan zij, ‘en oneindig veel slimmer’ (A. Vermeylen aan D'Oliveira). H. Langerock publiceerde in Jong Vlaanderen fragmenten van een roman, Vrouwen onzer eeuw. Suzanne de Linières, Mechelen 1890. Men consultere over zijn impressionistisch proza, zijn figuur verwant aan die van A. Rimbaud, zijn raadselachtige persoonlijkheid: J. ten Brink, De oude garde en de jongste school. Studiën over de letterkundige geschiedenis van den dag, II, in De jongste school, Amsterdam 1891, blz. 41 en vlg.; E. de Bom, Nieuw Vlaanderen, zie aant. 43, blz. 196 en vlg.; L. Sourie, ‘Van Nu en Straks’, zie aant. 123, blz. 37 en vlg.
Over de Brusselse Atheneum-jaren van deze jongeren, in het bijzonder in verband met Help U Zelf, de ‘Bond der Vlaamsche leerlingen van het arrondissement Brussel’, opgericht in oktober 1885, nog het volgende. Een van de bezielers van de bond was J. Kleyntjens, leraar Nederlands aan het Brusselse Atheneum; de leerlingen werden eveneens gesteund door J.-M. Brans, J. Haller von Ziegesar, E. Hiel, F. Reinhard, R. Stijns, N. de Tière. Een van de stichters van de bond was L. de Raet; hij was toen pas vijftien jaar oud, in 1888 werd hij voorzitter van de bond. Als zodanig werd hij, in 1890, opgevolgd door A. Vermeylen, die zijn vriend pas voorgoed in de bond en niet zozeer op het Brusselse Atheneum zal hebben leren kennen en waarderen. A. Vermeylen was namelijk twee jaar jonger dan L. de Raet (resp. geboren in 1872 en 1870); bovendien, de eerste was leerling van de Grieks-Latijnse, de tweede van de wetenschappelijke afdeling. Het bijzondere prestige is dus wel van De Raet uitgegaan naar Vermeylen, wat deze trouwens ook altijd heeft erkend. - Vgl. M. Lamberty, Lodewijk de Raet. Grondlegger van een Vlaamse volkspolitiek, Antwerpen 1951, blz. 18 en vlg.; idem, Lodewijk de Raet. Een levensbeeld, Hasselt 1961, blz. 37 en vlg.

[p. 57]

en een bezadigde, zo exact mogelijke wetenschappelijke fundering en formulering van sociologische wetten, waarbij vooral het verband wordt onderstreept tussen de fysieke, psychologische, morele, intellectuele en esthetische aspecten die de arbeid vertoont, èn voor de enkeling, èn voor de gemeenschap. Het is als een preluderen op latere sociologische inzichten, die De Raet en ook zijn vriend Vermeylen tot de eigenlijke Van-Nu-en-Straksers zullen maken, die spoedig aan het woord zouden komen.

Het zou overdreven zijn te beweren dat de dertien nummers van Jong Vlaanderen - eigenlijk negen die werkelijk in aanmerking komen; immers, vanaf het negende nummer verdwijnen L. de Raet en A. Vermeylen uit de redactie - een beslissende invloed zouden hebben kunnen uitoefenen op de verdere ontwikkeling van de Zuidnederlandse literatuur. De bedoelde invloed is echter evenmin te onderschatten, al was het alleen maar op de belangstellingssfeer en culturele vorming van de jonge Vermeylen zelf.

Inderdaad, voor A. Vermeylen, de toekomstige organisator en gangmaker van Van Nu en Straks, was Jong Vlaanderen een experiment als groepsleider, een oefenschool voor het zoeken naar de geest van het groepsverband, het kernpunt, waarvan enige uitstraling naar buiten zou kunnen uitgaan. Want dat er enige invloed van Jong Vlaanderen uitging - ook dit zou Vermeylen voor zijn verdere Van-Nu-en-Straks-plannen een hart onder de riem zijn - bewijzen bepaalde feiten.

Zo acht zich het weekblad van E. Hiel, Flandria, waaraan Vermeylen van 24 maart 1889 tot 15 september 1889 met zijn zgn. ‘schoolopstellen’ had meegewerkt¹²⁴ - dus voordat Jong Vlaanderen was verschenen - erg benadeeld. Het begint dan ook van zich af te bijten. Dit feit gaat niet onopgemerkt voorbij; R. Stijns staat aan de zijde van de jonge ‘durvers’; hij steunt ze met de woorden: ‘Flandria valt u aan? Des te beter. Het bewijst uwe waarde’.¹²⁵ Ook de impressionistisch-naturalistische taal en stijl, o.m. die van H. Langerock (1869) in Suzanne de Linières (1890), een deel van Vrouwen onzer Eeuw, waaruit fragmenten in Jong Vlaanderen waren verschenen, waren erg opgevallen; F. van de Weghe looft in Nederlandsch Museum de ‘gekantwerkte stijl’ in het tijdschrift, de ‘Vlaamsche Jeune Belgique’, en brengt die in verband met de ‘betoverende’, ‘soms gekunstelde trant’ van J.-M. Brans en Wazenaar; hij omschrijft zeer duidelijk het probleem, nl. dat van de ontwikkeling van de nieuwe prozavorm, ‘gedreven tot het uiterste toe’.¹²⁶

En dit is niet alles. Ook in Nederland - dit verwachtte Vermeylen wellicht niet zo onmiddellijk - had men inderdaad de ‘Vlaamsche Jeune Belgique’ zien opdagen, zowel in de kringen van de ‘oude garde’, als in die van de ‘jongste school’ van De Nieuwe Gids. In een studie in De oude Garde en de jongste School, onder de titel Een Geval van letterkundige Influenza, besteedt J. ten Brink in 1891 aandacht aan de ‘allerjongste Zuid-Nederlanders’ en Jong Vlaanderen, waarbij hij vaststelt, dat ‘de letterkundige influenza’ (lees: besmetting door het Franse seksueel-erotisch naturalisme) maar in zeer lichte graad aanwezig is bij de redacteuren van Jong Vlaanderen; hij verheugt zich in hun eerbied voor E. Hiel, P. de Mont, D. Sleeckx, R. Stijns, ook Ten Kate - een ‘zeer veeg teeken!’ - maar hij prijst de ‘dichterlijke gloed’ van A. Vermeylen, zijn talent in de beheerste navolging van sommige naturalisten en symbolisten, J.-K. Huysmans, G. de Maupassant, E. Zola, en onderstreept daarbij het modernisme, het jonge, gezonde modernisme van H. Langerock, juist in Suzanne de Linières. Het is nu namelijk bekend uit een schrijven van H. Langerock van 27 april 1890 aan E. de Bom - uit de tijd dat Suzanne de Linières geschreven werd - dat dit modernisme erin bestond naturalisme en symbolisme op te voeren tot wat hij noemt ‘een nieuw decadentenstelsel op de wetenschap geschoeid’. De jonge student in de wis- en natuurkun-

124 Vgl. de lijst hiervan in: R. Roemans, zie aant. 105, blz. 392; de teksten zelf in A. Vermeylen, Verzameld werk, I, zie aant. 18, blz. 477 en vlg.

