Terugblik 1880-1930

[p. 192]

[p. 193]

XI Limburgs trouw¹

‘Wanneer wij, denkers en dichters, in onze geest de voorbije tijden gadeslaan, zoals die zich over onze landstreek voortbewogen - dagen en dingen die er zich, in slagschaduwen van lust en leed, gekristalliseerd hebben tot wat wij de historie noemen -, dan wil het mij voorkomen, in piëteitvol gedenken, dat dit verleden er zich ontvouwt als een groot en boeiend schouwtoneel, als een dramatisch beeldspel, en dit, de eeuwen door, als vervat in vijf bedrijven, over onze landstreek heendeinend, onze groene Maasgouw, waarop eerst na de slag bij Waterloo de middeleeuwse naam Limborg voorgoed is overgegaan: Limburg, elfde provincie van ons goede Nederland, ons vereerde heem- en heimatland, waarvan de naam ons dierbaar is en méér dan dierbaar, laat mij vrijweg zeggen, Limburg gewijd en heilig.

Hebben de Romeinen met hun Mosae-Trajectum de grondslag gelegd van hetgeen Maastricht zal worden, dan heeft de aanvang plaats van het zielenleven van deze, onze landstreek en wel hier ter stede, in de crypte van dit eeuwenheugend heiligdom, met de Antistes gloriosus Sint Servaas, grondlegger van onze christelijke beschaving, in de tijd van vier eeuwen door eenentwintig bisschoppen opgevolgd.² En onder deze gewelven hier knielt Karel de Grote.

De Noormannen verwoesten Maastricht. Doch een tweede bedrijf onzer beschouwingen beleeft een prachtige herbouw, het hooggetij der Middeleeuwen. Binnen de schemerige beuken van de Lieve-Vrouwekerk brengt Bernard van Clairvaux de nacht door en preekt, voor het zuidelijk portaal daarvan, de kruistocht voor de plaatselijke ridderschap.³ En de stroom van pelgrims heeft een aanvang genomen, de heiligdomsvaart naar de Trichtse reliekenschat.

Het derde bedrijf, de hervorming breekt uit. Wilde botsing der hartstochten. Het is de tijd der vreemde heersers, maar ook een tijd van martelaars. Wanneer een vierde bedrijf begint met Waterloo, is Limburg steeds nog verenigd gebleven met Rome. Er volgt een tijd van rust, waarin krachten verzameld worden als tot nieuwe strijdbaarheid. De Maasgouw wordt het bisdom Roermond.

Dan brengt de twintigste eeuw een keerpunt in onze geschiedenis, - in onze beschouwingen de aanvang van een vijfde bedrijf. Het aanschijn van ons dierbaar zuiden

1 In het typoscript luidt de titel van dit hoofdstuk ‘15 Augustus 1924’, en in een vroegere versie ‘Maastricht in de Sint-Servaas’. Wij kozen voor ‘Limburgs trouw’, de titel die Felix Rutten zelf aan zijn redevoering gaf. De tekst is bewaard in: SASG, coll. FR, inv. nr. 795 (typoscript van 27 halve A4-tjes). Het Limburgsch Dagblad drukte de rede de volgende dag volledig af. Ook de landelijke katholieke bladen (De Tijd, De Maasbode) besteedden ruim aandacht aan deze 21ste Limburgsche Katholiekendag. De bijeenkomst in de Sint-Servaas, 's middags om vier uur, met de feestrede van Felix Rutten en een toespraak van minister-president Charles Ruijs de Beerenbrouck, was de apotheose van een vol programma, dat duizenden Limburgers in Maastricht samenbracht. Vrome opmaat van de feestelijkheden, op donderdagavond 14 augustus, was ‘de beiweeg vaan Slevrouw’ (de bidweg van Onze-Lieve-Vrouw Sterre der Zee). Op vrijdag, Maria Hemelvaart, werden na een hoogmis de afdelingsvergaderingen van een vijftiental Limburgse organisaties gehouden (thema van de besprekingen was: ‘Eerbied in Gods Huis’). Daarna trok vanuit de Onze-Lieve-Vrouwekerk een grote processie door de binnenstad. Vervolgens optocht van alle deelnemende verenigingen met hun banieren, uitmondend op het Vrijthof, waar het defilé plaatsvond en bisschop Schrijnen de menigte toesprak. Zie: SASG, coll. FR, inv. nrs. 795, 816, 823; Officieel programma, Een en twintigste Limburgsche Katholiekendag 1899-1924, Maastricht, 15 Augustus 1924.

2 Antistes gloriosus: de glorievolle bisschop.

3 Bernardus van Clairvaux (1090-1153) wekte ook in Maastricht de ridderschap op tot deelname aan de Tweede Kruistocht (1147-1149), die overigens jammerlijk mislukte.

[p. 194]

verandert. Voor het landbouwende Limburg van voordien, thans een mijnbouwend Limburg. Naast de zwarte rookpluimen der moderne industrie ontplooien zich eveneens nu rode banieren.⁴ De afgrond heeft zijn donkere muil gesperd; zal zijn walm de zonneschijn doen verbleken, die blijde over de veie velden hing? Zal, waar het ploegijzer vertrapt wordt, ook het kruis gebroken worden? De strijd heeft ingezet; hoe zal de ontknoping zijn?

Boven de verwoestingen van de Noormannen uit, hebben wij het kruis van Servatius behouden, het kruis dat de kruisvaarders op hun mantel gespten, het kruis dat de beeldenstorm heeft overleefd, het kruis waarvoor de Roermondse kartuizers hun bloed vergoten hebben, en die andere Limburgse heiligen die meetellen met de martelaars van Gorcum, het kruis dat nog altijd triomfeert op de torens van onze kerken.⁵ Wij hebben het gehandhaafd in elke strijd, met de leuze van de grote bisschop Paredis ‘in cruce salus’, met de wapenspreuk van zijn opvolger Boermans ‘in fide fides’, met het devies van bisschop Drehmanns ‘cum Christo laboro’: zullen wij het getrouwlijk handhaven - ‘je maintiendrai’ - tot het einde?⁶

