Toskane. Druivenland

Montichiello

Tussen Montepulciano en Pienza, in de vermaledijde Val d'Orcia, ligt Montichiello binnen zijn verbrokkelende, moede muren op de heuveltop. Groen en heesterstronken woekeren over die muren heen, zoals bloeisel breken zou uit een versleten bloemenmand. Een puntige ogive daarin, naast een afgeknotte toren, is de ‘Porta del lato sud’. Alles daaromheen brokkelig en rommelig, alles verzakt en onder de woekerpanten in zwijgen verzonken, als sliep de schone slaapster daarachter sinds honderd jaar.

Voor de poort noodt onder enkele bomen een bank tot pozen. Wat er aan weg nog af te leggen valt, van hier tot Pienza, zigzagt voor mij uit in wijde, witte kronkelingen. Stijgende warmte. Weldoende rust, deze wijle in de schaduw, wanneer je nog nuchter, - het genot van een druiventros niet meegerekend, - bezweet en moe zit uit te kijken naar je verder doelpunt.

Een jongeman slentert nader, snuffelend om zich heen. Hij kijkt ook een wijl naar het landschap uit, alsof hij dat nog nooit gezien had.

[p. 21]

Dan spreekt hij me toe. Een bezoeker, - blijkbaar een gebeurtenis. Een begerige blik op mijn in rood gebonden ‘Guida’, die ik hem toesteek. Hij is er benieuwd naar, als iemand die zelden boeken ziet. Maar hij haalt de schouders op over hetgeen hij erin vermeld vindt over zijn Montichiello: te weinig naar zijn zin. ‘En het is niet eens waar, wat erin staat’.

Binnen zijn ringmuur ligt het gele stadje te branden in de zon. Het gloeit als goud-beschenen albast. Geen ziel te bekennen, als ik onder zijn poortboog binnengegaan ben. Alles staat er als in een vreemde dommel, door de gouden dag verrast. Een elleboog in het straatje en je staat voor de kerk. Hier eindigt het stadje. De gordelmuur van het verleden sluit het hier af.

Gothisch is die gevel, strak en effen, met een portaal onder spitsbogen en een enkele roos. Trappen heffen het gebouwtje omhoog. Een heldere ruimte daarbinnen, driebeukig en wijd, met klare vensters en vol aangename koelte. Voor een zijaltaar een dozijntje vrouwen, op banken bij elkaar geschoold in gebed. Zij volgen er het prevelend bewegen van een mislezend priester. Daar ziet, een halve wand vullend, een Siënesche Sint Christoffel uit de beginjaren van de XVde eeuw op neer, reusachtig en ruig, een boomstam in de hand, het Kind op zijn sterke schouder. De biddende vrouwen houden het hoofd met doeken gedekt, ééne zelfs met een zwart-kanten sluier. Maar ze hebben stappen gehoord, hoe zacht dan ook voortschuifelend, en een schaduw kwam over de vloer geschoven. Alle kijken om. De drie koorknaapjes bij het altaar vallen verbouwereerd uit hun rol. Zij staren verbaasd en vergeten de dienst. Een vreemdeling.

Maar deze heeft, zijn zak op de rug, reeds het andere zijaltaar gevonden met de Madonna van Pietro Lorenzetti, waarom hij naar Montichiello gekomen is. Verrukkelijk paneeltje: in een zachte glanzing van goud de hemelsblauwe mantel der Madonna, het hoofd ter zij gewend naar het knaapje op haar arm. Zij houdt zijn handje tussen haar slanke vingers, een edele hand. Zijn kopje werd opgericht als met een ruk, hartstochtelijk, in hevig begeren. Daarbij viel het kroesig haar naar achter. Het is teer en fijn, als met bevend penseel geschilderd. Het kindermondje zwijgt, en toch is het als fleemden de lippen tot de moeder, de mond der Moedermaagd. Mater Puritatis heeft de schilder haar genoemd. Het onvergetelijke, het aangrijpende hierbij is haar blik, waarmede zij het kind betracht, vol verbazing om het wonder, een verbazing waaruit een minzame glimlach bloeit. Het is moedergeluk. En toch ook schemert er een smartelijkheid doorheen, die van het weten der komende dingen. Maar de blijdschap wint het bij naïeve kinderlijkheid van het kind. Wonderbaarlijke samenspraak van Moeder en Zoontje in dit stille heiligdom, in de verborgenheid van deze vredige koornis, alsof heel deze kerk, vergeten en vereenzaamd, met haar plechtig portaal en hoge beuken, er alleen maar was, - en misschien dit hele stadje zelf, - om als vroom tabernakel te dienen voor deze zuivere, zachte vertrouwelijkheid, van deze eeuwen-durende, niet eindigende samenspraak der Madonna en haar Bambino.