125 L. Sourie, ‘Van Nu en Straks’, zie aant. 123, blz. 36.

126 F. van de Weghe, Nederlandsch Museum, 3e reeks, IV, 2, 1890, blz. 380 en vlg.; J. Kuypers, zie aant. 39, blz. 19.

[p. 58]

de heeft het hier over het ‘kleurengehoor’, de bekende ‘audition colorée’ of het ‘fotisme’, verschijnsel van synesthetische aard, aangekondigd door Ch. Baudelaires Correspondances (1857) en A. Rimbauds Les Voyelles (1871). Zoals op te merken valt, komen de avant-gardeverschijnselen van ver.¹²⁷

Afgezien hiervan vonden de redacteuren van Jong Vlaanderen de meest verheugende steun bij W. Kloos, het idool, de leider van De Nieuwe Gids, die via E. de Bom geïnformeerd had naar de adressen van A. Vermeylen en Kees Droes - in die tijd een pseudoniem van Vermeylen - die hij bij deze gelegenheid uitnodigt aan zijn tijdschrift mee te werken. Vermeylen verklaarde in dit verband later: ‘Daarvoor ben ik Kloos altijd dankbaar gebleven.’ Hij voegde eraan toe: ‘Die heeft beseft dat daar iets nieuws aan het worden was, dat er uit dat onaanzienlijke krantje (lees: Jong Vlaanderen) nog wel iets goeds kon voortkomen.’ Dit slaat op de tijd tussen 29 september 1889 en 23 maart 1890, toen Jong Vlaanderen met nummer 13 werd opgeheven.¹²⁸

Het is hier chronologisch de plaats om de kennismaking te bespreken van A. Vermeylen met E. de Bom, zijn latere Antwerpse vriend en medewerker aan Van Nu en Straks. Het is immers bekend dat De Bom, samen met de graficus H. van de Velde, eveneens een Antwerpenaar, tussen 1890 en 1893 Vermeylen behulpzaam zou zijn bij het uitwerken van diverse plannen met het oog op de oprichting van een nieuw groepsverband en een orgaan hiervoor.

Op onverdeelde wijze P. de Mont, zijn allereerste ‘mentor’, bewonderend, met wie hij in de Antwerpse afdeling van Het Taalverbond (1887-1905), de bekende ‘anti-academie’, had kennis gemaakt, debuteerde E. de Bom (1868-1953) in de loop van 1886-1887 in bladen als Het Volksbelang, De Kleine Gazet, hoofdzakelijk met sentimenteel proza. Vanaf 1888 begint hij onder het pseudoniem Mendel in de N.D.K. de aandacht op zich te vestigen.¹²⁹ Van Het Taalverbond te Antwerpen werd hij einde 1889, als opvolger van De Mont, secretaris. Voor zijn kennismaking met Vermeylen legt hij in deze functie ‘eenige dagen’ voor 10 december 1889 (brief, na een eerste onvoltooide brief van 9 december 1889, aan L. Rooses), te Antwerpen contact met H. Langerock, redacteur van Jong Vlaanderen. Langerock was, samen met J.-M. Brans, secretaris van de Brusselse afdeling van Het Taalverbond. Behalve dat hier sprake is van een plan in verband met de uitgave van ‘een soort “Bulletijn”’ van Het Taalverbond - een voorstel van Langerock - heeft De Bom het hier ook over zijn poging om met o.a. De Mont te komen tot de oprichting van ‘een tooneelblad’. Het Nederlandse en internationale toneel had toen zijn volle belangstelling; dit zgn. ‘tooneelblad’, voorlopig uitgesteld, zou in 1890 Ons Tooneel worden. Intussen zou De Bom voor het laatste nummer van Jong Vlaanderen (nr. 13, 23 maart 1890) het Sprookje van de kikkers en van den leeuwerik afstaan.¹³⁰

Op 7 april 1890 had te Brussel de algemene vergadering van Het Taalverbond plaats. Het is op deze algemene vergadering dat A. Vermeylen, die nog steeds leerling aan het Brusselse Atheneum was - hij zou op 12 mei 1890 achttien jaar oud worden - en E. de Bom, toen klerk op het stadhuis te Antwerpen - tweeëntwintig jaar oud - elkaar haast toevallig ontmoeten. Hierop volgde een drukke briefwisseling, begonnen voor 11 mei 1890 met een eerste schrijven van De Bom, blijkbaar een dankbrief voor de opdracht: ‘Voor den Vriend Em. K. de Bom’, die in het meinummer 1890 van de N.D.K. de Ballade der Regenschermen van Vermeylen begeleidde (deze brief is niet teruggevonden). Op 12 mei 1890 wordt de briefwisseling voortgezet door Vermeylen, die na de aanhef ‘Augustus Carolo Emanuelo Suo, Salve!’ bericht dat hij zal meedoen aan de oprichting van het zgn. ‘tooneelblad’. Hij maakt reeds plannen tot aanwerving van correspondenten in het buitenland; hij wijst op het Franse en vooral

127 J. ten Brink, zie aant. 123, blz. 36 en vlg.

128 E. de Bom, De jonge Vermeylen in Gedenkboek A. Vermeylen, zie aant. 61, blz. 28; E. d'Oliveira, zie aant. 39, blz. 167.

129 Uit een brief van E. de Bom aan L. Sourie, 1 augustus 1941. - Vgl. L. Sourie, ‘Van Nu en Straks’, zie aant. 123, blz. 40; zie ook aant. 5.

130 Het Sprookje van de kikkers en van den leeuwerik van E. de Bom is ongetwijfeld te leggen naast Het sprookje van het kikkertje van A. Vermeylen, iets vroeger, in nr. 2, 13 oktober 1889, van Jong Vlaanderen, gepubliceerd. Het sprookje van Vermeylen is een nauwelijks verhulde symbolische inkleding van zijn duidelijke bewondering voor de impressionistische taal en stijl, nl. in het teken van de ‘Sehnsucht van het Licht’ - Immers, het kikkertje was met ‘eenen zonnestraal in 't hoofd geboren’ - en gericht tegen de oude deftige, filisterachtige taal en stijl. Uit het feit, dat het kikkertje ‘villanellen sneed, rondeelkens vijlde en ritornellen zong in de kikkertjestaal’, moet men wel afleiden dat, achter het hele sprookje, nog een zekere bewondering voor de kunst van P. de Mont te ontdekken valt.

[p. 59]

Duitse toneel waarvan voor het Vlaamse toneel heel wat te leren valt, hij belooft studies over H. Ibsen, ‘dien ik grondig bestudeerd heb (een God voor mij!)’ en bespreekt ook de algemene geest van het nieuwe blad: ‘Natuurlijk, alles anti-pedant, jong, ferm, licht, “chat-noiresque”. Heb ik de zaak goed opgevat?’¹³¹

In een eerstvolgende brief, gedateerd 22 mei 1890, waarin hij aan De Bom zijn plannen uiteenzet omtrent te schrijven verhalen, kritieken, studies over het mysticisme in de 19e eeuw, Flaubert, Ibsen, vertalingen van Shelley, Swinburne, Baudelaire, een boek Studiën, de romans De Onmachtigen, De Bekoring van St Antonius, Van de Aarde en ander werk, zegt Vermeylen nogmaals zijn medewerking toe. Op 20 juni 1890 belooft hij voor het eerste nummer in plaats van ‘Tooneelkundig Keukenboek’ een ander soort bijdrage; op 2 juli 1890, ‘“Decadentenliefde!”, een akt nogal “fin de siècle” en... philosophiek!’ Op 3 augustus 1890 is hij nog in het ongewisse; op 23 augustus 1890 komt uit Florenville een nieuwe belofte; op 31 augustus, uit Barvaux, de toezending van Entr'acte, Ritornellen, met als motto: ‘Hoeveel domkoppen maken een “publiek” uit? (R. Wagner)’, verschenen in Ons Tooneel, nr. 3, 28 september 1890.

