Terugblik 1880-1930

[p. 126]

[p. 127]

VII Rolduc¹

Vijf klassen gymnasium had ik achter de rug, toen de paters jezuïeten, die ‘ter wille van de smeer’ hun college van Sittard naar Nijmegen overbrachten, er ons lieten zitten zonder onderwijs.² Derhalve zou ik mijn zesde jaar Latijn, Retorica, gaan beëindigen als intern te Rolduc, dit alreeds in aansluiting met het daarop volgend kleinseminarie van het bisdom, waar de aanstaande priesters twee jaren filosofie werd bijgebracht.³

Achttienjarige als ik inmiddels geworden was, had ik mijn thuis tot dan toe nog alleen maar verlaten voor logeerpartijtjes bij vrienden en familieleden. Wat zou mij verder nu te wachten staan, waar het een strenge kostschool gold? Ik was betrekkelijk eenzaam opgegroeid, in vrijheid gedresseerd, niet juist verwend maar wel ontzien (dit om gezondheidsredenen), gewend om naar eigen inzicht en op m'n eentje door veld en bos te dwalen en te fietsen, al naar blijzinnige speurzin en liefde tot de natuur mij dat ingaf. Nu verder plotseling dus als in gevangenschap, achter slot en grendel, verloren tussen een bende van rumoerig joelende jongens - ik, die aan herrie zo'n hekel had -, gecommandeerd van opstaan tot slapengaan door brute belsignalen, geobserveerd tot op de speelplaats toe met wie je omging, wat je uitvoerde (we dresseerden er torenkraaien), op gezette tijden braafjes in de rij, drie aan drie, bij wat er wandelen heette, gecontroleerd tot in je briefwisseling met mijn jezuïietenvrienden, in de kerk, in je lectuur, bij alles, luchthappen, roken en niet-roken, biechten en te communie gaan. Eigen leesboeken meebrengen, ho maar! Buiten de hoofdpoort op de stoep te staan luisteren naar de nachtegaal wanneer die zong, geen sprake van. Een bad nemen? Wat dacht je dan wel? Ook alweer naar vastgesteld rooster, vond je 's avonds als het je beurt was, in je chambrette 'n kuipje met water neergezet om de voeten te wassen. Zit- of stortbad onbekend. Peyrefitte kon zijn petit Alexandre van de Amitiés particulières tenminste nog wel 's in zijn kleurig zwempak zien, wanneer er op een warme zomerdag een uurtje zwemmen toegestaan was; voor óns al even onmogelijk als 'n partijtje polka.⁴ Eerbaarheid gebood, en de rest was zwijgen. Zo ook had Van Deyssel er zijn Kleine Republiek beleefd, het gewraakte boek dat opgekocht werd om het uit de wereld te helpen.⁵ Het eerste wat ik er beleven moest, was al aanstonds wat mij innam tegen de school in hoge mate.⁶ Te Sittard had ik in het college wel 's gezien, hoe de internen aldaar hun slaapkamertjes versierden met portretten en plaatwerk. Zo had ik nu zelf dan ook een pakje Liebig-prentjes meegenomen en daarmee de wanden

1 In het typoscript luidt de titel van dit hoofdstuk ‘Filosofie’, terwijl Felix Rutten in zijn inhoudsopgave koos voor ‘Hogerop’.
Over Rolduc, als abdij en als onderwijsinstituut, bestaat veel literatuur. Wij volstaan met een verwijzing naar het gedenkboek Rolduc 1843-1943 (Kerkrade 1948) en het Rolduc's Jaarboek 1 (1921) vgl.

2 Vanaf september 1900 tot 1920 hebben Duitse jezuïeten het werk van hun Nederlandse confraters in Sittard voortgezet, maar in de lacune van gekwalificeerd Nederlandstalig onderwijs hebben ze toch niet kunnen voorzien. Dat gebeurde pas door de vestiging van het Bisschoppelijk College Sint-Jozef in 1905.

3 Toen Felix Rutten in 1900 van het Sittardse jezuïetencollege naar de kostschool Rolduc vertrok, werd hij daar leerling van de ‘Rhétorique’, de hoogste van de zes klassen gymnasium. Wie zijn opleiding daarna nog op Rolduc wilde voortzetten, kon er de tweejarige cursus Filosofie volgen. Aanstaande priesters gingen vervolgens vier jaar Theologie studeren aan het grootseminarie in Roermond. Felix Ruttens gebruik van ‘kleinseminarie’ voor de cursus Filosofie is verwarrend. Deze cursus maakte in feite deel uit van het in totaal zes jaar durende grootseminarie.

4 Roger Peyrefitte (1907-2000), Frans auteur van geschriften met een hoog homoerotisch gehalte, bijvoorbeeld de Amitiés particulières (1944).