Keert een ogenblik in uzelf, geachte hoorders. Heden vloeit het feestelijk Te Deum zo licht en zo vanzelf van onze lippen. Maar morgen, wanneer de glorie van deze feestdag weer gedoofd zal wezen, de dag weer akten vraagt van nederig geloof, van zelfoverwinning en van rouwmoedigheid? Zullen wij ook in de toekomst deze onze heerlijke eenheid bewaren, deze mystieke eenheid in geloof, hoop en liefde, waarin wij voortleven met Servatius, onze pater patriae, en die andere eenheid, politiek en cultureel, deze rooms-sociale eenheid, waarvan onze katholiekendagen de luid bazuinende uitdrukking zijn? Zal de boog die van Servatius' dag en dood zich welft tot de dag van heden over Limburg, niet gebroken worden? En mocht, wat God voorhoede, een ‘Tolle, tolle’, als uit het voorhof van Pilatus, klinken langs Limburgs straten, en de lucht ook hier weerschallen van het geroep om Barrabas, zullen wij, autochtonen, met Veronica tussen de beulen heendringen en er de troost van haar sluier beuren naar het bloedig aanschijn van de Heer, in plaats van met de apostelen te vluchten, niet met Petrus verloochenen, niet met Judas verraden?⁷ Zal de ziel van Limburg dan, de Thabor van heden prijsgevend, met Magdalena op Calvarië knielen en met Johannes onder het kruis staan? In het kort: zal onze Maasgouw trouw blijven, Limburg ten allen tijde voor Christus zijn?⁸

Indien wij werkelijk in twijfel verkeerden, niet zeker van onszelf, en de trouw niet kenden, van onze trouw niet verzekerd waren, deden wij beter met de vlaggen van deze feestdag in te halen. Mocht er geen trouw bestaan in het hart van Limburg, laat Servatius dan beven voor zijn volk. Zouden wij de trouw niet kennen, laat Christus dan over ons wenen, zoals Hij geweend heeft over Jeruzalem. Maar kunnen wij daarentegen wel dégelijk bogen op eerlijke trouw, trouw in ieder opzicht, op innerlijke trouw tegenover onszelf en onze eigen aard, en op die uiterlijke trouw tegenover het door God over ons gestelde, laat dán de Heer ook zijn aanschijn met een glimlach over ons gebogen houden, zoals Hij glimlachend over Jairus' dochtertje zijn gelaat geneigd hield toen Hij haar zeide: ‘Mijn dochtertje, sta op, thalita, koumi.’⁹

4 De ‘rode banieren’ verbeelden het door de kerk en de regering als een gevaar beschouwde socialisme, dat in het vervolg van deze rede door Felix Rutten wordt aangeduid met de termen ‘rode gloed’, ‘rode hand’, ‘rode vijand’.

5 De moord op de Roermondse kartuizers vond plaats op 23 juli 1572, na de inname van de stad door de troepen van Willem van Oranje. Wie in details geïnteresseerd is, leze: J. Meerbergen en dr. B.A. Vermaseren, De martelaren van Roermond in 1572, in: Historische opstellen over Roermond en omgeving (Roermond 1951) 257-287.

6 De wapenspreuken van de Roermondse bisschoppen, met vertaling, luiden: in cruce salus: in het kruis het heil (mgr. J.A. Paredis 1840-1886); in fide fides: zekerheid in het geloof (mgr. F.H. Boermans 1886-1900); cum Christo laboro: ik lijd met Christus (mgr. J.H. Drehmanns 1900-1913). De bisschop die zich onder het gehoor van de Felix Rutten bevond, was mgr. L.J.A.H. Schrijnen (1914-1932); diens wapenspreuk was: Mane nobiscum Domine: Blijf bij ons, Heer.

7 ‘Tolle, tolle’: De tekst van Johannes 19, 15 luidt: ‘Tolle, tolle, crucifige eum’ (Weg, weg met Hem! Kruisig Hem!). Bij Lucas 23, 18 lezen we: ‘Tolle hunc, et dimitte nobis Barabbam’ (Weg met Hem, maar laat ons Barabas vrij).

8 ‘de Thabor van heden’: Op de top van de berg Thabor in Palestina speelt het verhaal van de verheerlijking van Christus (Mattheus 17, 1-8; Marcus 9, 2-8; Lucas 9, 28-36), in schrijnende tegenstelling met het lijden en sterven van de Heer op de berg van Calvarië.

9 ‘Jairus' dochtertje’: In de Willibrordvertaling van de bijbel luidt Marcus 5, 39-41: ‘Hij ging naar binnen en zei: “Waarom die drukte en die tranen? Het kind is niet gestorven, het slaapt.” Ze lachten Hem uit. Maar Hij stuurde ze allemaal naar buiten, nam de vader en de moeder van het kind en zijn metgezellen mee, en ze gingen het vertrek binnen waar het kind lag. Hij pakte het kind bij de hand en zei haar: “Talita koem.” In vertaling betekent dat: Meisje, Ik zeg je, sta op.’

[p. 195]

Toen Jacob terugkeerde uit het land van Haran, waar hij ten tijde van zijn twist met Ezau heen gevlucht was, zo leest men in Genesis, en hij naderde het land van zijn vaderen weerom, het beloofde land Chanaän, dat zich daar voor hem uitstrekte met zijn beroosde heuveltoppen, in de blauwe doom van de avond, als uitgestippeld met louter smaragden en robijnen, kwamen Gods engelen er hem tegemoet.¹⁰ Zij kwamen hem tegemoet op de gezegende drempelen van zijn vaderstede om er hem te bemoedigen; en ik verbeeld me dat zij hem naderden, stralend en liefelijk, in de glans van het avondrood, met vleugelen van licht, hun armen vol rozen. Liefelijke drempelen van mijn Limburgs land, zó zweven ook over ú gestalten heen, die ons bekoren met hun lichtende schoonheid, ridders en edelvrouwen, poorters en kluizenaars, opgestegen uit de bloeiende warande van onze Limburgse sagen en legenden, zoals ze weerspiegeld staan in de dichterlijke ziel van ons gelovig volk. Geen zinledige verbeeldingen, deze omluisterde helden en heiligen, maar figuren waarin het volk in zijn naïviteit zichzelf ook geprojecteerd heeft met de deugden en eigenschappen die het in hoogste mate vereert, geschouwd als in een gemeenschappelijk visioen. Laat mij u herinneren die jonkvrouw Eliza van Valkenburg, die naar Nonnenwerth uitgeweken, waanzinnig wordt van rouw en heimwee, en als een zinneloze zwerfster terugkeert naar het slot van haar vaderen, trouw tot de dood aan het eigen land, het land der geboorte.¹¹

Herinnert u die vrome pelgrim naar het Heilig Land, Winandus van Elsloo. Hoe wordt hij beloond voor zijn goede daden? Te paard daalt een engel van de hemel af en neemt hem mee, om hem terug te brengen naar het geboorteland: zijn heemstede, hoogste trouw, hoogste loon, het thuisland.