Ons Tooneel verscheen als Antwerps weekblad onder redactie van E. de Bom, A. Vermeylen en L. Krinkels, vanaf 14 september 1890. Het blad zou, tot 4 januari 1891, zeventien nummers tellen. Intussen was Vermeylen van het Brusselse Atheneum naar de eerste kandidatuur geschiedenis van de Brusselse Vrije Universiteit overgegaan, waar hij zijn oude atheneumvrienden, L. de Raet en de gebroeders Georges en Jacques Dwelshauvers (pseud. Jacques Mesnil), zou terugvinden.

Het weekblad Ons Tooneel, en de oprichting hiervan in die overgangstijd - ‘wat we niet te zwaar opnamen’, meent De Bom¹³² - heeft op het gebied dat het wilde bestrijken, net als Jong Vlaanderen op het zijne, ongetwijfeld de aandacht gevestigd op problemen, figuren en mogelijkheden, die in het bijzonder in de ontwikkeling van de Vlaamse toneelgeschiedenis als renoverend konden worden beschouwd. Het doel van de redacteuren, De Bom in Antwerpen, Vermeylen in Brussel (de as Antwerpen-Brussel werd hier voorgoed gesmeed), was de herleving van het toneelleven op krachtige wijze te steunen; dit in een geest van onafhankelijkheid, vrijheid, vooral nu men allerwegen ‘de nieuwe tijd hoopvol tegemoet ziet’. Zij wendden zich tot het toneel, omdat ze van oordeel waren dat op dit tot nu toe erg verwaarloosde gebied voor de jongeren een taak was weggelegd, speciaal in Vlaanderen. Hier bleek het toneel doorgaans de assepoester van de literatuur te zijn, getuige de gewone eervolle vermelding in 1878 voor de opvoering van Gudrun door A. Rodenbach bij de Nationale toneelwedstrijd, die nog in aller geheugen lag.

De wijze, waarop E. de Bom en A. Vermeylen te werk gingen om op dit terrein de ogen te openen, lag in de lijn van hun jeugdige voortvarendheid. Van meet af aan plaatsten zij tegenover de produkten van de traditionalisten werk van auteurs als W. Ogier, de 17e-eeuwse volksschrijver met zijn pittige taal en stijl. Daarbij werd er over de grenzen gekeken, doch niet alles uit het buitenland, o.m. Frankrijk, werd zo maar klakkeloos aanvaard. Ook het verval van het Franse toneel werd aan de kaak gesteld; ook daar was decadentie, maar duidelijk om andere redenen dan in Vlaanderen. In Ons Tooneel is aanval, ondermijning van gevestigde waarden, om niet te spreken van afbraak en vernietiging, de grondtoon, en wel tegen ‘'t Droogstopp'len heir’. Bedoelde Droogstoppels bevinden zich evengoed onder de schrijvers, vooral de schrijvers, als onder het toneelpubliek, dat niet in staat is het waardevolle te scheiden van het minderwaardige en onbeduidende. Hoewel het soms anders lijkt, toch krijgt de geest van het sceptische, cynische en neurotische fin-de-siècle, de school van de Wan-

131 In tegenstelling tot wat sommigen in verband met de datum van de kennismaking van A. Vermeylen en E. de Bom hebben gemeend, o.m.E. de Bom, L. Sourie e.a., staat het nu wel vast blijkens de voorhanden zijnde documenten, dat die op 7 april 1890 moet worden vastgelegd, dus op de algemene vergadering van Het Taalverbond te Brussel.

132 E. de Bom, De jonge Vermeylen, in Gedenkboek A. Vermeylen, zie aant. 61, blz. 26.

[p. 60]

hoop het te verduren: ‘Het afgezaagd reporterswoord “fin-de-siècle” (waarom niet fin-de-race?)’, meent Vermeylen in een bespreking van L'École des veufs van G. Ancey, ‘bestempelt dat verrottend tijdvak dat een kanker doorknaagt’. Er is volgens hem integendeel behoefte aan gezondheid en die kan niet anders dan uit het volk, het volksleven komen, zodat de redacteuren waarlijk in hun nopjes zijn als zij een eerste kentering menen te kunnen aankondigen, nl. bij gelegenheid van de bekroning van De Dood van Karel de Goede door H. Plancquaert (1889), een stuk dat eveneens, blijkens zijn bespreking in de N.D.K.,¹³³ Van Langendonck had verheugd. Een even grote vreugde zou Vermeylen enkele jaren later beleven bij gelegenheid van het verschijnen van Starkadd van A. Hegenscheidt in de Nieuwe Reeks van Van Nu en Straks (1897), na Gudrun (1882) de tweede belangrijke datum in de Vlaamse toneelvernieuwing aan het einde van de vorige eeuw.¹³⁴ Wat er ook van zij, Vermeylen was Ons Tooneel zeer genegen, volgens een schrijven aan De Bom, gedateerd 26 september 1890, ijverde hij persoonlijk voor het blad in de kringen van De Distel, echter tevergeefs: ‘ik had gemakkelijker een mummie van Gizeh geabonneerd dan al die distelvretende philisters in 't algemeen’. Het einde van het weekblad - nr. 17, het laatste nummer, is gedateerd 4 januari 1891 - zou trouwens niet lang op zich laten wachten, ondanks de pogingen van De Bom om het tijdschrift begin 1891 met ‘iets flitsends, philistervreterigs (hm!)’ voort te zetten. De reactie van Vermeylen hierop (16 januari 1891) is weemoedig: ‘Staat het misschien geschreven in de boeken van 't blinde schiksel dat al de bladen waar m'n naam op staat, moeten verdwijnen?’ Inderdaad, na het verdwijnen van Jong Vlaanderen in maart 1890, was dat van Ons Tooneel in januari 1891 voor beide vrienden een diepe ontgoocheling.

Nadat in maart 1890 Jong Vlaanderen had opgehouden te bestaan en voordat in januari 1891 Ons Tooneel zou ophouden te verschijnen, is er tussen E. de Bom en A. Vermeylen, ook tussen hen en andere jongeren, dikwijls sprake van een tijdschrift, (De) Vrije Kunst, dat door P. van Assche opgericht zou worden, en voor de redactie waarvan met Vermeylen contact was opgenomen. Op 20 juni 1890 nodigt Vermeylen nu op zijn beurt De Bom uit om hieraan mee te werken; hij heeft vertrouwen in de onderneming, zoals blijkt uit een tweede uitnodiging, gedateerd 2 juli 1890, om met P. van Assche en P. de Mont (met een vraagteken) deel uit te maken van de redactie, dit onder de leus: ‘Hooghmoedighlic!’ Uit een schrijven van 9 juli 1890 blijkt De Bom, en ook trouwens C. Buysse, die hij op 20 of 22 april 1890 te Antwerpen heeft ontmoet, hiermee in principe akkoord te gaan. Vermeylen dringt erop aan om De Mont niet als leider te aanvaarden, Van Assche te wantrouwen wat zijn praktische zin betreft, te denken aan het beheer en de redactie en, in dit verband, aan H. Langerock te denken. Hij wil in elk geval ‘iets goeds’ oprichten, onder het motto: ‘...Volg de vrije banen waarop de vrije geest u leidt! (Poesjkin)’. Intussen had Langerock zich, blijkens een brief van 16 juli 1890 aan De Bom, voorgoed van Vermeylen gedistantieerd.

A. Vermeylen laat echter niet af E. de Bom voor ‘het wichtje’, ‘het Vrije Kunstje’ verder te bezielen en schrijft hem op 3 augustus 1890: het zou een ‘prachtuitgave’, ‘formaat van de “Jeune Belgique”’ moeten worden, met een inhoud als ‘een echt “mirakel”’, ‘geen afkooksel van de “N. Gids” (lees: De Nieuwe Gids)’, buiten alle ‘stelsels en theoriën’ om. Het leidende beginsel zou zijn: ‘ons aan geene formule verslaven!’ En Vermeylen stelt reeds de inhoud samen van het eerste nummer, een dubbelnummer waarin ook De Bekoring van St Antonius zou worden opgenomen, in vrije verzen en onder het motto:

Niet voor gelubden zing ik, maar voor mannen
Ik roeme luid het heil der aerdsche lusten.