5 Dat Van Deyssels Kleine Republiek ‘opgekocht werd om het uit de wereld te helpen’ is waarschijnlijk onjuist. De Van Deyssel-kenner dr. Harry G.M. Prick, die in 1975 een fotografische herdruk van de eerste uitgave (december 1888) bezorgde en deze van een 25 bladzijden tellend ‘Nawoord’ voorzag, spreekt daarover met geen woord. Wel vermeldt hij op de pagina's 22-23 dat de uitgever, onder de indruk van de soms felle kritiek op de ‘vunzigheid’ van het boek, ‘de hele aangelegenheid liet versloffen’, zodat slechts een kleine 300 van de 500 gedrukte exemplaren hun weg vonden naar kopers en recensenten.

6 In zijn herinneringen aan het leven op Rolduc, waaraan hij nog in september 1971, enkele maanden voor zijn dood, gewerkt heeft, oordeelt Felix Rutten aanmerkelijk positiever over zijn internaatstijd. Zie: Lou Spronck, Felix Rutten en Rolduc, in: HJLZ 22 (2001) 105-110.

[p. 128]

van mijn slaapcel gesmukt.⁷ Maar diezelfde avond nog was alles al van de houten wanden verdwenen; en nooit heb ik enig antwoord gekregen op mijn navraag, wat ik daarmee misdaan mocht hebben en of ik mijn plaatjes terug mocht krijgen. Was stelen er dan niet verboden?

Al die vorige jaren had ik te Sittard maar één keer een onaangenaamheid gehad en dat omdat ik in een opstel voor de klas, Kloos volgend, de dichter doctor Schaepman een oude retor genoemd had, misdrijf waarvoor ik met het blamerend strafpunt ‘slecht gedrag’ gestraft werd.⁸ De jongens op de speelplaats, die zich overigens niet te buiten gingen aan letteren, hadden er de gek mee gestoken.

Hoe zou in dit opzicht de toestand hier nu wezen, waar de omgangstaal nog Frans heette te zijn, waar echter niemand zich aan hield en men de leraars, haast allen in priestertoog, toch maar ‘messieurs les professeurs’ noemde.⁹

Rolduc. Het beduidend gebouwencomplex ligt in Limburgs uiterste zuiden, sieraad der gemeente Kerkrade, op ongeveer gelijke hoogte als Maastricht in het westen, Rolduc in het oosten, vlakbij de Duitse grens en de oude keizerstad Aken. Oorspronkelijk Roda en Kloosterrade geheten, was het, in 1103, als abdij gesticht door de Vlaming Ailbertus van Antoing.¹⁰ Zijn prachtige romaanse kerk trotseerde de vele eeuwen en bleef een pronkstuk van de provincie der twintigste eeuw. Baroktorens verlenen het geheel een zeker romantisch voorkomen, zoals het oprijst uit louter groen van bos en boomgaarden. Als eerste gebuur op eigen heuvel ligt er de middeleeuwse burcht van het Duitse stadje Herzogenrath. Dat er in de loop van de tijden veel van de oude abdij is uitgegaan, zal niemand beweren, al heeft Rolduc voor zijn vereerders, die er altijd geweest zijn, iets van een kleine Graalburcht gehad.

Adieu séjour de mon enfance,
Adieu Rolduc, aimable lieu.....¹¹

7 Felix Rutten spelt de naam verkeerdelijk met -ch: Liebich. De naamgever is Justus von Liebig (1803-1878), een Duits scheikundige, die voor de ontwikkeling van de chemie van grote betekenis is geweest. Hij was onder meer grondlegger van de landbouwchemie en van de bemestingsleer.

8 Dr. Herman J.A.M. Schaepman (Tubbergen 1844 - Rome 1903) was priester, dichter, redenaar en bovenal politicus. ‘Zijn theatraal aandoend proza (...) was afwisselend massief en hol, maar altijd rhetorisch van aard,’ aldus J.A. Bornewasser, in: Biografisch woordenboek van Nederland III, 518. Felix Rutten was duidelijk ingenomen met het spottende oordeel van de Tachtigers over de waarde van Schaepmans literaire werk. Zie ook hierna: noot 29.

9 Het Frans was op Rolduc de voorgeschreven omgangstaal tot 1912; daarna was het nog slechts verplicht tijdens het middagmaal. Het nieuwe voorschrift van 1912 veranderde in feite weinig, want bevestigde de gegroeide situatie. Vooral ‘de zorgeloosheid van de jongere professoren’ was daar, naar de mening van de oude garde, oorzaak van. Zie: L.W. Wijnen, Van la Sainte Cathérine en Sint Kathrien, in: Jaarboek Rolduc 42 (1961-1962) 99.