Hoe is dit ontroerend paneel terecht gekomen in dit onbekende

[p. 22]

stadje, waar ikzelf me voorkom als de eerste vreemdeling die er ooit de voet heeft gezet? En ik vergeet in dit ogenblik, dat er in Toskane of Umbrië haast geen kerk is, die om enig fresco of schilderij de weg erheen niet waard zou wezen; de helft der kerken is er als kleine musea.

Een fluisterende stem naast me. Een niet meer jeugdige dame, klein en bleek. Het is de dame met de zwart-kanten sluier. Zij vraagt: ‘Heeft u alles gezien? U is een belangstellende?’

Verbazing mijnerzijds. ‘Dank u, ik meen van wel’.

‘Ook het marmeren ciborietto naast het hoofdkoor?’

‘Met het ijzeren smeedwerk-hekje? Ja.’

‘En de fresco's die onlangs hier ontdekt werden?’

‘Ook die.’

Dan met een glimlach: ‘Maar onze pastoor nog niet?’

‘Die zo juist hier de mis las? Ik wil hem niet storen.’

‘Hij zal er prijs op stellen u te zien, een vreemdeling. Ik zal u voorstellen. Volgt u me naar de sacristie.’

Niets kan baten. Ik word meegetroond, ‘pelgrim naar Lorenzetti's Madonna’. En de pastoor vergeet brevier en ‘caffe latte’, zijn karig ontbijt. Hij begint te verhalen, te verklaren: Vasari die van Lorenzetti niets wist, maar van hem geschreven heeft ‘dat hij bemind was bij allen’. Hij vertelt ook van zijn eigen leven, zijn verleden, schertsend over zijn glazen oog, - de stumper, - dat hem de wereldoorlog onvergetelijk doet zijn, maar niet belet zijn aandacht levendig te houden voor alles wat er aan moois is op deze wereld. ‘U heeft de Fortezza nog niet gezien? Dan moeten we nu naar de Fortezza...’

Mijn nuchtere maag, mijn moede benen. Maar we trekken naar buiten met z'n allen. Ik hoop in stilte dat het niet ver mag zijn. We moeten om de stadsmuur heen, onder olijven door, het hele gezelschap: voorop de pastoor, dan ik, dan de dame met de kanten sluier, die me onderwijl vertelt dat ze hier haar vakantie doorbrengt, haar zuster die zich bij ons gevoegd heeft, de eigenares van het olijvenbergje waar zich de Fortezza bevindt, haar dochter en een man die er aan het werk was, de helft van de vrouwen die in de kerk waren, met de drie koorknaapjes en zoveel kinderen als lont geroken hebben dat er iets gaande is. Ik word intussen als volgepropt met wetenschap en wetenswaardigheden, hetgeen me mijn honger niet vergeten doet. We belanden bij een poortje in de muur, waar eenmaal een toren moet gestaan hebben. Gelukkig is dat poortje op slot. Laat het in Godsnaam gesloten blijven. - We keren binnen het stadje terug.

‘Wat hoor ik, u moet nog ontbijten’, roept de pastoor uit, ontsteld. Laat ik u dan aanstonds naar de ‘trattoria’ brengen. U zou het alleen niet vinden, daar de waard het schild met zijn naam van de gevel heeft weggenomen om verhoogde belasting te ontduiken.’ In processie, als ganzen achter elkander, gaan we het smalle pad terug, de pastoor glimlachend met z'n ene oog.