133 Zie aant. 5.- N.D.K., 1889-1890, blz. 308 en vlg., getiteld Een Vlaamsch treurspel in verzen, waarin vooral wordt gewezen op verschillen tussen H. Plancquaert en A. Rodenbach in Gudrun; vgl. ook: E. Swillens, Hector Plancquaert (1863-1953), lic. verh., Gent l966.

134 F.V. Toussaint van Boelaere maakt op deze toestand een toespeling, als hij in Spiegel van Van Nu en Straks, zie aant. 69, blz. 232 en vlg., schrijft: ‘De productietijd van Hegenscheidt was kort van duur. Na Starkadd zweeg hij... Maar de invloed van Hegenscheidt op de richting Van Nu en Straks is scherper geweest dan naar buiten is gebleken. Vermeylen heeft ergens verklaard dat hij minder invloed op zijn vrienden heeft uigeoefend dan zij invloed op hem’; zie ook aant. 115.

[p. 61]

Uit een brief uit Barvaux van 2 september 1890 vernemen we dan in bedekte termen dat ‘het wichtje’ (Vrije Kunst van P. van Assche) een broertje, ook ‘het wichtje’ genoemd (De Vrije Vlucht, en dat was opgericht door dezelfde P. van Assche), waarvan vanaf 10 juli 1890 drie nummers verschenen, heeft gekregen. Van Assche heeft zich gedistantieerd van Vrije Kunst: ‘Gevolgtrekking: voortaan niet meer met Roomschen werken’; aan de oprichting van Vrije Kunst - zeer duidelijk een vroege afspiegeling van Van Nu en Straks - dient echter vastgehouden te worden. Niet veel later, op 11 september 1890, beklaagt Vermeylen er zich tegenover De Bom over dat hij van Vrije Kunst niet veel terecht ziet komen: ‘Zullen we weeral (lees: na het verdwijnen van Jong Vlaanderen en de moeilijkheden met Ons Tooneel) eens ons stoute hoop in den zak moeten steken?’ Op 25 september 1890 maakt hij nog steeds, ondanks de stichting van De Vrije Vlucht door P. van Assche, plannen met het oog op de ‘herboring van “Vrije Kunst”’: ‘O! die illusies der Jeugd!!!’ Verder is in deze correspondentie tussen beide vrienden geen sprake meer van Vrije Kunst, en Vermeylen deelt mee dat hij voortaan hard studeert, de bijbel en het werk van K.Ch.F. Krause, de pantheïstische natuurfilosoof, leest. Veel later wist De Bom over deze tussentijd te schrijven: ‘Van de eerste ure af, dat ik Vermeylen heb gezien liep ons gesprek over het Vlaamsche tijdschrift dat er komen moest. Het eerste (waarvoor Piet van Assche aanvankelijk was opgekomen) heette Vrije Kunst, en Cyriel Buysse en H. Bossiers zouden er ook aan meedoen. Van dit plan is niets gekomen. Vervolgens hadden wij, als intermezzo, Ons Tooneel’.¹³⁵

Na die drie experimenten op het gebied van oprichting en leiding van literaire en artistieke tijdschriften zou de belangstelling van A. Vermeylen zich wijzigen, en zouden zijn verkeer met vrienden, zijn deelneming aan sommige culturele, sociale en politieke manifestaties hem in zijn overgangstijd tussen het Brusselse Atheneum en de Brusselse Vrije Universiteit op zodanige wijze vormen dat wat hij tot dusver aan geestelijke ervaring had opgedaan voortaan in de richting van het opstandige, anarchistische modernisme zou evolueren. Hierbij steunde deze ontwikkeling op sociaal-economische en filosofische grondslag, en voltrok zij zich in de geest van het vrije onderzoek en de vrije wilsbeschikking. Hij en zijn vrienden zouden hiermee, en wel uitgaande van denkbeelden van de anarchistische intelligentsia - feitelijk een elite in Vlaanderen - aan de Brusselse Vrije Universiteit, nl. tussen 1890 en 1893, althans één zijde, en wellicht de meest karakteristieke zijde, van Van Nu en Straks actief voorbereiden.

135 R. Roemans, zie aant. 105, blz. 394 en vlg.

3. Plannen voor Van Nu en Straks
1892-1893

Zoals gezegd vond A. Vermeylen op de universiteit in oktober 1890 zijn oudere Brusselse makkers, L. de Raet, de gebroeders G. en J. Dwelshauvers (pseud. Jacques Mesnil) terug. Buiten enkele anderen, L. Franck, E. Vandervelde, waren het de gebroeders Dwelshauvers, en van beiden vooral Jacques Dwelshauvers (al zijn boezemvriend op het Brusselse Atheneum), met wie hij geregeld omging. Zij waren bijna uitsluitend Frans en Westeuropees georiënteerd, doch ze sympathiseerden met wat er aan de orde was op het gebied van de culturele ontvoogding in Vlaanderen.

In het bijzonder Jacques Dwelshauvers (1872-1940) was, politiek gesproken, vooruitstrevend anarchistisch gericht en kleefde de sociaal-economische, filosofische en politieke theorieën aan van E. Reclus, hoogleraar in de geografie aan de Brusselse Vrije Universiteit, voorts van M. Bakoenin, W. Crane, F. Engels, S. Faure, K. Marx,

[p. 62]

W. Morris, P.A. Kropotkin, P.-J. Proudhon, M. Stirner, R. Wagner e.a. Zijn invloed op Vermeylen was bepalend, getuige ook de kunsthistorische en anarchistische politieke bijdragen, die hij afstond aan het latere Van Nu en Straks, en die uit het Frans in het Nederlands werden vertaald. Van zijn hand is eveneens, uit 1898, Een Zomerdagsdroom, Verrewinkelsche Fantazie (Van Nu en Straks, Nieuwe Reeks, III, biz. 311 en vlg.), waarin de hele sfeer van de latere groep, die van de Nieuwe Reeks, volgens De Bom de ‘Verrewinkelse academie’, volgens F.V. Toussaint van Boelaere de ‘Verrewinkelse kern’, wordt opgeroepen.¹³⁶ Daarbij komt nog het gezag dat de jonge Vlaamse socio-economist L. de Raet op Vermeylen uitoefende. Aldus kan men zich een begrip vormen, niet alleen van de wetenschappelijke universitaire opleiding, maar ook van de filosofische denkwijze van de jonge leider van Van Nu en Straks. Voor het filosofisch patroon zou het kritisch filosofisch idealisme, gevoed door H. Bergson, H. Ibsen, F. Nietzsche en Goethe, beslissend zijn.¹³⁷

Het is gedurende de eerste helft van A. Vermeylens geschiedenisstudie (1890-1892), dat, in aansluiting op de oudere plannen in verband met Eigen Kunst (1887) en Vrije Kunst (1890-1892), verdere plannen vorm aannemen om te komen tot de oprichting van het nieuwe tijdschrift (‘Het’, zoals dit in de omgang werd genoemd) van de vrije, onafhankelijke Vlaamse jongeren.¹³⁸

