Toskane. Druivenland

Colle Val d'Elsa

Wat een beweging, een drukte hedenochtend op het station van Poggibonsi. En dat niet eens om Siëna of Florence, waarvan de treinen elkander hier op dit ogenblik kruisen. Welneen, het is alles om het zijlijntje, dat naar Colle di Val d'Elsa brengt. Want vandaag, vrijdag, is er markt te Colle.

Ach, hoe heerlijk ouderwets, naïef, dit miniatuur-spoorbaantje met zijn lengte-record van acht kilometer. Het treintje, het sukkelgangetje, die beide elkander waard zijn. En dan dit reusachtig telaat van het vertrek, om het simpele versjouwen van wat manden en pakken. Maar niets wat kan afdoen aan de opgewektheid, de voldaanheid, de gulle vrolijkheid van het marktgangersvolk: boeren en boerinnen met oud-Etruskische koppen, zwaarwichtig, vierkant, traag maar blijkbaar intelligent, - kooplieden van de streek in zelfverzekerde gerustheid, fijntjes ervan overtuigd dat ze vandaag hun slag wel zullen slaan, - venters en handelaars, waarbij de Joden niet ontbreken, die hier thuis zijn en het klappen van de zweep wel kennen, steeds uit op een kwinkslag en een kwartiertje gezelligheid (wat weten de gelukkigen dan wel van tijd?) - en bont jong vrouwvolk dat naar dit markten tijgt als naar een feest. We slingeren, eenmaal in het treintje gezeten en vertrokken, met bochten door een genoeglijk valleitje heen, graven ons daarna in een vernauwing in, tussen steile, begroeide hellingen, waarna zich een dal voor ons opent met, aan de voet van een vereenzaamde heuvel, een stadje

[p. t.o. 64]

7. San Quirico d'Orcia: Collegiata (1450)

[p. t.o. 65]

8. Cypressen

[p. 65]

daarboven uit en een ander daaronder langs: Colle Alto, Colle Basso. In Colle Basso stappen we uit. Wat een statig plein, mee dat je uit het station komt, en waar de marktdag zijn kramen geplant heeft. Langs beide zijden geven arkaden schaduw. Achterlangs dan wat groene perken met rode salvia's in bloei. Daarboven uit, in waardig zelfbewustzijn, met muur en poort en torens, historisch, plechtstatig, deftig, Colle Alto. Het ziet wel een beetje hooghartig neer op de nieuwe nederzetting hier beneden, op dit breedsprakig plein dat van een kleurige mensenvolte groezelt. Wat al geschetter en gejoel van al die marktmensen, van krijsende biggen, van hinnikende veulens en balkende ezels. Enerzijds het danig onder-elkaar van boeren rondom karretjes, wagens en bussen, gehoornde ossen en klein vee, naar de andere kant moeswijf en fruithandelaar met de kleurigheid van hun uitstallingen; daarachter de nog veel bontere uitstallings-tafels, op onderstellen en schragen, van schreeuwende venters met hun kramerijen, schoenen, werktuigen en gereedschappen, snuisterijen en snoepgoed, en het fladderend gewapper van lappen, kleren en kielen. Met verbluffende uithalen van schor geschreeuwde stem, met kreten van bewondering staan ze als in verrukking voor de eigen koopwaar, lachend en lokkend uitziend naar keurders en kopers.

Een markt is een feest, markten is pret-maken. Je ziet er mensen en dingen, ervaart er nieuwtjes en verrassingen. Het gewoel, het lawaai heft me als een vloed. Je drijft met de wiegende deining mee in de zee van de bont rumoerende vrolijkheid, zelf vrolijk en opgewekt om al die blijde en bedrijvige mensen in het rond, en aldoor warmer gestemd, - ook lijfelijk warmer alnaar de septemberzon hoger stijgt boven het tierig tafereel. Ik kijk bewonderend naar ossen, die heden blank zijn als met hollandse zeep geschuurd, knijp enkele biggen in hun hammen alsof ik er verstand van had, vraag naar prijs van dingen die ik geenszins wens te kopen, - zo maar om mee te doen met het feestvertier, en voel per slot zelf ook kooplust in me krieuwen. Wat blikskater, waartoe sjor ik anders de zak op mijn toeristenrug? Zodat ik een kilo verse, zoet-slijmerige vijgen koop, in een beduimeld stuk krantenpapier gewikkeld, met een extra-vijgeblad er bij. Je snijdt zo'n vijg met je zakmes een kruis over de kop, houdt ze vast bij het ander uiteinde en trekt dan de lapjes huid van de sappige vrucht over je vingers heen. Ze is bloed-rood van binnen, je grist ernaar met de gretige tanden. Een festijn is het ze te eten samen met schijven zoute ham.