Trouw den geboortegrond, die ridderlijke Gerlachus van Houthem, die het schone zuiden vaarwel zegt om, gehuisvest in een holle boom, in 't eigen land te kunnen sterven, weldadig voor het goede, eigen volk.

En die woelige koning Zwentibold van het Land van Sittard die, door alles geplaagd, er ook alles op gewaagd heeft, om zich los te maken uit de Turkse gevangenschap en terug te keren naar zijn heem, in de eenzaamheid van de Graetheide.

Dan ook onze held, die geweldige Jan van Weert, keurvechter van de keizer van Oostenrijk, die niet rust in zijn triomf, aleer hij zijn bepluimde schedel heeft gebogen onder de lage deurstijl van de hut zijner moeder, om haar in zijn armen te sluiten: zijn dit alles dan verbeeldingen van een volk dat de trouw niet kent? Laat Vondel zingen van ‘de liefde voor zijn land, eenieder aangeboren’, wij Limburgers zijn onder alle Nederlanders zeker diegenen, die de meeste liefde koesteren voor hun geboortegrond en er het meest mee ingenomen zijn.¹² Die liefde trekt een gouden draad door heel onze sagenschat, een paarlen snoer ook door onze legenden.

Denkt aan Sint Oda van Venray, die, wanneer zij heengaat, van een nabije Peelheuvel een laatste blik van heimwee werpt op het geliefde oord dat zij zegent; die heimweevolle blik van Oda is ons allen eigen. Die trouw aan Limburg bezingt ook de legende van Sint Lambertus, wiens lijk in een glans van blauwe vlammen komt aanspoelen bij het dorp Sint-Pieter. Van die trouw getuigt Sint Servatius' legende zelf, die hem ons voorstelt, de

10 Genesis 32, 2 luidt: ‘Toen Jacob zijn reis voortzette kwamen engelen van God hem tegemoet.’ De poëtische schildering van het beloofde land komt niet uit de Bijbel, maar is van Felix' hand.

11 De sage van Eliza van Valkenburg wordt verhaald in: Felix Rutten, Limburgsche sagen (Amsterdam z.j. [1917]) 75-80. Daarin ook de verderop genoemde Zwentibold-sage (27-47) en die over Jan van Weert, d.i. Jan van der Croon, uit Weert (109-116). In: H. Welters, Limburgsche legenden, sagen, sprookjes en volksverhalen I (z.p., z.j. [1875]) vinden we de verhalen over Wijnand van Elsloo (150-152), Sint Gerlachus (99-103), de H. Oda van Venray (86-87), Sint Lambertus (74-78) en Sint Servatius (58-70).

12 ‘De liefde tot zijn land is ieder aangeboren.’ Zo spreekt Peter, de deken van de grote kerk in Amsterdam, aan het slot van Vondels treurspel Gysbrecht van Aemstel (1637).

[p. 196]

handen ten hemel geheven, om zijn zegen te geven aan de heerlijke Maasvallei. En onze liefde tot Limburg hebben wij onze lieve Moeder Maria zelve in de armen gelegd, wanneer wij haar terug zien wandelen naar een plek in de natuur die haar lief was geworden. Haar zien omwaren langs de wegen door het korenveld en langs de straten van onze steden.¹³

Geachte toehoorders, dit is de waarde van legenden en andere volksverbeeldingen, dat zij een helder inzicht geven in de ziel van het volk dat ze gefantaseerd heeft: en de Limburgse sagenschat spreekt van niets zo duidelijk en zo overtuigend als van toewijding, genegenheid en trouw.

Maar ons volk van nu, sinds de oude aard van Limburg ligt te zieltogen onder de pletrol van het nieuw getijde en de moderne mecanica de stem der oude poëzie overschreeuwt, de wals des doods de eenmaal groene akkers vervaard maakt, het nieuwe Limburg, bedoel ik, is het nog steeds toch ook Limburgs gebleven; zijn ook wij nog het voorgeslacht waard? Zijn ook wij nog trouw?

Mijn antwoord: twijfelt er niet aan: Limburg is nog niet geheel gestorven, noch rondom ons, noch in onszelf, noch in de kinderen die na ons zullen komen. Zie toch, wij vieren in het land der honderd kermissen nog altijd feest op de oude wijze, met dezelfde overoude welgemeendheid en de onvervreemdbaarheid van niet berekende gulheid der dagen van eens. Naar de oude zeden rijst in onze nieuwe dorpen nog altijd het oude veldkruis. Wel hebben onze schutterijen hun wapenrok vernieuwd, maar in de plooien van hun ouderwetse vaandels leeft nog steeds de oude geest. Wij legden slechte gewoonten af, maar behielden zoveel van de voorouderlijke gebruiken die mooi zijn, dat Limburg nog altijd Limburgs bleef. Op onze stille dorpen ruist nog steeds door de oktoberavond het vertrouwd gemurmel van gezamenlijk gebed; en op het mei-altaar van onze veldkapellen zullen verse bloemen wel nooit ontbreken. Ons groene land is onveranderd processieland gebleven, land van beewegen en bedevaarten en pelgrimstochten, waar priesterlijke wijdelingen zo goed als een wijbisschop middelpunt worden van feesten met krans en ereboog, en er geen nieuwe parochie gevestigd kan worden zonder kerkelijke ommegang. Nog altijd is de kermis, kroondag van het jaar, de dag ook van de ‘bronk’, de dag waarop het kerkgebouw te klein lijkt voor Ons-Lieve-Heer, en het bloeiend akkerland Hem zelf ten tempel wordt, met de zomerhemel tot gewelf en het bloemenstrooisel tot tapijt langs de veldweg. Hoogtij van Limburg: en het moderne verkeer belette nog geen straatversiering met geurend groen en zandfiguren. Neen, de wegen van Limburg zijn nog altijd ook wegen van de Lieve-Heer, waar Hij wandelt, eenmaal in het jaar, begeleid met wierookwolken en muziekgeschetter. Hoogtij van Limburg, wanneer het graan van de landman zijn gouden rijpte ingaat. En het goudelende veld wordt als zelf de gouden ark van het Oude Verbond, waarover de serafs hun vleugelen uitspreiden, daar Gods geest erop rust.¹⁴

Moet de grote eik van Schaesberg vallen, die eeuwenlang de schutse van het kruisbeeld geweest is, geen Limburger die de ‘heilige’ boom wil kopen, als ware dat misdaad.¹⁵ Wordt door onverlaten ergens een Christusbeeld verminkt, heel de bevolking van het oord doet boete met een beeweg. Heiligschennissen als deze treft de Limburgse bevolking als

13 Voor de legenden over Maria die teruggaat naar een geliefde plek in de natuur (O.L.V. in het Zand, Roermond) of voorgaat bij de bidweg door de stad (de Sterre der Zee, Maastricht), zie: Pierre Kemp, Limburgs sagenboek (Maastricht 1968, eerste uitgave 1925) 50-52, of: H. Welters, Limburgsche legenden I, 26-27, 28-31.