Van groot belang voor de definitieve uitvoering daarvan (opmaak, lettertype, bladspiegel, illustratiemateriaal enz., in de geest van de ‘dynamografische kunst’, in die tijd de geest van de avant-garde, die tot de art nouveau, de modern style of de Jugendstil zou voeren) is de kennismaking van Vermeylen met H. van de Velde (1865-1957). Deze was evenals E. de Bom Antwerpenaar, en lid van de Antwerpse modernistische kunstkring Als Ik Kan (1885). In de zomer van 1892 bracht hij een bezoek aan Vermeylen in zijn ouderlijk huis, Pachécostraat 81, Brussel, en nodigde hem in die zelfde zomer op het buitengoed van zijn zuster en schoonbroer, Vogelenzang te Kalmthout, voor een tegenbezoek uit. Daar werd besloten dat Van de Velde zou zorgen voor de typografie en illustratie van het tijdschrift in de geest van bewuste avant-garde (b.v. naar het model van sommige Engelse tijdschriften van de modern style, The Hobby Horse) en bekende illustratoren zou uitnodigen om mee te werken, o.m.J. Ensor, W. Finch, V. van Gogh, G. Lemmen, X. Mellery, Théo van Rysselberghe, J. Thorn-Prikker, J. Toorop. Hij zou de opmaak verzorgen van de Eerste Reeks van Van Nu en Straks, de naam die nu ook voorgoed die van Vrije Kunst zou vervangen, en naar thans wordt aangenomen, geïnspireerd werd door titel en inhoud van La Littérature de tout à l'heure (1889) door Ch. Morice, een standaardwerk van de progressieve symbolistische literatuur en kunst, dat gericht is tegen ‘l'art pour l'art’ en enkele moderne principes verdedigt zoals de vrije uiting van het individu, de onafhankelijke beoefening van de kunst en bestudering van de sociale, de politieke en de humanistische ideeën, dit alles in een vrije gemeenschap. In zijn Mémoires, gedeeltelijk in het Duits bezorgd door H. Curjel, onderde titel Geschichte meines Lebens (1962), schreef Van de Velde naar aanleiding van deze beslissing, in de zomer van 1892, te Kalmthout: ‘L'actualité de ces discussions ne se manifestait-elle pas à un point que rien de ce qui est d'aujourd'hui dans le domaine des choses de l'art et de l'esprit, ne pourrait ne pas avoir préalablement fait l'objet d'un examen passionné de la part de ceux qui se sentent préoccupés du tout á l'heure!’¹³⁹

Op 13 december 1892 kwam bij J.-E. Buschmann te Antwerpen het prospectus voor Van Nu en Straks van de pers - vier gedrukte bladzijden, opgesteld door A. Vermeylen en licht gewijzigd door zijn vrienden. Het eerste nummer zou eind maart 1893 verschijnen. Het tijdschrift werd al tegen 1 januari 1893 aangekondigd; de hoofdredac-

136 F.V. Toussaint van Boelaere, zie aant. 69, blz. 240.

137 Er werd m.i. tot nu toe te weinig systematisch onderzoek ingesteld naar A. Vermeylens Brusselse universiteitsjaren (1890-1904), waarin trouwens het ontstaan, de oprichting en de Eerste Reeks van Van Nu en Straks (1893-1894) te situeren vallen. Ik denk hier aan de werkelijk vormende invloed van sommige professoren op de student in de geschiedenis, in het bijzonder ook van zijn medestudenten op de universiteit, van zijn vrienden en kennissen buiten de universiteit, in sommige al dan niet belangrijke kringen, bonden, verenigingen, genootschappen, zowel Frans- als Nederlandstalige redacties van tijdschriften. De contacten met medestudenten, vrienden en kennissen, op en buiten de Brusselse universiteit, hebben ongetwijfeld hun stempel gedrukt op wat Vermeylen, ook als latere Van-Nu-en-Strakser, dacht en deed.
Belangrijk zijn de vriendschappen met L. de Raet en met de gebroeders G. en J. Dwelshauvers, verder die met L. Franck, E. Vandervelde, F. Hirsch, P. Duchaine e.a. Beruchte incidenten, zoals de sociaal-politieke affaire rond G. Dwelshauvers, in augustus 1890, en de affaire rond E. Reclus, in december 1893, die hij als oog- en oorgetuige meemaakte, zal Vermeylen, zoals men hem in die tijd heeft gekend, zeker met bijzondere aandacht hebben gevolgd.
Wat het incident rond G. Dwelshauvers (1866-1937) betreft, de Brusselse faculteit van letteren en wijsbegeerte had haar imprimatur geweigerd voor de publikatie van zijn aggregaarsdissertatie omdat de studie, althans voor een gedeelte, het positivistisch determinisme aankleefde; G. Dwelshauvers was toen pas teruggekeerd uit Leipzig, waar hij bij W. Wundt had gestudeerd. In 1892 werd hij dan toch tot speciaal doctor in de wijsbegeerte gepromoveerd, nl. op Principes de l'idéalisme scientifique, een onderwerp dat Vermeylen op bijzondere wijze zou boeien. G. Dwelshauvers werd daarna in 1897 vrij spoedig als docent aangesteld; in 1904 werd hij tot ordinarius in de psychologie, de moraalfilosofie en andere vakken benoemd. Zijn dissertatie verscheen in 1892 te Leipzig en Parijs; verder publiceerde G. Dwelshauvers Méthodes de l'idéalisme scientifique, Verviers 1891; Ibsen et le pessimisme, Brussel 1901; Iphigénie van Goethe, in vertaling, Brussel 1903; Raison et intuition. Étude sur la philosophie de H. Bergson, Brussel 1906; La philosophie de Nietzsche, Paris 1909; een reeks studies, voorts talrijke opstellen over wijsbegeerte, sociale en politieke problemen, waarvan duidelijke sporen in de wereldbeschouwing van de jonge Vermeylen zijn terug te vinden. - Vgl. A. Westerlinck, zie aant. 105, passim.
Het tweede incident, de E. Reclus-affaire, deed niet minder stof opwaaien, A. Vermeylen was hier, omdat het tegen het einde van zijn studie plaatshad, onmiddellijk bij betrokken. Het raakte ditmaal de kern van zijn toenmalig geestesleven en zijn wereldbeschouwing, toen nl. Van Nu en Straks al bijna het einde van zijn ontwikkeling in de Eerste Reeks had bereikt.
Zoals bekend was E. Reclus (1830-1905), hoogleraar aan de Brusselse Vrije Universiteit, evenals P.-A. Kropotkin, S. Faure e.a., voorstander van het zgn. anarchistisch individualisme. In 1893, het jaar van het verschijnen van Van Nu en Straks, werd de burgerlijke openbare mening erg geschokt door sommige anarchistische terreuraanslagen, o.m. die van E. Vaillant in de Franse kamer van volksvertegenwoordigers, waarbij een familielid van Reclus van medeplichtigheid werd verdacht. Ook te Brussel aan de Vrije Universiteit, had men de apologie van de anarchistische beweging op zich genomen, ontleend aan een vroegere publikatie van Reclus. Om deze redenen verzocht de raad van beheer Reclus, hoogleraar in de aardrijkskunde, althans voor het academiejaar 1893-1894, zijn colleges te verdagen, nl. tot begin maart 1894. Zulks gaf aanleiding tot een hele reeks verwikkelingen waarbij, behalve de universiteit zelf, de pers, de publieke opinie, talrijke studentenkringen gemoeid werden, met het gevolg dat er een crisis tussen de studenten en de academische overheid ontstond, waaraan pas gedurende het academiejaar 1894-1895 een einde werd gemaakt. Dergelijke sociaal-politieke en filosofische verschijnselen konden moeilijk de op vernieuwing ingestelde jonge Vermeylen onberoerd laten. - Vgl. voor beide incidenten: E.-F.-A. Goblet d'Alviella, 1884-1909. L'université de Bruxelles pendant son troisième quart de siècle, Avec la collaboration d'un groupe de professeurs, Brussel 1909, blz. 17, 26 en vlg.; wat in het bijzonder G. Dwelshauvers en A. Vermeylen betreft, vgl. Notices biographiques et bibliographiques, ibidem, blz. 192, 204; vgl. ook Wim van Rooy, L'agitation étudiante et la fondation de l'Université Nouvelle en 1894, in Revue Belge d'Histoire Contemporaine - Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, VII, 1976, 1-2, blz. 197-241. De bijdrage is geschreven in het kader van het Van-Nu-en-Straksprogramma van het Centrum voor de studie van het Vlaamse cultuurleven vanaf het begin van de achttiende eeuw, Antwerpen, A.M.V.C., onder de auspiciën van het Fonds voor Kollektief fundamenteel onderzoek, Brussel. Wetenschappelijke staf: R. Beckers, L. Jansseune, J.P. Lissens, W. van Rooy.
Een belangrijk punt is hier eveneens de deelname van A. Vermeylen aan het Brusselse studentenleven, binnen en buiten de universiteit. De neerslag hiervan is te vinden in tal van bondsbladen, studententijdschriften e.d., die op hun beurt eenmaal grondig zouden moeten worden onderzocht. Althans tot ongeveer einde 1894, als de Eerste Reeks van Van Nu en Straks voltooid is. Men hoeft hier slechts te denken aan de Cercle universitaire, waaruit, in 1887, de Revue universitaire ontstond. Verder aan de Cercle des étudiants en philosophie, opgericht door P. Duchaine, F. Hirsch en A. Vermeylen zelf ter gelegenheid van een derde incident, de M. Philippson-affaire. Op de eerste vergadering, einde 1891, hield Vermeylen er een lezing over het pessimisme van G. Flaubert, met H. Ibsen toen een van zijn leermeesters. Deze ‘cercle’ hield het dertig jaar vol. Er waren nog: de Cercle des étudiants socialistes, die in 1891 het eerste internationaal congres van de socialistische studenten organiseerde en waaruit L'étudiant socialiste zou ontstaan, het Journal des étudiants de l'Université de Bruxelles (1889), de Almanach des étudiants de l'Université libre de Bruxelles (1891), waarvan de gebroeders J. en G. Dwelshauvers de leiding hadden, de Almanach des apaches pour de bon (1892) en de Vlaamsche vooruitstrevende studentenkring, Geen Taal - Geen Vrijheid, waarvan Vermeylen actief lid was. Het is aan en buiten de Brusselse universiteit, dat Vermeylen gevormd werd. - Vgl. de opgave van zijn medewerking aan genoemde periodieken in R. Roemans, zie aant. 105, blz. 392 en vlg.; over deze kringen en bladen in her algemeen: E.-F.-A. Goblet d'Alviella, zie aant. 137, blz. 156 en vlg.
Op negenentwintigjarige leeftijd werd A. Vermeylen zelf aan de Brusselse Vrije Universiteit als docent aangesteld (1 juni 1901; extra-ordinarius, 21 januari 1905). Hij doceerde er: geschiedenis van de Nederlandse literatuur, kunstgeschiedenis en geschiedenis van het toneel in de kerk (Brusselse Hogeschooluitbreiding). Als zodanig kwam hij ongetwijfeld in direct en indirect contact met collega's van wie op hem eveneens invloed zal zijn uitgegaan, nl. de professoren E.-F.-A. Goblet d'Alviella (godsdienstgeschiedenis), L. Leclère (geschiedenis van de wijsbegeerte, de middeleeuwen en de nieuwste tijden), H. Lonchay (historische kritiek en bijhorende oefeningen), M. Philippson (geschiedenis van de middeleeuwen en de nieuwere tijden), G. Tiberghien (psychologie), L. Vanderkindere (geschiedenis van de nieuwste tijden) e.a. Hij promoveerde in oktober 1894, precies toen het 10e en laatste nummer van de Eerste Reeks van Van Nu en Straks het licht zag, tot doctor in de geschiedenis, op een in het Frans geschreven dissertatie over het Twaalfjarig Bestand. - Vgl. hieromtrent: J. Venstermans, August Vermeylen, Ontmoetingen nr. 60, hoofdstuk Vermeylens levensbeschouwing, blz. 16 en vlg.; R. Vervliet, A. Vermeylen te Berlijn, zie aant. 105, blz. 896 en vlg.