Nu naar een kroegje omzien waar Chianti getapt wordt. Een jonge boer zit er en eet ‘trippa’, pens. Hij ziet aan mijn gezicht dat ik ervan gruw en lacht om de ‘inglese’. Een ander eet er visjes als kindervingertjes, gekleurd - is het bloed? - met tomatensaus, ‘pomodoro’-sap dat hier onveranderlijk kleur geeft aan het daags bestaan. ‘Volete favorire!’, zegt hij, ‘wil-je ervan mee smullen?’ Het is de gewone formule van wie eet waar anderen bijzitten.

‘Voor mij, kastelein, een portie “castagnaccio”, kastanjekoek’.

‘La castagna di fuori è bella e di dentro ha la magagna’ zegt de man die visjes eet: ‘vanbuiten is de kastanje mooi, als ze van binnen ook niet deugt’. Hetzelfde gaat op als je het toepast op de vrouwen’.

[p. 66]

‘Niet zo somber, vriend’, voeg ik hem toe, ‘bij een kermis als deze. Wanneer jullie kastanjekoek toebereid is zoals het behoort, met druiven daarin gebakken, - toskaans, - dàn is-ie maar wàt lekker!’ In deze castagnaccio vindt mijn marktplezier vandaag zijn orgelpunt.

Maar de waard heeft me opmerkzaam gemaakt: ‘dit Colle Basso is niet zo maar een marktvlek zonder meer; als het huis van Arnolfo di Cambio bij die van daarboven staat, hier, bij het Elsa-stroompje staat nog altijd een pijler van de brug die hij er gebouwd heeft’. Ik moet daarheen gaan kijken. ‘En dan kom je daar nog aan twee oude kerken voorbij, bij wie je - op één daarvan - op een marmeren plaat kunt lezen dat daar Fra Bartolomeo geboren werd (1421), ‘chiosatore (inleider) del poema di Dante’.

Ik ga begrijpen dat ik Colle ‘au sérieux’ moet nemen. Wil bedenken dat Dante de naam van Colle heeft ingelegd in het glanzend goud van zijn gedicht, - de slag bij Colle die (1269) Arnolfo beleefd heeft en waarin het volk van Colle de Siënezen versloeg: ‘Dante heeft het herdacht in Purgatorio XIII’. Versta de blik waarmee de man het je herinnert. De stad bezit adelbrieven van oude dagtekening. En in het diep en eerbiedig besef hiervan, stijg ik omhoog naar Colle Alto.

Er is de Volterra-poort, de voorstad Borgo S. Catherina. Dan is er een spleet in de bodem, een diepe scheur, waar een brug overheen springt naar Castelvecchio, de voormalige sterkte. Hier was zij geharnast met bruggehoofd en torens. Hier zweefde de ophaalbrug over de afgrond en trok de ringmuur de brauwen dreigend omhoog. Nu staat er het prachtig Palazzo Campana dwars over de straat. Het rijst er als een triomfboog voor het oudste stadsdeel. Onder de wijd gespannen boog van zijn open portaal gunt het de straat doorgang, met torens en paleisgevels in het perspectief dat uitloopt op de blauwe hemel. Hier heeft de Florentijnse schilder Lorenzo Lippi gewoond, en op het einde van de straat Arnolfo di Cambio.

Het is er alles gedrongen, zwaar, wel ietwat beklemmend, een beetje somber zelfs, de straat vol schaduw en leeg. Maar plotseling een petieterig pleintje, waar de zonneschijn vrolijk binnenvalt. Het strijkt langs de zijgevel van het schilderijen-museum van Colle. Een trapje op. Maar de deur is op slot. Op de wand van het huis daartegenover, achter glas, een groot fresco: een Madonna met blauwe mantel. Het kan niet missen: Colle, zelfbewust, heeft er verzen van Dante aangebracht, Paradiso XXXIII, 1-21.

Er is een jong paartje komen aanslenteren. Ze hebben me gadegeslagen en mijn vergeefse pogingen. ‘Het zal wel gesloten zijn’, zegt de jonge man.

‘Inderdaad, het is dicht’.

‘Wil u de verzameling zien?’ vraagt hij vriendelijk.

‘Ik stel me graag tevreden met de blauwe mantel der Madonna’.

‘Dat blauw is mooi’, meent het meisje.