14 Felix Rutten schuwt gewaagde neologismen (‘het goudelende veld’) niet, als hij beschrijft hoe de rijpende korenakkers tijdens het trekken van de grote bronk onder Gods zegen worden tot beeld van de Ark des Verbonds.

15 Het kappen van ‘de grote eik van Schaesberg’ is indringend beschreven door de ‘Limburgse Tachtiger’ Frans Erens (1857-1935) in het verhaal met de titel ‘De boom’, dat voor het eerst gepubliceerd werd in De Gids van december 1918 en daarna werd opgenomen in de bundel Vertelling en mijmering (Roermond z.j. [1922] 96-104). Een afzonderlijke uitgave op LP-formaat, met een tekening van Patrick Creyghton, verscheen in december 1989 als nieuwjaarsgeschenk van het Jeanne d'Arc College en Drukkerij Meesters te Maastricht. Joseph Schobben en Louis Augustus gaven het jaar daarna in Het Land van Herle 40 (1990) 73-76 toelichting bij een tweetal uit circa 1914 daterende winterfoto's van de eiken vóór de ingang van kasteel Schaesberg.
Twee citaten uit de vertelling van Frans Erens:
‘De rentmeester vertelde aan de koopman hoe hij voor enige jaren reeds de eik had willen verkopen, doch toen onder de omstanders het er op aan zou komen te bieden, had een oude man geroepen, omdat er een kruisbeeld hing tegen de stam: “Nu gaan ze de paraplu van Onze Lieve Heer verkopen!” Daarop was een algemeen stilzwijgen gevolgd en niemand had meer geboden. De menigte was mompelend uit elkander gegaan, goedkeurend dat de eik zou blijven staan. Doch nu was het een andere zaak, zei hij, de graaf had geld nodig en wat zou eigenlijk die eik daar doen, hij was niets anders dan een schadepost en dood kapitaal.’ (101)
‘Mannen en vrouwen begonnen te beseffen. Het werd hun nu duidelijk, dat uit hun levenssfeer iets werd weggenomen, waarmee zij waren opgegroeid, zij allen en hun ouders en voorouders, iets dat hen beschermde, een bladerendak, dat liefderijk hen had overwelfd, als het dak van hun huis, als het stro van hun hut. De boom, waaronder bij de processie de zegen werd gegeven met het Allerheiligste Sacrament, terwijl de wierookwolken er geurig door opstegen in de diepe stilte, en de bellen van de koorknapen tingelden en zij neervielen allen op hun beide knieën, bogen en klopten op hun borst. Nu zij zagen, dat de levensdagen van de grote beschermer waren geteld, stonden zij allen als versteend en vast op de grond.’ (102)

[p. 197]

een nationale ramp, en voor een schanddaad als gepleegd destijds te Valkenburg, deden burgemeester en burgerij openlijk eerherstel.¹⁶ Moge rode gloed die van verre ergens opslaat, verzengend te werk gaan, het is alleen de oppervlakte die wordt verzengd. De ziel van Limburg bleef onverdorven. De heilige klokken waarvan onze sage spreekt - klokken bij boze tover in Limburgs aardeschoot verzonken - vervullen onze zielen nog bestendig met hun oude, gewijde klank.¹⁷ Neen, onze aard als Limburgers, ons karakter en eigenste wezen, dááraan zijn wij trouw gebleven. Het gelaat mocht door de arbeid in de mijnputten aanvankelijk verdonkerd worden, onveranderlijk bleef de ziel zelf haar vrolijk optimisme bewaren. Goud mag lokken, de voorouderlijke akkerbouw ging nog niet geheel verloren en ieder dorp bezit nog steeds zijn schutspatroon.

Wie heeft dan ooit van u, mijn Limburg, kunnen denken, dat gij de trouw niet hooghield als een deel van uzelf?

En toch, er waren gronden voor, individuele gronden in ons, in onze geaardheid, om aan dergelijke twijfel voedsel te geven. Waarom zou ik de moed niet hebben om dat hier onder woorden te brengen? Wanneer ik ooit gezegd heb, dat Italië begint in Limburg, dan heb ik daarmede de lof gezongen van ons mooie landje, zoals het er te bloeien en te pralen ligt voor wie het toeristisch gadeslaan en voor het genot van onze verliefde ogen, zonder dat het daarbij in mijn bedoeling zou gelegen hebben om de zwakke zijde van onze landaard te verbloemen. Wij zijn wel ietwat zuidelijk lichtzinnig, op het wispelturige af. Wij zijn niet al te streng en steevast. Wij nemen het allemaal niet zo ernstig op, een beetje veel tot wankelen en weifelen geneigd. Wij zijn nu eenmaal romantiekers, voor indrukken al te vatbaar, kinderen van het ogenblik, een volk met kinderpsyche. Ons werden enkele gebreken toebedeeld, om ons de deugd niet al te licht te maken. Wij leven zo gemakkelijk met die gelukkige aanleg die niet zwaartillend is, die zo luchtigjes weet heen te zweven over alle zwarigheden, luisterend naar dat Italiaanse gezegde van ‘chi si contenta, gode’, waarmee ze daar Karel de Vijfdes ‘Plus outre’ wegwimpelen: wat zal ik me moe maken?¹⁸ En daarom dan ook dat de buitenwereld ons vaak niet verstaat en wij dan gehouden worden voor wat we niet zijn.