138 E. de Bom, De jonge Vermeylen, in Gedenkboek A. Vermeylen, zie aant. 61, blz. 33 en vlg.; Idem, Nieuw Vlaanderen, zie aant. 43, blz. 195 en vlg.

139 E. d'Oliveira, zie aant. 39, blz. 168 en vlg.; A. Vermeylen, zie aant. 39, blz. 60 en vlg.; H. Teirlinck, Henry van de Velde, Monographies de l'Art beige, Bruxelles 1959.
Het buitengoed van de zuster en de schoonbroer van H. van de Velde, het gezin L.A. Biart-Van de Velde, in het stichringsjaar van Van Nu en Straks in 1892, als ‘Villa Vogelenzang’, of in de volksmond als ‘Het Hofken van Biart’ bekend, werd in 1850, op de hoek van de Vogelenzang en de Kapellensteenweg, door burgemeester C. Cas gebouwd; het landhuis heet thans ‘Het Withof’, de naam die in 1942 door de toenmalige eigenares, mej. B. van Regemorter, aan het landgoed gegeven werd. Een gedenksteen aangebracht in de zijgevel van de woning: ‘Hier werd/ Van Nu/ en Straks/ in 1892 ontworpen’, herinnert aan de oprichting; in de tuin staan twee ‘coniferen’, toen geplant in herinnering aan de oprichting; de één heet Prosper (van Langendonck), de andere August (Vermeylen). - Vgl. J. Vorsselmans, Rond de stichting van ‘Van Nu en Straks’, Calmpthoutania, Orgaan van de Oudheidkundige Kring van Kalmthout, v.z.w.d., 20e jg., 3, 1968, blz. 106 en vlg., mij bereidwillig bezorgd door L. Jansseune, wetenschappelijk medewerkster aan het C.S.V.C., A.M.V.C., Antwerpen.
De bewijsplaatsen, waar in het bijzonder gehandeld wordt over La littérature de tout à l'heure (1889) door Ch. Morice, als mogelijke inspiratiebron voor naamgeving en algemene tendens van Van Nu en Straks, zijn hoofdzakelijk de volgende: J. Kuypers, zie aant. 39, blz. 26 en vlg.; idem, Vanwaar de benaming van Van Nu en Straks?, in Nieuw Vlaams Tijdschrift, XV, 1961-1962, 3, blz. 365; E. de Bom, Nieuw Vlaanderen zie aant. 43, blz. 200; idem, De jonge Vermeylen, in Gedenkboek A. Vermeylen, zie aant. 61, blz. 34; P. de Smaele, Auguste Vermeylen, zie aant. 105, blz. 7; L. Sourie, ‘Van Nu en Straks’, zie aant. 123, blz. 135; A. Westerlinck, zie aant. 105, blz. 42. A. Westerlinck is de eerste geweest om bij dit onderzoek een stap verder te zetten; inderdaad, hij heeft sommige opvattingen van Ch. Morice en A. Vermeylen met elkaar weten te vergelijken en, als gevolg hiervan, overeenstemmingen geconstateerd. Zelf heb ik bedoelde confrontatie voortgezet: M. Rutten, Charles Morice en August Vermeylen, in Spiegel der Letteren, V, 1961, 2, blz. 100 en vlg.; idem, Even terug tot Charles Morice en August Vermeylen, in Spiegel der Letteren, VIII, 1964-1965, blz. 68 en vlg.; C. Lemaire, August Vermeylen en Henry van de Velde. Voorgeschiedenis van het tijdschrift ‘Van Nu en Straks’, in Archief- en Bibliotheekwezen in België, 36e jg., 1, blz. 84 en vlg.; A.M. Hammacher, zie aant. 105, blz. 113 en vlg.; G. Schmook, zie aant. 105, passim.