‘Wat ze daarbinnen hebben saamgebracht is overigens niet zo heel veel waard’.

‘Waarom zeg je dat nu weer’, zegt het meisje en kijkt niet erg pret-

[p. 67]

tig. En zij, dan tot mij gekeerd, ‘hij is niet van Colle vandaan’.

‘Neen’, zegt hij, ‘ik ben van Siëna. Mag ik vragen waar u vandaan komt?’

Nu laat hij de arm van het meisje los. Het is alsof hem plotseling een gedachte door het hoofd is geschoten. ‘Voor iemand die uit het land van Rembrandt komt, moet dit museum dan toch wel zijn poorten openen. O, zegt hij, ‘u zult er niet van omvallen. Maar u moet het bezichtigen, u moet er uw handtekening zetten in het gulden boek’. Hij heeft het haast uitgejuicht, slaat met de armen een gat in de lucht. ‘Laat mij begaan’, grijnslacht hij, ‘dat zullen we hebben. - Mijn verloofde’, stelt hij voor. ‘We zijn geen van beiden uit Colle. Wel woont Annetta hier. Ikzelf ben van Siëna en kom op bezoek. Het is niet altijd prettig in zo'n benepen stadje’.

‘Het steekt zijn pluimen anders wel aardig in de wind’.

‘Ik ga naar het gemeentehuis om de sleutel’.

‘Maar als het dan toch niet de moeite loont!’

‘U zult zien wat een pracht van een grap dat wordt: laat mij laveren’.

‘Ascanio, wat verzin je?’ aarzelt de signorina. ‘Dacht je soms dat ze jou die sleutel gaven?’

‘Lieve kind, jij verstaat ook nooit iets. - Komt u mee, signore’, wendt Ascanio zich tot mij. ‘Wij gaan er samen heen. U is een professore uit Amsterdam gekomen om de schilderijen van Colle te bezichtigen. Ze zijn er zo trots op dat ze u de voeten zullen kussen als een paus. Geen stad in Toskane die het afkan zonder schilderijen. En ze slepen er ook liefst Dante nog bij. Dante heeft Colle in de Commedia genoemd, zonder er verder iets van te zeggen. Dat hindert niets: heel de ris verzen over de slag van 1269 moet op een marmeren plaat. Het is hun zwak: grote mannen en daden, alsmaar gedenkstenen: Lorenzo Lippi, Antonio Pagliari (heeft u er ooit van gehoord?) Arnolfo, Giuseppe Giusti, Garribaldi, Leopold van Oostenrijk, - allemaal namen in marmer. En die van daar beneden doen dapper mee. Fra Bartolomeo: geen haan die er naar kraait. Allemaal grootheid, allemaal roem’.

‘Ascanio, Ascanio’, tracht het meisje, in verlegenheid gebracht, kalmerend tussenbeide te komen. Maar het baat geen zier en werkt veeleer als olie op het vuur. ‘Grootheid’, raast de jongeman verder, ‘grootheidswaanzin! Wat anders te zeggen van de fameuze “cappella del chiodo” hier in de dom: de kapel van de heilige spijker, signore mio. Of weet u dat nog niet? Hiermede overtroeft Colle di Val d'Elsa dan toch de hele afgodistische rim-ram van onze gezamelijke Toskaanse reliekenschat, waarom de steden van het land elkaar benijden en haten tot het bloed. De eene bezit de ring van de Madonna, de andere haren van de Madonna, een derde melk van de Moedermaagd. Maar Colle, signore, steekt allen de loef af met het bezit van de vierde kruisnagel, waar er, volgens legende en overlevering, niet méér dan drie geweest zijn. Hoe dat kan? Wel, heel verklaarbaar. één van de drie nagels van Golgotha werd bij de kruisiging door de beulen onhandig genoeg krom geslagen, zodat die niet meer dienen kon en weggeworpen werd. Die moest dus door een ander vervangen worden. En zo komen we tot het getal vier. De krom-geslagen nagel,

[p. 68]

als verder onbruikbaar en weggeworpen, hebben we nu hier te Colle, in de domkapel... Geweldig, niet waar?’

‘Signore’, meen ik te moeten opperen, ‘er is een liefde voor de klokketoren...’

‘Hun hoofd is op hol geslagen sinds perkamenten bewezen hebben dat Arnolfo hier geboren is, en Vasari zich heeft vergist. Waarom kunnen ze onder dit fresco geen Salve Regina zetten, en moet de Commedia er bij gesleept? Dan kunnen ze het hele Paradiso wel op hun muren uitschrijven. Kroop Dante soms in dit nest uit het ei?’