Welnu, individueel kunnen wij vaak oppervlakkig wezen, onverschillig en veranderlijk in het kleine, naar de luchtige pret gekeerd; maar als volk, collectief genomen, zijn wij niet alleen hartelijk en geestdriftig, pittig en uitbundig, maar ook betrouwbaar en trouw. Echter, in de historieboeken bladerend, zijn er ook aanleidingen geweest tot verdachtmakingen, betreurenswaardige misgrepen waarvan de kinderlijke onnozelheid destijds niet werd ingezien. Daar was ooit de kwestie van het zogenaamde ‘Limbourg cédé’ en het operetten-oproer van 1848 en van 1830 met zijn vrijheidsboom.¹⁹

Dat een gedeelte van onze voorvaders op een gegeven dag niets voelde voor 'n vaderland van boven de grote rivieren, - wás dat ontrouw? Geenszins. Het was een simpele weeromstuit van het verleden der honderdvoudige versnippering van landjes en staatjes; het was een simpel en begrijpelijk gevolg van Limburgs onbekendheid met het zo anders geaarde noorden. Het was een voortduren van de geestestoestand van een landstreek, die tot dan toe vooral naar het Franse zuiden georiënteerd bleek. Onze Limburgse sympa-

16 De bedoelde ‘schanddaad’ werd gepleegd op zondagavond 18 mei 1924 in de dansgelegenheid ‘Het Palviljoen’ te Valkenburg door leden van een daar optredende Waalse jazzband. Tijdens een potpourri voerden twee leden van de band, onder het schreeuwen van Latijnse en Franse woorden en het maken van kruistekens, een parodie op van de communie-uitreiking, hetgeen zij meermalen herhaalden. Katholiek Valkenburg toonde zich door deze ‘heiligschennende spotternijen (...) bedreven ten opzichte van het Allerheiligste Sacrament’ hevig gekwetst. Een week later, op Pinksterzondag, 25 mei, werd in een overvolle parochiekerk een indrukwekkende dienst van eerherstel gehouden, waaraan ongeveer zeventig priesters en een massa gelovigen deelnamen. Na afloop werd het Allerheiligste door het stadje rondgedragen, ‘voorafgegaan door een langen stoet van kinderen en vrouwen, met een groep religieuzen en omstuwd door talrijke priesters, gevolgd weer door een lange rij mannen met ongedekten hoofde, onder wie de burgemeester met al de raadsleden, en groepen uit alle rangen en standen.’ Zie: Gemeentearchief Maastricht, archief Parochie H.H. Nicolaas en Barbara te Valkenburg aan de Geul, inv. nr. 609: krantenknipsels, o.a. uit de Limburger Koerier van 2 juni 1924.

17 Voorbeelden van sagen over verzonken klokken vindt men bijvoorbeeld in: H. Welters, Limburgsche legenden I, 71-73 (klokken in een poel tussen Venray en Oostrum, in de Peel bij Horst, te Swolgen, in Hoensbroek bij de Geleenbeek, in het Vijverbroek tussen Thorn en Kessenich), en in: Pierre Kemp, Limburgs sagenboek, 137-141. Het verhaal over ‘De klok van het Vijverbroek’ nam Jaak Venken op in de door hem samen-gestelde bundel met (Belgisch-) Limburgse verhalen (Sint-Niklaas 1980) 133-134.

18 chi si contenta, gode: wie tevreden is (zich content voelt), verheugt zich.
Plus outre (of: oultre), in het Latijn Plus ultra, betekent: Nog verder.

19 In het vervolg van zijn rede betoogt Felix Rutten dat men de Limburgse participatie aan de Belgische Revolutie van 1830 en de pro-‘Duitse’ woelingen van 1848, alsmede de treurnis om het afstaan door België van Nederlands-Limburg (‘le Limbourg cédé’) niet moet dramatiseren én in het juiste kader (gekenmerkt door de afwezigheid van een band met het noorden) moet plaatsen. Pas na 1839 kon tussen ‘Holland’ en Nederlands-Limburg vriendschap ontstaan, liefde groeien en in trouw de voltooiing vinden. Over de langzame integratie van Limburg in de Nederlandse natie, zie ook: Piet Orbons en Lou Spronck, Limburgers worden Nederlanders. Een moeizaam integratieproces, in: PSHAL 102 (1966) 31-53.

[p. 198]

thieën gingen zuidwaarts uit naar de roomse studiecentra en zeker naar het bonte feestgedoe van onze levenslustige stamverwanten. In het grote Nederland van 1815 hadden de mannen van toen zich goede, Nederlandse staatsburgers gevoeld, maar zij waren geen Hollanders. Wij zijn thans ook nog geen Hollanders en hoeven dat ook niet te worden. Wij moeten voor alles Limburgers blijven; zó zijn wij niettemin juist de beste vaderlanders. Holland kon in 1830 alleen maar van verraad spreken, omdat het geen weet had van de Limburgse geestesgesteldheid van toen en Limburg niet kende. Die onkunde gaf aanleiding tot verdenkingen. De Limburgers zelf konden onmogelijk van verraad weten, omdat zij geenszins van plan waren om de vriendschap op te zeggen. Er waren geen bruggen geslagen naar het noorden toe en de Maas was geen grensrivier. De beide Limburgen, rechts en links van het water, konden de scheiding niet anders voelen dan als een verbreken van familiebanden, ter wille van het samengaan met vreemdelingen. Neen, wanneer Limburg destijds officieel verraad gepleegd had, zou in de geschiedboeken de vermelding staan van minstens een corps Limburgse kampvechters, die toen gevochten hadden voor België. Die zijn er nooit geweest; degenen die doorgingen voor overlopers, zijn in hun hart toen dan ook nooit overlopers geweest, voor henzelf niet en niet voor de rechtvaardige God.

Trouw is iets anders dan slaafse gehoorzaamheid. Het is de liefde die aan alle trouw voorafgaat, als bloesem voorafgaat aan de vrucht. Waar liefde tussen Limburg en Holland toen nog niet geboren was, kon men toen ook geen trouw verwachten. Daarvoor was de tijd nog niet rijp.

Liefde is de klankbodem waarover de trouw haar melodische snaren spant. Liefde is de grondslag van de trouw; en de trouw is zoveel kostbaarder, is zoveel méér dan liefde, daar het de liefde is die het punt van uitgang vormt. In de trouw vindt de liefde haar glanzende voleinding. Liefde is het schone schuim der wereldzee, trouw is haar peilloze diepte. Trouw is de bevestiging, de beveiliging, de heiliging van alle vriendschap. En zó dan ook: eerst wanneer er sprake zijn kan van vriendschap tussen zuid en noord, kan er van trouw sprake zijn, kan trouw geboren worden.

