Toskane. Druivenland

Montepulciano

Station Chiusi is in afwachting van de sneltrein Firenze-Roma. Drukte op het groot perron. Zenuwachtig heen en weer gedrentel van velen, die terug willen naar de hoofdstad. Er is nooit plaats genoeg in de talrijke wagens. Wij, die met het zijlijntje in de richting van Siëna moeten, staan wachtend op een ander perronnetje, zij-

[p. 16]

waarts, achteraf gelegen. Ons boemeltje staat klaar en wacht geduldig, onderdanig. Maar we kijken toe, alvorens in te stappen, kijken eerst nog naar aankomst en vertrek van de ‘direttissimo’, die cultuur en wereld betekent. Wanneer die, bewust van zijn waarde en stipt op tijd binnengekomen, na een halve minuut van oponthoud dan weer weg is en het hoofdperron leeggelopen, komt als een gevoel van opluchting over ons, boemeltjes-mensen: ‘zie-zo, eindelijk, nu zijn we dan waar we wezen moeten; we zijn onder ons.’

In het treintje hadden we vooraf al onze plaatsen belegd met wat we meesjouwen, koffers, pakken en rommel. Nu stappen we in. Anderen komen nog van het hoofdperron aanzeulen, waar ze uit de sneltrein gestapt zijn. Ze reppen zich moeizaam met hun ladingen, vrachten, kinderen aan de hand en op de arm. ‘Nog plaats hier voor één, voor twee?’ Kennissen roepen elkander vrolijk, aanmoedigend toe. Handen worden uitgestoken, koffers gehesen en neergebotst. ‘Dit op het plankje daarboven, dit onder de bank, dit in godsnaam dan maar op de schoot.’ Rompslomp en gedoe in alle gemoedelijkheid, en wat 'n gekakel! Waar komen ze dan wel vandaan met al hun pakken en zakken, op zondag-namiddag? Op voorraden uitgeweest, - ‘thätig’ zoals Reumont van de Toskaners zegt? Jonge mannen en meisjes, zonder bagage, denken alleen aan de pret.

‘Haast-je maar niet, signora’, heet het tot een lijvige boerin, die over volle manden en builen strompelend, de coupe binnenstruikelt. ‘We hebben een zee van tijd. We zijn geen sneltrein, waarbij het aankomt op een minuutje. Vooraleer we er met z'n allen zijn en zitten, geeft-ie toch geen pufje van zich’.

‘Je kunt nooit weten’, glundert het goeïge wijf terug. ‘Als je de hele weg moet staan, is dat ook maar een mager lolletje’.

‘Kom maar hier’, wenkt een monumentale carabiniere, zilverbestikt, met snor en steekhoed, haar beschermend toe: daarbij lijdt zijn straks begonnen gesprek met een gemoedelijke dikbuikige veekoopman plotseling schipbreuk. Hij rijst op van de houten bank en staat zijn plaats af aan de puffende signora. Nu is het aan de veekoopman, haar buurman geworden, om vertrouwelijk te glimlachen: ‘Haast maken is ongezond, signora. Ook de Tijd moet je de tijd laten’.

Van iets verder verzekert een andere stem: ‘Chi ha fretta, vada adagio, haast-je langzaam. - Hollen en dringen helpt hier geen zier. Treintjes voor Siëna zijn altijd te laat, alsof dat zo hoorde’.

Men geeft hem gelijk. Een kruisvuur van kwinkslagen is losgebrand. ‘Deze trein is een karavaan door woestijnzand’. Waarop een ander: ‘Zeg liever een wieg op wieltjes’. Toestemmend knikkebollen, glimlachend beamen. ‘Alsof we hier niet beter verdienden, - en dan ga je toch naar Siëna!’

Stemmen van allerlei klank en kleur nemen deel aan het gesprek. Maar niemand denkt er aan om zich op te winden. Men lacht; men gnuift om het grappige van de eigen miserie. Adama van Scheltema heeft ooit opgemerkt, dat wat gracieuse humor den Italiaan meer waard is dan alle ernst des levens.

‘Dan zullen ze wel niet vòòr donker te Pulciano zijn?’ vraag ik.

‘Niet voor het nacht is!’