‘Ascanio’, glimlacht het meisje, ‘sla toch niet zo door’.

Vergeefs tracht ik de woordenvloed te stuiten met de verzekering dat ik niets te maken heb met Amsterdam!

‘Dan uit Weenen, of uit Berlijn, alnaar u wil, of een Maharatja van de Ganges. Maar het moet groot zijn, en deftig. Laat mij begaan. Mag ik u een medaille op uw jas spelden, premie van een hondententoonstelling of iets dergelijks, iets dat indruk maakt?’

Moet ik me boos maken? Voor wie houdt me die dolleman?

‘Professore, nee, u is een generaal in civiel. We moeten voor de dag komen met een excellentie’.

Mijn fatsoensgevoel in opstand. ‘U vergeet mijn rugzak’, bijt ik hem haast vinnig toe.

‘Hindert niet. Dat is exotisch’.

‘Signore’, tracht ik ernergisch in het midden te brengen.

‘Ascanio’, fluistert het meisje, schouderophalend met een zucht.

‘Laat ons de feestelijke maaltijd niet missen’, weert hij af. ‘Gaat u mee. Ik stel u voor op het gemeentehuis. Ze zullen er van hun stuk raken, als ik al uw titels opsom. Laat mij maar het woord doen, Excellentie. U heeft alleen maar knikkend te beamen. Ik zal dat varken wel wassen, - scusi, ik zal ze aan het verstand brengen wie u is, die uit het land van Rembrandt naar Colle is gekomen om er hun beroemde schilderijen te bezichtigen en hun stad met zijn bezoek te vereren. En we brengen ihet tot een feestelijk onthaal; met een maaltijd die er zijn mag, bij de ambtenaar van schone kunsten en wetenschappen. Komt u mee. Annetta, steek geen spaak in het wiel’.

Ik ga hem zeggen dat ik met rust gelaten wil worden, als de signorina zich tot mij keert met een bekoorlijk lachje: ‘Ascanio, weet u, is een lieve dwaas, maar hij weet niet van maathouden’.

‘Nee, die is mooi’, valt Ascanio uit en wordt rood als een kalkoense haan. En tegen mij: ‘Daar heeft me die signorina nu al de hele middag lopen beweren dat ik versuft ben als een oude non, - ik ben sinds jaren in betrekking (vraag niet welke) te Assisi, - en dat de fut eruit is: dat ik een temende Umbriër ben geworden in die sfeer van wierook en kaarsenwalm: daar komt nu plotseling de geest over me, de geest van het oude Siëna, en nu komt ze me vertellen, u hoort het, op het ogenblik dat ik een klucht voorzie van homerische afmetingen... Ik zweer u, professore, een kostelijk “pranzo” ter uwer ere. En nu zal het weer niet goed zijn!’

‘Kom, zwetser’, zegt ze lachend. ‘Je hebt het de signore maar lastig gemaakt. Kom’.

[p. 69]

‘Dus geen sleutel?’ probeert hij nog ernstig.

‘Kom’, zegt ze dwingend, met een knikje naar mij toe.

‘Maar we laten de gast dan toch hier zo maar niet in de steek!’

Ik voel me opgelucht. Ik moet lachen. ‘Mag ik nu, op mijn beurt, een voorstel doen? Komt u samen eten met mij in Albergo Venezia’.

Ascanio neemt aan, wellicht als schadeloosstelling voor de zoete mogelijkheden die zijn fantasie had zien aanschemeren. We aten samen. Het werd een genoeglijk, ietwat luidruchtig samenzijn. Geen van beiden versmaadt de Chianti. Ook de rest was genoegen. Toen: ‘kaas, of druiven, of taart?’

Ik hield aan, de hand gelegd op de hand van Ascanio, en declameerde:

Perocche 'l cibo rigido ch'hai preso
Richiede ancora aiuto a tua dispensa (Par. V, 38)

Het zware voedsel toch, door u genuttigd,
Vraagt nog een toespijs, die 't u laat gedijen

Hij barstte uitbundig in lachen uit: ‘Had Colle het zonder Dante afgekund? En hij tegen mij, als had hij te doen met een landsman:

O Tosco, parlando si onestamente... (Inf. X, 22)

Toskaner, die zo hoofs te praten weet

Ascanio bleef welbespraakt, de hele verdere avond. Het was dol gezellig. De rekening voorzag geen hoofdelijke omslag en de ‘inglese’ betaalde.