Maar laten wij de doden rusten. Wat geeft het hoe onze vaderen gedacht hebben en daden stelden. Met óns is sedert een andere eeuw begonnen. Op de levenden komt het aan, op ónze wil en óns gevoel, op óns denken en óns doen, op de slag van ons eigen kloppend hart, in dit eigenst ogenblik. En wij weten wat wij willen. In ons geslacht werd de vriendschap tussen noord en zuid bezegeld. Die vriendschap is gegroeid met de tijd. Die vriendschap is in bloesem uitgeslagen gedurende de laatste vijfentwintig jaren en jubileert vandaag.²⁰

Hoe heeft het hart van Limburg niet als een harp getrild, toen de mare rondging van het bezoek der vorstinnen aan onze provincie; hoe is het hart van Limburg moeder en dochter niet tegemoet gesneld in een orkaan van geestdrift. Aan de zijde van de onvolprezen Regentes heeft de glimlach van de jeugdige Wilhelmina in 1895 ziel en zin van Limburg bekoord tot een diepgevoelde liefde. Zolang zuid en noord van elkander vér gebleven zijn, bleven zij voor elkander vreemd. Maar dat alles is voorbij. Wij zijn sedert ver-

20 ‘Die vriendschap.... jubileert vandaag’: Felix Rutten heeft hier waarschijnlijk geen bepaald jaar of exacte datum op het oog, maar zal gedacht hebben aan het bezoek van koningin-moeder Emma met de jonge kroonprinses (1895) en het zilveren regeringsjubileum van Koningin Wilhelmina (1898-1923).

[p. 199]

broederd. En daarom dan ook dat, waar sindsdien van Limburg een blijk en bewijs van trouw verwacht werd, Limburg niet heeft gefaald.

Toen Maria Theresia, de Oostenrijkse keizersdochter, op de troon belaagd werd door felle vijanden, die het gemunt hadden op haar rijksgebied, en de toestand hachelijk was geworden, uitkomst schier niet meer te voorzien, nam zij haar toevlucht tot de Hongaren; en in eigen persoon voor de vergaderde magnaten tredend, bezwoer zij hen om steun en tussenkomst. Dat greep deze strijdbare mannen diep in 't hart, en in een plotselinge uitbarsting van geestdrift riepen zij haar hun antwoord toe: wij willen sterven voor onze Koning, Maria Theresia.²¹

Wanneer de geschiedschrijver die eenmaal het leven zal te boek te stellen van onze Koningin Wilhelmina, en het hoofdstuk aanvangt waarboven staan zal als titel ‘November 1918’, dan zal hij zich uit de wereldgeschiedenis dat tafereel herinneren en het ontroerend ‘Moriamur pro rege nostro’ van deze Hongaarse edelen. Want, sprekende overeenkomst, bij welk verschil! Ook in ons noorden was het, dat de Landsvrouwe belaagd werd. Maar de Majesteit hoefde niet om hulp smekend tot haar volk te gaan. Heel dit volk loopt weg van huis en honk, loopt in een storm van verontwaardiging te hoop en snelt naar de residentie, alleen bedacht op Haar. Hier geen romantisch vertoon, geen bepluimde bravoure, hier geen snorkend hoera-geschreeuw; hier waren het de eenvoudigen van het land, stille dorpers en noeste zwoegers, die grepen naar het geweer en heensnelden naar de Koningin in gevaar, bewust van hun plicht, in zwijgzame vanzelfsprekendheid, verbeten, ‘moriamur’, bereid ten dood. Wie waren de voorsten, de eersten bij deze algemene wedloop? Eeuwige eer van Limburg: het waren de felle jongens van Venray die het eerst aankwamen in Den Haag. Eeuwige eer van het Limburgse volk: het was er in al zijn rangen, met al zijn standen, trouw verenigd om de troon, van de Eerste Minister tot de geringste man. De opperbevelhebber bouwde niet vergeefs op de Limburgse soldaat, de Koningin niet minder op het Limburgse volk. Het was geweest zoals 'n mijnwerker bij zijn arbeid in de schacht het gezegd had tot de hoge bezoekster: ‘U kunt ten allen tijde op ons bouwen, Majesteit.’ De heiligschennende greep der rode hand werd door Limburg verijdeld.

Inderdaad. Wanneer ik nu mijn ogen richt naar de hoge persoonlijkheid die hier ter rechterhand van de bisschop de ereplaats bekleedt, dan mag ik fier en vol erkentelijkheid uitroepen: Limburg was er op de eerste plaats om toen de Staat te redden, en de wankelloze ster der beveiliging die alsdan triomfantelijk de koningskroon bestraald heeft, Excellentie, was de ster zelf van Maastricht.

Vanwaar de verbazing van Holland op dat ogenblik? Eenvoudig hiervandaan, dat de ziel van Limburg nog altijd een gesloten boek was voor het noorden. En, mijne heren, vanwaar die trouw van het nog onbegrepen Limburg? Het was de trouw van Limburgs eerlijk hart. Dit hart had zijn opvoeding doorgemaakt, zijn oriëntatie gevonden naar het noorden. Het had per slot zijn liefde gegeven. En dus gaf het in de ure van het uiterste gevaar zijn volle, ongerepte trouw.

Tot die van God gewilde liefde, Doorluchtige Hoogwaardigheid, werd Limburg opge-

21 De jonge Keizerin Maria Theresia (1717-1780), haar zoontje op de arm, deed in 1742 in de Hongaarse Rijksdag een dringend beroep op de trouw en de dapperheid van haar onderdanen. Ze sloeg een golf van enthousiasme los: ‘Moriamur pro rege nostro Maria Theresia!’

[p. 200]

voed door uw grote voorganger op de bisschopszetel, mgr. Paredis, - niet minder ook, Excellentie, door uw nooit vergeten vader, onze oud-Gouverneur Excellentie jhr. Ruijs de Beerenbrouck. Die bisschop van Roermond, en die gouverneur te Maastricht zijn het geweest, die hun plicht betrachtend als ware, gewetensvolle vaderlanders, ons Limburg voorgoed verenigd hebben met het vaderland. Zij hebben de Limburgse magneetnaald voor altijd gericht daarheen, waarheen ook de Maas, die hartader van onze provincie, haar natuurlijke loop gericht houdt: naar het noorden. Voor immer lijfden zij beiden het hart van Limburg in bij Nederland, en in de vlag van Nederland hebben wij immers met vreugde het Maastrichtse rood en wit teruggevonden. Paredis, de bisschop, Commandeur van de Nederlandse Leeuw, te Bree in België geboren, die den koning antwoordde ‘Sire, naar mijn geboorteplaats te horen, was ik een muiter’, door Koning Willem II echter ‘een engel des vredes’ genoemd, - Ruijs, de Nederlandse staatsman die als wapenspreuk de Spaanse leuze voerde ‘antes morir que ser traidor’, eer sterven dan verrader zijn.