10 Felix Rutten spelt: Albertus van Antoin. Tegenwoordig wordt niet 1103, maar 1104 als stichtingsjaar van de abdij beschouwd.

11 Vertaald: ‘Vaarwel, verblijfplaats van mijn jeugd, / Vaarwel Rolduc, geliefd oord...’. Het ‘Adieu Rolduc’ is het lijflied van de Rolduciens en werd voor het eerst uitgevoerd bij de prijsuitreiking in augustus 1844. De tekst is van Henri Peters (1806-1855), de eerste directeur van het zgn. Derde Rolduc (1843-1946).

[p. 129]

Niets dan een droogstoppel zal intussen ongevoelig gebleven zijn voor de dichterlijke bekoorlijkheid van het oord en de monumentaliteit van zijn architectuur, waarbij komt dat men er, zolang het kostschool was, met zwier en luister wist feest te vieren. Charmante oase temidden van bosschages en in goud rijpende graanvelden. De directeur die ik er heb meegemaakt, trachtte zijn mensen op te zwepen tot iets als een cultus voor de eeuwenheugende stichting, piëteitvol gerestaureerd en in woorden gevierd.¹² Altijd weer maakten op kerkelijke hoogdagen de slanke wierookzwaaiers indruk, die zich opstelden aan beide zijden van het altaar, en er met het krachtig gebaar van hun geheven vuisten wijd-uit de zilveren vaten aan lange ketting wit-wolkend slingerden in gemeten ritme, als naar gotische fresco-schilderingen; niet minder de directeur zelf, die er dan imposant de preekstoel beklom met - tegen de rubrieken van de liturgie in - fonkelende koormantel omhangen. In de nauwe crypte met haar geheimzinnige stemming, de geroemde krocht van de twaalfde eeuw met haar pilaren en gebeeldhouwde kapitelen, werd het kerstfeest gevierd, hetgeen de wijding van de Heilige Nacht als tastbaar maakte.¹³ Mooi onze speelplaats, waar zich beugelbanen bevonden en naar Limburgs gebruik dan ook boogschieten plaatsvond; een laan van platanen vervrolijkte de ernst van de strak gemeten ruimte. Hier ontplooiden onze schutters in het gelid, met hun wit bepluimde kepies, een kleurige feestelijkheid, begeleid door de marsmuziek van onze studenteske fanfare. Een massief ijzeren traliehek sloot, met nadrukkelijke gestrengheid, achter de platanen onze speelruimte af van een groentetuin, die niettemin de blik vrijliet op de burcht van Herzogenrath, maar

12 Het betreft directeur R. Corten. Zie: II, noot 18.

13 De Kerstmisviering op Rolduc werd door Felix Rutten beschreven in: Stemmen onzer eeuw, jaargang 1904 (herdrukt in: H. van Rode [ed.], Rolduc. Schetsen en herinneringen [Amsterdam-Rotterdam 1916] 75-77).

[p. 130]

met zijn staven en spijlen voor ons de werkelijkheid niet verbloemen kon, dat we er ons bevonden in een afgegrendeld verblijf. Het maakte je de wandelingen des te begerenswaardiger, tweemaal in de week, natuurlijk onder stug geleide. Maar je kwam er dan toch 's een keertje uit en onder de mensen, in de openheid, de heerlijke vrijheid, en je zag de wereld terug waar je uit verdreven was, in ballingschap gestuurd. Met welke vreugde zag ik dan als in een glimp de kleine boerenhofjes weer, met hun witte wanden en rood gedaakt, tussen bonte dahlia's en fruitbomen, duiven op hun til, ossen voor de wagen; en dan ook weer grotere hoeven met poortboog, schuur en stalling en mestvaalt waar de haan zich kraaiend rekte, peppels en torenspitsen in de verte, en ook al een hoog-gedaakte herenwoning met laan en park, een kasteeltoren schaduwend tussen riet en plompen in de stille spiegel van een verdroomde slotgracht. En dan weer telkens overal de korenvelden en groene heuvelstolpen.

‘O Limburg,’ kwam het dan opeens weer heimweevol in je op. Wat hadden die Amsterdammers en Hagenaars, die met je meeliepen als schapen in een kudde, wat hadden die er weet van? Daar is mijn heimatland, Limburgs dierbaar oord. En als met verliefde ogen begon ik naar Limburg uit te zien, Limburg te herkennen. Werd ik 's ochtends wakker geroepen door de onverbiddelijke bel tot de lange dag van tucht en trubbels, vond ik nog een kleine wijl tijd en troost om na te kunnen genieten van de nachtelijke droom, waarin ik altijd maar weer landschappen zag. En vaak stond mijn hand dan nog stijf verkrampt van denkbeeldig geplukte bloemen op zulk een gedroomde wandeltocht.