Weldra zit ik nu, in het donker van een smal en leeg gelagkamertje, op houten bank, in een wolk van vliegen, ondanks het net van bonte

[p. 23]

kralen dat er wiegelt in de deuropening. Allen om mij heen, de pastoor, de gesluierde, de buren van het eethuis, de dokter in der haast toegesneld - jonge man in grof hemd en blauwe werkmansbroek, - en alles wat intussen nog aan kinderen ontwaakt is te Montichiello. Wijn komt ter tafel. Brood berg ik in mijn rugzak. ‘U moet een paar eieren slurpen. Heb je ham, kastelein?’

Er is geen ham. Er komen eieren. Een van allen heeft fruit in haar woning, vers geplukt. Ze snelt weg, ze komt terug met een mandje, een wit doekje er overheen: peren en blauwe druiven. Vijgen heeft de waard. Wie, te deksel, heeft er te Montichielli ooit zulk een ontbijt genoten?

‘Maar die vliegen, die als wespen steken!’

En de dame met de zwarte sluier plooit papier tot een grote waaier en wuift de lastige dieren weg van de tafel, van mijn geplaagd hoofd. De koelte blaast aangenaam langs mijn verhitte wangen. De signora waait en waait. Allen zien staande toe hoe die vreemde man daar zit en eet, - die straks in de wijde wereld vertellen zal over Montichiello en wat hij er beleefd heeft. De waaier wuift en wuift, de fiasco wordt leeg, de vijgen verdwijnen, de peren, de pruimen. Onder de ogen van mijn toegedane hofstoet kom ik me lichtelijk voor als een pharao, waarvan naïeve bijbelplaatjes in mijn jeugd vertelden, - maar hier dan in het bescheiden decor van een Toskaanse boerenherberg.

‘Bereken het gelag met mate en fatsoen, principaal. Onze eer handhaven tegenover wie van verre komen!’

‘Dat het je niet vergaat als de waard die overlast had van muizen’, zegt de andere die het fruit gebracht had.

Ze kennen geen van allen het verhaal van de boer, die z'n zoon na langer tijd weer 's ontmoet had en hem uitnodigde op een stevige maaltijd in de trattoria van het vlek. ‘Je moet ons iets goeds opdienen’, had de vader verordineerd in zijn goede stemming, en de sluwe waard had zich dit in het oor geknoopt. De maaltijd was uitstekend geweest. Maar toen de rekening kwam, keek vader toch wat zuur. De jongen die er met een scheel oog naar geloerd had, dorst natuurlijk niets zeggen. En vader betaalt.

‘Je had er ons wel wat kaas bij kunnen geven’, zei hij, en keek de waard daarbij niet zo heel vriendelijk aan.

‘Dat zou ik graag gedaan hebben, maar - helaas - er is in mijn kelder niets veilig voor muizen; en ik kan die maar niet kwijt raken.’

‘Eenvoudig’, zei de boer. ‘Zet een maal voor ze gereed en doe er een rekening bij, zoals je die voor ons gemaakt hebt: ik verzeker je dat ze, geen van allen, ooit nog bij je terugkeren’.

‘Dat is natuurlijk een Valdorciaan geweest’, glimlachte de dokter; en dan tot mij gekeerd: ‘Laat ze plompe schoenen dragen; maar wanneer 't hierop aankomt’, en hij bracht zijn wijsvinger bij zijn voorhoofd, ‘dan zijn ze maar wàt spits’.

De waaier houdt niet op te wuiven, tot we allen van elkander afscheid nemen, over en weer voldaan: de pastoor met de twee verschillende ogen en de goedige glimlach, de gesluierde, de signora met het lege mandje, de dokter in de blauwe werkmansbroek, de

[p. 24]

waard, de buren, de andere vrouwen, en ieder gaat zijns weegs, met vriendelijke woorden en welsprekende gebaren. Voor de Montichiellers herneemt de dag zijn gewone kleur. Alleen de kinderen gaan allemaal met me mee. Tot de stadspoort. Daar blijven ze achter, treuzelen nog een wijl, wenken met de handjes, de vreemde bezoeker naogend zolang ze kunnen, - die zonderlinge man die daar nu wegwandelt met stok en rugzak, de berg af, gesterkt en dapper, in de richting van Piepza.