Alleen Limburg verbaasde zich niet, toen plotseling in 1918 geruchten stegen van ondank en zelfzucht, van eigenbaat en kuiperij, als zou Limburg van westerse zijde belaagd worden en het in Belgische bedoeling liggen om aan ons de misdaad van koning Achab te herhalen, - de bloedige schanddaad van Shylock te plegen op Limburgs bloeiend lichaam.²² Scheur Maastricht af van Nederland, en gij hebt Limburg het levend hart uit het lillend vlees gerukt. Lagen er kapers op de kust? Was er verraad te duchten? Werd naar een koopsom gedongen of met kansen gerekend? Limburg brengen tot ontrouw en eerloosheid? Vergeefs gewaagd en tot eigen schande! Verlokkingen zijn hier valse munt. En de storm van verontwaardiging die langs de Maasoever opstak, liet geen twijfel bestaan.

Dát was Limburgs trouw. Maar dat was nog niet héél zijn trouw in dat moment.

Zo trouw, zo onbaatzuchtig groot-in-trouw heeft Limburg zich alsdan betoond, dat wij er alléén maar op bedacht waren om te mogen blijven wat wij waren op dat uur, zonder eisen, zonder verlangens, zonder voorbehoud. Wij hebben toen getuigd van onze trouw in de eenvoud van een oprecht gemoed, zonder voorwaarden en zonder beding. Wij hebben toen simpel en alleen onze trouw gehouden naar plicht en eer. Wij hebben alles alsdan geschonken, zoals koningen hun giften schenken. Wij hebben niets verkocht. Daar is geen prijs bestaanbaar wanneer Limburg zijn hart geeft, zomin als er judaszilver zou bestaan om het om te kopen tot verraad. Wij hadden kunnen afdwingen, iets kunnen eisen in ruil, tot dank. Neen verre van ons. Wij kenden toen maar één leuze, die luidde: Oranje boven, leve de Koningin.

Welnu, deze onbaatzuchtige trouw tegenover troon en vaderland zal Limburg houden ook in de toekomst. Het is onzeker wat die toekomst brengen zal. Maar zeker is het dat niet alle gevaar als voorbij mag beschouwd worden. De rode vijand kan in de loopgraven van de mijnen binnensluipen of heimelijk op de loer liggen. Maar ook de landhonger der naties is als een verscheurend dier dat verzadiging zoekt. Kan Limburg geen gezochte buit wezen, rijk en liefelijk als het is, of ook als bolwerk tegen gewapende machten: een begeerlijke vrucht?

22 ‘om aan ons de misdaad van Koning Achab te herhalen’: om ons aan te doen wat Koning Achab Nabot aandeed, nl. Nabot laten stenigen en zich zijn wijngaard toeëigenen. Zie: 1 Koningen 21, 1-28.
‘de bloedige schanddaad van Shylock te plegen op Limburgs bloeiend lichaam’: Shylock, de jood-geldwoekeraar uit Shakespeares The Merchant of Venice, eiste in een geschil ‘een pond vlees’ uit het lichaam van zijn opponent. Zo eisten de Belgische annexionisten na de Eerste Wereldoorlog een flink stuk van Nederlands-Limburg op.

[p. 201]

Geen wonder dat, waar dit zo is, generaal Snijders wees op de noodzakelijkheid van een krachtige defensiepolitiek, waar Nederland staat in het brandpunt der internationale mededingingen en tegenstellingen.²³ Ook dit staat voor trouw, en is er, naar buiten, de bevestiging van. ‘Weerloos is eerloos; let op uw zaak’ is de leuze. De Israëlieten die hun Jeruzalem herbouwden, hielden in de ene hand hun troffel, in de andere hand het zwaard.²⁴ Moge de strijd ons bespaard blijven; gereedheid in alles is de grondslag van ons ‘Je maintiendrai’.

Wanneer wij vroeger hebben uitgezien naar een historieboek dat de feiten van 1830 en 1848 zou stellen in het ware licht, - wij kunnen dat voortaan ontberen. Het verleden ligt achter ons; de toekomst, dat zijn wij. Wij hebben de geschiedenis van ons nieuwe Limburg zelf gemaakt, en hebben ze geschreven met Oranje-inkt. Naar onze daden en gedachten, alleen naar de gevoelens van ons levend hart heeft men het volk van Limburg verder te kenschetsen en te beoordelen. Zijn trouw is zuiver goud gebleken in de smeltkroes van de tijd. Zijn eerlijkheid bleef ongerept. En zijn kompas wijst voortaan onveranderlijk naar het hart des vaderlands. Van u, Excellentie, zijn de woorden waarmede ik dit deel van mijn betoog besluit: ‘Alleen om zijn natuurpracht lijkt Limburg buitenlands; ál het overige in Limburg is Nederlands tot de bodem.’

Monseigneur, waar dit nu de trouw van ons Limburg is tegenover zichzelf en tegenover het gezag door God over ons gesteld, laat ons onbevreesd wezen dat onze geboortegrond ontrouw zou kunnen worden aan het geloof van zijn vaderen. Limburg zou aan zichzelf ontvallen, mocht het ontrouw worden aan God. Want goed Limburgs is nu eenmaal niet anders dan goed rooms. Het behoort tot ons essentieel. En trouw zijn aan Vorstin en vaderland staat gelijk met trouw blijven aan onze evangelische Christus.

Uwe Doorluchtigheid weet, dat ik hier spreek met Sint Thomas, die gezegd heeft, dat de mens, na God, aan niemand méér verplicht is dan aan zijn ouders en zijn vaderland. De vaderlandsliefde zelf is, volgens onze zedenleer, een deugd die, samen met de ouderliefde de ‘piëteit’ heet, een onderdeel van de rechtvaardigheid. Ons moge het verwijt niet treffen, dat Sint Paulus richt tot de verbasterde Romeinen: ‘sine affectione’ verwijt hij hen, daar zij de natuurlijke liefde niet meer kenden.²⁵ Wij zijn niet verbasterd: wij hebben de trouw bewaard. Als Christus op aarde geweend heeft over het trouweloze Jeruzalem, juichen zal de Heer, te midden van onze heiligen in den hoge, over de trouw van ons gezegend Limburg.