[p. t.o. 16]

1. Toskaans landschap

[p. t.o. 17]

2. Olijven

[p. 17]

‘En de zon is nog niet onder...’

‘Twee haltes met onze wieg op wieltjes, en dan nog tien kilometer tot de stad. - Maar er is een bus erheen.’

‘Als je dat dan ook nog lopen moest!’

‘Maar die bus heeft ook haar tijd nodig: ze moet tegen de berg op.’

De eeuw van het snelverkeer is hier nog niet aangebroken.

Ze zullen me zeggen wanneer ik eruit moet. Dat er een vreemdeling tussen hen zit, maakt niet de minste indruk, en mijn rugzak verwekt geen opzien. Ze weten van toeristen hier, langs de weg naar Siëna, en Toskane kent zijn Pappenheimers: schilders en kunstzinnige landlopers. Ongestoord vertellen ze elkaar onderwijl waar ze geweest zijn, wat ze er uitgevoerd hebben, waar ze heen moeten. Het gemoedelijk onder-onsje past bij het ouderwetse treintje. Dit zelf schijnt de reis alleen maar voor z'n plezier te doen. De oude tijd heeft zich hier gehandhaafd. De mensen zelf zijn, zodra die beangstigend-aanmatigende sneltrein zich maar uit de voeten gemaakt heeft, als anders geworden, zich zelf geworden. Ze zijn nu eindelijk in het goede vaarwater. Ze weten zich nu weer ongehinderd thuis, - de grote familie van 't land.

‘Past er op’, roept de conducteur, die langs de coupés loopt en de portieren dichtslaat met een smak. ‘Let op uw handen!’

De vriendelijke opmerkzaamheid van de man geldt ons ieder persoonlijk. Bestaat er ergens ter wereld nog zulke beleefdheid? We tellen wat, ieder voor zich: we zijn klanten die men netjes behandelt. Mensen.

Een gillend gefluit, een ruk van de machine, een even schommelen van elk op het eigen grondvlak, zodat je tegen je buurman botst: en daar sukkelen we dan gezapig, gemoedelijk in noordelijke richting heen. Een uitgeleefde landstreek. Een lang oponthoud bij de eerste halte. Eindelijk de tweede halte. Het is pikdonkere nacht. Maar je moet bedenken dat het Zuiden niets weet van schemeringen. Verder! De bus belandt op een driehoekig miniatuurpleintje, omgeven door hoge huizen. In het licht van de lantaarns ontwaar je er een vrijstaande zuil, met daar bovenop een leeuwtje. Tegen een van de gevels daarachter in gouden letters het woord ‘Marzocco’. Marzocco is de leeuw die het wapenschild van Firenze in zijn klauwen klemt. Het is de naam ook van het mij aanbevolen hotel van Montepulciano. Zie zo dus, we zijn er. Ik ben terecht. We zijn nu vol-op in Toskane.

Montepulciano. Wakker geworden in alle vroegte. Wie wandelen wil, moet er vroeg bij zijn. De warmte. Nog pikkedonker, ondanks het wijd-open raam. Misschien toch nog te vroeg om uit de veren te kruipen?

Ik lig en luister. De eerste geluiden van een ontwakend landstadje. Er klepelt ergens, heel dunnetjes, een klokje, voorzichtig. Dan kraait een haan. Het zwak geluid van een vogeltje. Een vrachtauto komt snurkend in beweging en dreunt verder. Stemmen, mensen, stappen onder mijn venster voorbij. Dan stilte. Weer een naderende voetstap. Naderend het schuren van een vegende straatbezem, rythmisch strijkend over de keien. Het komt van ver, maar eindelijk ook onder mijn

[p. 18]

raam. De ‘nettezza urbana’. Onderwijl fluimt de straatveger op de grond en je hoort het kwakken. De bezem veegt verder, al verder weg.

In Toskane wordt ordelijk geleefd. Op de 25ste oktober schreef Goethe in zijn dagboek: ‘Es ist hier alles zugleich tüchtig und reinlich; überall lässt sich eine belebende Sorgfalt bemerken’. De straatveger van Montepulciano handhaaft met zijn bezem deze oude roem. Later sluip ik van de tweede verdieping de trap af, zoekend naar contact-knoppen die ik niet vind, scharrel door het donker van trap en overloop voort, in de benedengang eindelijk tastend naar deur en schuifbout. De sleutel steekt in het slot. Hij geeft een knerpend geluid. Ochtendkoelte slaat mij tegen. Ik sta op straat met mijn rugzak en trek de deur achter mij dicht. ‘Ciao, Marzocco!’