[p. 63]

tie zou bestaan uit C. Buysse, E. de Bom, P. van Langendonck en A. Vermeylen. Zij stelde zich ten doel, eerst het ‘tot nu toe ontbrekende tijdschrift der jongeren uit Zuid-Nederland’ te verspreiden; verder uiting te geven aan ‘het willen en denken der laatst-gekomenen - zonder aesthetische dogmata, zonder schoolstrekking - een vrij voorhoede-orgaan gewijd aan de kunst van Nu, nieuwsgierig naar de kunst-nog-in wording - die van Straks - hier en in 't buitenland’. De hoofdredactie zou praktisch in handen komen van Vermeylen, wat de samenstelling van de inhoud betreft; het tijdschrift zou onder leiding van Van de Velde een bibliofiele uitgave worden. Aldus de bedoelingen.¹⁴⁰

Er kan moeilijk gezegd worden, dat Van Nu en Straks, wat de strekkingen van de Zuidnederlandse en Europese letteren, kunsten en wetenschappen betreft, er op een ongunstig ogenblik kwam. Zowel in Frans-België als in Vlaanderen stonden de literatuur en de plastische kunsten toen alle in het teken van een impressionistische, sensitivistische, symbolistische of neoromantische vernieuwing op al dan niet sociale, religieuze of wijsgerige grondslag; alles, ook de sfeer van het decadente fin-de-siècle, de kwijnende Belle Époque, de sociaal-anarchisrische tendensen en de progressieve politieke krachten, wees erop dat de tijd rijp was om door middel van beeld, metafoor, symbool, allegorie, derhalve synthese, de mens nader te brengen tot de mens, en een vorm van modern humanisme en internationalisme te doen ontstaan. In Vlaanderen zou Van Nu en Straks dus op tijd komen; hier volgde de in het vooruitzicht gestelde groepering, en beweging, het voorbeeld van de krachtige stuwing die in de Frans-Belgische culturele kringen uitging van o.m. La Jeune Belgique (1881), L'Art Moderne (1881), La Revue Moderne (1881). La Société Nouvelle (1884), La Basoche (1884). L'Élan Littéraire (1884), La Wallonie (1885), de Salons des XX te Brussel, L'Art Indépendant te Antwerpen, haast alle schatplichtig aan de Franse Mercure de France (1890). Wat Nederland betreft, zou het gezaghebbende voorbeeld De Nieuwe Gids blijken te zijn, ondanks de spanningen tussen op de spits gedreven individualistische en collectivistische tendensen in de jaren 1885-1894 en in weerwil van de kritische houding van Vermeylen, die in de tijd van de plannen tot oprichting van Vrije Kunst tot uiting was gekomen.¹⁴¹

Vooral in de eigen Zuidnederlandse literatuur en cultuur hadden zich, sinds De Vlaamsche Parnassus (1888) van P. van Langendonck, enkele feiten voorgedaan die als het ware alle in de richting van Van Nu en Straks convergeerden. Wij hebben het nu niet meer in het bijzonder over de eerste voortekenen van de vernieuwing, als Jong Vlaanderen, Ons Tooneel of Vrije Kunst, die hun uitwerking zouden hebben. Er zijn er andere. In 1890 verschijnt van C. Buysse De Biezenstekker - weliswaar in De Nieuwe Gids - waarmee het Vlaamse proza een wending in realistisch-naturalistische richting neemt. In 1891 doet P. de Mont, met het poëzietijdschrift Zingende Vogels, een schuchtere poging om voor de autonomie van de moderne symbolistische poëzie op te komen. In 1893 - het jaar van de verschijning van Van Nu en Straks - laat zich de oudere, doch hernieuwde G. Gezelle opnieuw met zijn bundel Tijdkrans gelden, terwijl van C. Buysse ook Het Recht van de Sterkste het licht ziet. Tegen deze achtergrond verschenen, in de eerste jaargang 1893-1894 van Van Nu en Straks, Rythmus (1893) door A. Hegenscheidt, Herleving der Vlaamsche Poëzij (1893) door P. van Langendonck, last but not least, De Kunst in de Vrije Gemeenschap (1893) door A. Vermeylen, die stuk voor stuk getuigen van de wil tot fundering van het nieuwe literaire bewustzijn, het moderne kunstgevoel, en de creatieve sociale daad.¹⁴²

Het is in deze tijdgeest dat Van Nu en Straks, als tijdschrift, groep en beweging, getrouw aan wat het prospectus van 13 december 1892 als richtlijnen had uitgestippeld

140 Vgl. de volledige tekst van het prospectus van 13 december 1892, in R. Roemans, zie aant. 105, blz. 432. De ‘drukgeschiedenis en betekenis’ werden grondig uit de doeken gedaan door J.P. Lissens, in Het prospectus van de Eerste Reeks van het tijdschrift ‘Van Nu en Straks’. Drukgeschiedenis en betekenis, overdruk uit Versl. en Med. van de Kon. Ac. voor Ned. Taal- en Letterkunde, jg. 1977, afl. 1, blz. 109-144.

141 Het is wellicht waardevol te wijzen op de belangrijkste tijdschriften, die tussen de N.D.K. en Van Nu en Straks, dus tussen 1878 en 1893, het licht hebben gezien, en waarvan de ontwikkeling eenmaal chronologisch zou moeten worden onderzocht. Het zijn: De Vlaamsche Wacht (1879-1895), Nieuw Nederlandsch Tijdschrift (1881-1883), De Ontwaking (1883-1884), De Vooruitgang (1883-1886), Flandria (1885-1888), 't Daghet in den Oosten (1885-1914), Zingende Vogels (1891, 1895-1896), Limburgsch Jaarboek (1892-1896), Dietsche Stemmen (1892-1896), Vlaamsch en Vrij (1893-1894). Ter aanvulling valt te consulteren: De Nederlandsche letterkunde in België. 1830-1930, Tentoonstelling ingericht met de medewerking der Vereeniging van letterkundigen. Ministerie van Kunsten en Wetenschappen, Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel 1932. Er valt hier nochtans op te merken dat het van het Westeuropees, inz. Frans idealistisch symbolisme uit was dat de vernieuwing zich in de Zuidnederlandse literatuur heeft laten gelden. Een synthetisch beeld geeft hiervan Robert L. Delevoy in Journal du Symbolisme, Genève 1977, 246 blz., geïll. Onder de titel Le Temps des Manifestes et l'Exigence produite, 1885-1892 blz. 69-94, geeft Delevoy hier een beeld van de Franstalige programma's op literair gebied, vanaf Un Manifeste littéraire, Le Symbolisme, in Le Figaro littéraire, samedi 18 septembre 1886, voorts in L'Art Moderne (Bruxelles 1881-1914), La Décadence (Paris 1886), Le Décadent (Paris 1886-1889), La Vogue (Paris 1886-1889), La Conque (Paris 1891-1892), La Plume (Paris 1891). In oktober-november 1886 verscheen te Parijs Le Symboliste, onder redactie van Gustave Kahn, Jean Moréas, en Paul Adam. Jean Moréas was hiervan hoofdredacteur.