Onbevangen strek ik hier dan nu, in uw aller naam, mijn hand uit naar de gouden schrijn die Servatius' kostbaar gebeente bevat, naar de gebenedijde Noodkist, het gewijd palladium onzer majesteitelijke hoofdstad en haar relieken, naar het gouden borstbeeld van hem die ons het geloof gebracht heeft, in naam van u allen die mij hoort en voor heel Limburg zoals het hier vertegenwoordigd is, ten plechtigen eed: wij willen trouwelijk handhaven, wij zullen Limburg houden.²⁶

Het is niet mijn stem alleen, het zijn niet zozeer mijn woorden, het is de ziel van Limburg die in dit opperst ogenblik trilt op de adem van mijn mond. Het is Limburgs

23 Generaal Cornelis Jacobus Snijders (1852-1939), opperbevelhebber van land- en zeemacht tijdens de Eerste Wereldoorlog, werd hoog geacht door voor- en tegenstanders, ook na zijn ontslag onder pacifistische druk in november 1918. Meer over deze kwestie in: Fasseur, Wilhelmina. De jonge koningin, 525-526, 542-545.

24 Na de woorden ‘...in de andere hand het zwaard’ volgt in het handschrift een politiek geladen passage, die Felix in het typoscript van Terugblik heeft ingekort tot de zin: ‘Moge de strijd ons bespaard blijven; gereedheid in alles is de grondslag van ons “Je maintiendrai”.’ In werkelijkheid zal hij gezegd hebben, wat in het handschrift geschreven staat: ‘Ik bedoel: gereed tot elke opbouw, gereed tot ieder verweer. Want geen enkel wapen mag afgelegd, ook het geweer niet. Integendeel: de bewapening van Limburg moet naar buiten-uit de bevestiging zijn van onze innerlijke, onwrikbare trouw. Een weerloos Limburg zou vanzelf een eerloos Limburg worden. En dit is onze plicht: het vaderland getrouwe, het vaderlijk erf te bewaren, getrouw tot in den dood. Zó zal Limburgs trouw zich uitspreken in de toekomst.’

25 sine affectione: volgens het handschrift, in: SASG, coll. FR. In Felix' typoscript staat: senza affectione, lees: affezione: zonder warme genegenheid. Vergelijk de brief van de apostel Paulus aan de Romeinen 1, 26-27: ‘...Hun vrouwen hebben de natuurlijke omgang verruild voor de tegennatuurlijke. Eveneens hebben de mannen de natuurlijke gemeenschap met vrouwen opgegeven en zijn ze in lust voor elkaar ontbrand...’; idem 12, 9: ‘Uw liefde moet oprecht zijn...’

26 palladium: voorwerp dat de veiligheid waarborgt.

[p. 202]

eigen bloed dat klopt op de polsslag mijner geestdrift. Het is het hart van Limburg dat zijn liefde de vrije lucht geeft in mijn woorden, wanneer ik uitroep wat uwe Doorluchtige Hoogwaardigheid tot devies werd: ‘Mane nobiscum, Domine’, blijf bij ons, Heer; blijft bij ons, patroonheiligen Servatius en Lambertus en allen die wij als de onzen vereren, dat Limburg aan Christus blijve: dan zullen wij blijven aan God, zoals Limburg blijft aan Oranje, zoals wij onveranderlijk trouw zullen zijn aan Limburg, ons moederland.’

Afgelopen. Bekaf. De ruimte begon als een zee te ruisen, toen de stem eenmaal gedoofd was. Iedereen blij dat men zich weer roeren mocht. Het had anderhalf uur geduurd. Zijne Excellentie met een ruk van zijn zetel opgeveerd, grijpt de hand van de spreker alsof hij ze vermalen wilde: ‘dank je.’ Ook de bisschop kwam omhoog, had met bewondering geluisterd. ‘Maar je levert me dat geen tweede keer!’²⁷ Gedrang in het rond, waarbij de bejaarde, sympathieke graaf van Amstenrade, graaf Arthur de Marchand et d'Ansembourg, kamerheer der Koningin: ‘Kom mij bezoeken; ten allen tijde zal het kasteel voor u openstaan.’²⁸ Eindelijk door de menigte heen, mijn weg naar de uitgang. Uit de sacristie dringt de grijze koster naar me toe: ‘Ik wachtte u, kom gauw mee, een glas miswijn zal goed doen.’ En de deur die achter ons beiden dichtviel, gaf een gevoel van aangename veiligheid voor een korte wijle. Dan een eenzaam gestrompel naar de bus naar huis, het eindelijk orgelpunt. Het was afgelopen.

's Zondags daarna kwam onze dorpsfanfare naar mij toe en speelde voor de open deur van mijn woning, met ontplooide banier en veel volk rondom, ons zo vertrouwde en plechtstatige ‘Wilhelmus’ en enkele Limburgse liederen. Ik hield van mijn dorp, en dat was wederkerig. Nu toonde het mij zijn eensgezindheid met hetgeen ik in de hoofdstad te berde had gebracht.

27 De verslaggever van de Limburger Koerier getuigde van kritische zin, toen hij in zijn verslag van de Katholiekendag in de krant van zaterdag 16 augustus 1924 opmerkte: ‘Vooral het tweede gedeelte, waarin dr. Rutten sprak over de Limburgse trouw aan Koningin en Vaderland, deed enigszins onverwacht aan; aan de soms aarzelende stemming in de rijen der honderden was het duidelijk merkbaar; niet dat de Katholiekendag-bezoekers niet volmondig instemden met het betoog van de feestredenaar - het tegendeel bleek uit het herhaalde applaus - maar om de behandeling van dit onderwerp op deze Katholiekendag. Een klaterend en langdurig applaus steeg zelfs op aan het slot der feestrede.’ (Coll. FR, inv. nr. 823) Niet alleen mgr. Schrijnen was dus van mening dat landspolitiek niet in de kerk thuishoort.

28 Graaf Arthur de Marchand et d'Ansembourg (1853-1925) was burgemeester van Amstenrade vanaf 1884, lid van de Provinciale Staten vanaf 1892, en vele malen onderscheiden in binnen- en buitenland, door Koningin en Paus. ‘In de ogen van het volk was de graaf de ongekroonde koning van Zuid-Limburg.’ Zie: D. Sassen, in: De Nedermaas 2 (1924-1925) 74-75.

[p. 203]

[p. 207]

[p. 209]