Zo was met de waard gisteren avond afgesproken. Ik zou mijn overtollig boeltje achterlaten, om te voet er op uit te trekken voor 'n dag of wat, en daarna mijn rommel afhalen. ‘Mijn rekening voor vandaag?’

‘U betaalt maar wanneer u terugkomt.’

‘Mijn hier achterblijvende spullen zijn volstrekt waardeloos, weet je!’

‘Ga gerust, hoor. Goede reis.’

Schemer en ochtendstilte in de stad. De straatveger van straks wijst mij de richting aan. Een kilometer lang loopt de straat in zachte windingen, als weifelend, stijgend verder, tussen grauwe paleizen door, met hoge gevels. Winkeltjes nog gesloten, alle deuren dicht. Straatjes links en rechts, doorgangen met bogen overspannen, donker, als doofstom en blind.

‘Je bezem heeft me uit het bed gejaagd’, heb ik den man toegevoegd. Hij glimlacht goedig: ‘De morgenstond heeft goud in de mond’... Eindelijk de top van de deftige straat. In de drom van de donkere huizenklompen wordt door de stadspoort een openheid gebroken. Zij gaat open op de dagklaarte van daarbuiten, op de kim van het westen, dat de glans opvangt van de rijzende dageraad.

De stadsmuur met de voormalige burcht, de rand van de heuvel die Montepulciano draagt. Hij valt hier steil naar beneden af. Onverhoeds daar een wijd uitbogende vallei voor je voeten. Bomen, bomen en omhoog-struwelend groen. Maar daarachter, in geleidelijke stijging over golvende verten heen, in wijde kringen opgaand, een open, vlak gelijnd, haast onbegroeid bergland dat in de kim verloopt, blond, geheel zandkleurig onder de zwellende dagklaarte, wachtend de glorie van de zonneschijn.

Een vloed van vreugde overspoelt je bij de aanblik van dit prachtig panorama. Voor je, op het eerste plan, vlammen uit alle plooien van de groene landerijen de donkerkleurige cypressen op, vereenzaamd en in groepen, rondom de hoeven saamgedromd, die de hellingen zochten, de opheuvelende hoogten. Cypressen in slanke gehevenheid, spits toelopend, naaldfijn, met het gebaar van biddend geheven handen. Zij rijzen uit het dommelig wolkend grauwe groen van olijvenplantingen, het heldergroen van getreste wingerden. Hier dichtbij zijgt een cypressen-dreef in de diepte neer, processie-achtig, in haar

[p. 19]

strenge en donkere strakheid van top aan top, plechtig als een vroom koraal. Door heel het wijde landschap heen gaan slingerende wegen, her en der, in blanke kronkels naar hun verre doel. Zij verliezen zich in de kleurloosheid van de verte. Zij gaan als gezongen liederen door het luisterstille land.

En niets beweegt er. Wel slaat een enkele vogel een zwak geluid. Het is nog te vroeg voor de arbeid in de velden en druivengaarden. Doch het licht van de ochtend groeit, zweeft glimlachend over de rand van de wereld in het oosten, en bereikt meteen de verte waarheen ik uitstaar. En nu, bij de groeiende klaarte, begin je daarachter, hoog-op, waar de kim haar lijn trekt, in blonde stippelingen en rozige tinten miniatuurstadjes te vermoeden, in schijnbare onbereikbaarheid.

Zo geeft zich, met open armen, het vergezicht aan je over, met een toewijding, een teerheid die machtig ontroert.

De glimlach van het dagen triomfeert. De zon is ontwaakt en wenkt uit het oosten; het westen beantwoordt haar liefdesverklaring, waar zij aanlicht van achter Montepulciano's daken en torens. Het fraaie landschap verwijdt zich aldoor, de armen aldoor breder openend in liefelijke vertrouwelijkheid, in voller overgave. De stem van de morgen blijft gedempt. Het is nog altijd niet dan een fluisteren, al kwetteren de vogels ook luider en luider. De cypressen, roerloos strak en zwijgend, manen tot ingetogenheid. Maar de schemering verdampt als een droom, zij het nog schoorvoetend. De witte wegen in het groene land gaan al luider zingend verder.