142 A. Hegenscheidt, Rythmus, in Van Nu en Straks, I, 1893, VIII-X, blz. 12 en vlg.; P. van Langendonck, Herleving der Vlaamsche Poëzij, ibidem, I, 1893, VI-VII, blz. 26 en vlg., VIII-X, blz. 43 en vlg.; A. Vermeylen, De kunst in de vrije gemeenschap, ibidem, I, 1893, VI-VII, blz. 52 en vlg.; VIII-X, blz. 2 en vlg.

[p. 64]

en onder de administratieve verantwoordelijkheid van A. Vermeylen alleen - ‘Bestuur: Pachécostraat, 81, Brussel’¹⁴³ - in nr. I van de jaargang 1893-1894 zijn ‘tweevoudig doel’ zou omschrijven. De tekst is die van het prospectus; het ‘tweevoudig doel’ dat van de beginselverklaring; dat van de bedoeling van het tijdschrift ‘een werk van boekkunst’ te maken.

Vanaf de Nieuwe Reeks, eerste jaargang, 1896, zou het zgn. bestuur van de Pachécostraat 81, Brussel (A. Vermeylen dus) overgaan naar de Beeldekensstraat 57, Antwerpen (Schamelhout). Vermeylen zou immers, na zijn promotie in 1894 tot doctor in de geschiedenis, een tijd lang in Berlijn gaan studeren, en was in 1896 net terug. In nummer VIII-X van de jaargang 1893-1894 worden nog resterende nummers van de Eerste Reeks aangeboden. Bij deze gelegenheid overziet de zgn. redactie, dus een anonieme redactie, de doelstellingen en resultaten van de eerste tien nummers van de Eerste Reeks. De tekst is niet voor niets op blz. 1 van nummer VIII-X afgedrukt; hij is een onmisbaar document in verband met de fundering van de onderneming, vóór en na 1894, en luidt als volgt:

Voor een paar jaren werd tusschen hen, die heden ‘Van Nu en Straks’ opstellen, de vraag opgeworpen of er niets te doen viel tot heropbeuring der Vlaamsche letterkunde. Uit hun onderhandelingen ontstond dit tijdschrift, dat, als stoffelijke uitvoering, eene op het vasteland gansch nieuwe poging mocht heeten. In den vreemde ontmoette het waardering, in Noord-Nederland aanmoediging, bij de Vlamingen even doelmatige tegenkanting als genegenheid. Geene andere periodieke uitgave in Vlaanderen ging minder onopgemerkt voorbij, en thans brengt de redactie, met dit driedubbel nummer, de aangekondigde reeks van tien afleveringen gelukkigerwijze ten einde.

Hierop volgt dan een tweede principieel manifest, zowel wat de geest van de Eerste als die van de Nieuwe Reeks betreft:

Bij het stichten bestond er noch leiding, noch eenheid van richting: men beoogde vooral scharing van individuën, levenskrachtig, vastberaden, rein van inzichten genoeg om de onderneming te kunnen schragen. Persoonlijk waren zij elkander haast onbekend, doch samenwerking bracht van lieverlede toenadering te weeg, en meer eensgezindheid, zooniet over wijsgeerige strekking, dan toch over een standpunt van algemeene critiek; en zoo wordt in dit tijdschrift een gemeenschappelijk streven mogelijk, dat wij gelooven noodwendig te zijn en waar, in verband en met het ontwikkelingsmoment van het nog opgroeiende Vlaanderen, en met den gang zelf van dezen wereld-tijd - streven dat voor de eerste maal in ‘Van Nu en Straks’ echt-gevoelde en bepaald-duidelijke uitdrukking erlangde. De redactie ziet daarin het bewijs dat zij, vaststaande op eigen bodem, in voeling kan blijven met Noord-Nederland, en, thans dat reeds nieuwe krachten tot haar komen en hare hoop vergrooten, voortgaan in haar trachten om de Vlaamsche letterkunst tot het peil der wereldliteratuur te brengen.
Nu de baan werd gebroken, stellen de stichters zich voor eene nieuwe reeks te laten verschijnen, in anderen vorm, meer geschikt voor het behandelen van alle intellectueele vraagstukken. Dankend wie hen ondersteunden, durven zij hopen dat publiek en medewerkers hen ook in deze poging zullen ter zijde staan.

Wat in dit als ‘Voorwoord’ voorgestelde tweede document door de zgn. redactie of het zgn. bestuur, beide anoniem, dient te worden onderstreept - feitelijk geldt dit ‘Voorwoord’ tot de Nieuwe Reeks als ‘Nawoord’ na de Eerste Reeks - zijn de volgende begrippen en zaken: ‘heropbeuring der Vlaamsche letterkunde’, ‘eene op het vasteland gansch nieuwe poging’, ‘scharing van individuën’, ‘eensgezindheid, zooniet over wijsgeerige strekking, dan toch over een standpunt van algemeene critiek’, ‘een gemeenschappelijk streven’, ‘noodwendig... en waar, in verband... met den gang zelf van de-

143 Er werd m.i. tot nu toe niet voldoende gewezen op de betrekkelijke anonimiteit van de zgn. ‘redactie’ en het zgn. ‘bestuur’ van Van Nu en Straks.
Al noemde het prospectus van 13 december 1892, als ‘redactie’ de namen van C. Buysse, E. de Bom, P. van Langendonck en A. Vermeylen, deze namen zouden, noch in de Eerste Reeks, noch in de Nieuwe Reeks - wat C. Buysse betreft, was dit normaal - later terugkeren. Alleen werd, voor de Eerste Reeks, het privé-adres van A. Vermeylen, Pachécostraat 81, Brussel, wat het ‘bestuur’ betreft opgegeven; voor de Nieuwe Reeks, het privé-adres van dr. G. Schamelhout, Beeldekensstraat 57, Antwerpen, eveneens wat het ‘bestuur’ betreft. Deze gegevens lijken het volgende aan te tonen: 1. dat er in Van Nu en Straks een werkelijke geest van groepsverband aanwezig was, sommige individuele strubbelingen niet te na gesproken; 2. dat dit groepsverband kon functioneren omdat de persoonlijkheid van A. Vermeylen als bindmiddel fungeerde, zonder dat daarom een uitgesproken ‘leiding’ of ‘eenheid van richting’ (het prospectus), dus een zgn. hoofd- of eindredactie aanwezig was. Vgl. ook het ‘voorwoord’ van de zgn. ‘redactie’ in nr. VIII-X, jg. 1893-1894, Eerste Reeks; 3. dat de persoonlijkheid van A. Vermeylen ten slotte oorspronkelijk en intellectueel sterk genoeg was om, zoniet altijd expliciet, dan toch impliciet werkelijk leiding te kunnen geven. Men consultere de beschouwingen hierover in sommige bijdragen van J. Kuypers over A. Vermeylen en andere Van-Nu-en-Straksers; vgl. R. Roemans en H. van Assche, Analytische bibliografie van Julien Kuypers, ingeleid door Karel Jonckheere en Garmt Stuiveling, Hasselt 1968, ‘Trefwoordenregister’, blz. 96, op: Biografische studies, Herinneringen, In Memoriams, Literatuurgeschiedenis, resp. blz. 34, 44, 54, 32 en vlg.

[p. 65]

zen wereld-tijd’. Bovendien hangt dit samen met, enerzijds de nodige ‘voeling’ met Noord-Nederland, anderzijds het ‘peil’ van de wereldliteratuur, dit met het doel ‘alle intellectueel e vraagstukken’ aan bod te laten komen.

Het blijkt een keerpunt te zijn, althans intentioneel, om de Zuidnederlandse literatuur, ja zelfs de Zuidnederlandse cultuur en intellectuele gedragspatronen tegelijk een eigen Vlaamse en een Europese grondslag te verlenen, en wel in de ‘wereld-tijd’ omstreeks de eeuwwisseling.