Zacht, o zachtjes. Ontwijd de stilte niet, de tover van dit ochtendzwijgen, waarin wonderen als bloemen opengaan. Proef met ziel en zinnen dit langzaam openschuiven van de gordijnen, dit rozig aandonzen van de blijde, heilige zonnedag.

De stem van een boer die - ‘ah, ah!’ - zijn ossen ploegend aandrijft. Een klare stem als een natuurgeluid. Het is geen stoornis. Het roept je alleen maar uit de droom terug tot de oude werkelijkheid.

Maar wanneer ik nu, voortgeschreden tot vlak bij de bergrand, naar beneden schouw, staat er plotseling, in tastbare vorm en verschijning, het wonder, als geruisloos uit de groene wereld opgedoemd, de pronkbouw van een kerk met koepel, rank als een openbrekende lotus. Daarnaast, slank, een bloemstengel gelijk, de toren, in zijn vele verdiepingen uitgegroeid. Rankheid der louterste renaissance-vormen, met de kleur van vergeeld ivoor, of ook van goud-blond barnsteen, daar neergezet in volstrekte eenzaamheid temidden van het groen van bomen, door torenhoge cypressen bewaakt. Die cypressen om haar heen: louter ranke vlammen, die opslaan in donker verlangen. De kerk zelf, uit de weligheid der groen-overwoekerde wereld, alleen maar naar de hemel trachtend. Zij staat er geheimzinnig en kostbaar als een vreemd en naamloos juweel.

Je zult niet weten wat méér te bewonderen in dit meesterwerk van Antonio de Sangallo: de kleur van deze bloemige schepping uit travertijn, of haar zwierig gezongen vormschoonheid. Met de patina die de tijd haar bezorgd heeft, - toren en koepel opgetrokken op Grieks kruis als grondslag - heeft zij, ‘Madonna di San Biagio’, in dit rijk-

[p. 20]

kleurige en klare landschap, het voorkomen en de kostelijkheid van een natuurlijk bloeisel.

De boer die van beneden zijn witte ossen tegen de helling opdreef, neemt de gelegenheid waar, om even bij mij uit te blazen, zijn dieren rust te gunnen: ‘Mooi, nietwaar, ons heerlijk land Toskane?’

Wie zou hem geen gelijk geven? Alleen moet je voor dit landschap hier alle prijzende uitdrukkingen bezigen in de overtreffende trap.

De man wijst me met de vinger de stadjes aan, die in de blonde verte liggen te tintelen onder de morgenglans: ver-weg Pienza, San Quirico d'Orcia, Montalcino; het meest nabije Montichiello.

‘Mijn doel voor vandaag’.

‘En dan verder de vallei door, de Val d'Orcia?’

‘Ja, tot Montalcino.’

Hij schudt het hoofd. Weet u wel dat dit het Inferno van Toskane is? Het klinkt dantesk. ‘En waarom dan wel? Ik hoorde dat dit een uitgemergelde en verwaarloosde landouw is, Val d'Orcia’.

‘En de Valdorciani?’ zegt hij met een ietwat boosaardig lachje.

‘Wordt er kwaad van gesproken?’

‘Eenkennig, bonkig, bot,’ zegt hij. ‘Van een die bij ons ruw en onbeschaafd zou optreden, zegt men dat hij erger is dan een Valdorciaan’.

Ik verberg hem mijn twijfel niet. Hij haalt de schouders op. ‘Maar het is werkelijk zo’, zegt hij. ‘Doch laat u dit niet afschrikken’.

Wij geven elkaar per slot de hand. ‘Cortesia di bocca, assai vale e poco costa’, ja, vriendelijkheid kost niets en is toch zoveel waard! ‘Salute’, zegt hij. Heerlijke groet ten afscheid, die zowel ‘heilgroet’ betekent als ook ‘gezondheid’.

‘Grazie’, antwoord ik hem.