Op mooie meiavonden, wanneer de lucht zoel en luw was en een tere schemering over de groene akkers aanzweefde, togen we met z'n allen wel 's naar buiten, om dan ergens stil te houden voor een veldkapel en er - meimaand, Mariamaand - een vrome cantilene te zingen in dat uur van milde vrede. Kerkrade was toen nog zo weinig mijndorp, dat het volstrekt geen hinder gaf. Een keer, een bijzonder geschikte dag in die maand, ging het dan gezamenlijk ter bedevaart naar de boskapel van Schaesberg, daar zo wereldvreemd op haar heuvel gelegen, waar het van bomen ruiste, en zij als wacht hield over het wijde, glimlachende land. Karrenvrachten van flessenbier en gesmeerde broodjes volgden ons daarheen voor het middageten, na de mis in de openheid van de landouw. En iedereen was gelukkig en opgewekt - laat het ieder geweest zijn op eigen wijze - en besefte er de romantiek van Limburg.¹⁴

Met de grootste pracht en praal en geheel Limburgs in stijl en wezen, werd Sacramentsdag te Rolduc gevierd, met het uittrekken van de ‘bronk’, de jaarlijkse processie, voor ieder Limburgs dorp een dag van solemniteit en bonte feestelijkheid.¹⁵ Dan kwam de processie van de gemeente Kerkrade naar onze oude abdijkerk toe, om daar een half uur uit te rusten; en Rolduc ontving dan glorieus het eenvoudige landvolk van daar, dat zijne Lieve-Heer begeleidde door veld en akker naar rooms gebruik. ‘Dieu s'avance à travers les champs’, zoals César Franck het zong.¹⁶ Gebeier van klokken, geschetter van koper dat vonken spatte in de zonneschijn; kartetsen (de in Limburg zo geliefde ‘kamers’, bussen met schroot) barstten los als kanonnen en de muziek van óns orgel golfde daverend, alle registers getrokken, door de open poort de naderenden tegemoet, schoolkinderen, pa-

14 Over de boskapel van Leenhof bij Schaesberg schrijft Emile Ramakers in:
Bedevaartplaatsen in Nederland III, 401-411. Aan de bedevaart vanuit Rolduc besteedt hij aandacht op de pagina's 406-407.

15 Sacramentsdag is de donderdag die volgt op de eerste zondag na Pinksteren, maar wordt tgenwoordig gevierd op de tweede zondag na Pinksteren.

16 ‘Dieu s'avance à travers les champs’ (God trekt door de velden): een regel uit ‘La Procession’ van de Franse dichter Auguste Brizeux (1803-1858). César Franck (1822-1890) zette het gedicht op muziek.

[p. 131]

rochianen en priesters, congregaties en gemeenteraadsleden, vaandels en banieren, in bonte wemeling het baldakijn omstuwend met wierook en gezang, met lantaarns en brandende kaarsen.¹⁷ En Rolduc wachtte in zijn plechtigste gewaden, een reeks van stralende koorgewaden en koorknapen, met al zijn liturgische kostbaarheden en zijn herinneringen van een eeuwenoud verleden, in zijn met bloemen en planten versierde tempelhal. ‘Sacris solemniis.’ En Haydns Deutsche Singmesse bruiste in een storm van geluid omhoog.¹⁸ Het duurde haast te lang, dat de orgelpijpen juichten. Dan trok Kerkrade weer huiswaarts zoals het gekomen was; maar heel Rolduc begeleidde het met al zijn luister, professors en studenten, de pracht en praal van zijn liturgische gewaden en sieraden, langs veld en gaard en de met bloemen bestrooide wegen, naar de kerk waar het ‘Te Deum’ dan weerklonk.

Salve Limburg! bonsde de stem van mijn hart. Wie kan zich op een dag als vandaag met je vergelijken, met al je kerkklokken in beweging, met al je vlaggen in de wind en al je schutters in de weer, en al je dorpen in blijde roering? Dan dacht je aan geen slot en grendel meer. Alles was feest en vreugd en stralende voldoening; de mooist verluchte bladzijde van het jaar, een symfonisch gedicht in klanken en kleuren, een heerlijk zich uitleven van de geboortegrond tot een bloeiende hymne. Ik had opnieuw mijn eigen Limburg toegejubeld. Ik had in al de afgrijselijkheid van het kostschoolbestaan het blijde Limburg hervonden. En, salve mijn geboortegrond, ik had kunnen schreien om de schoonheid van de dingen, schreien van geluk.

Rolduc maakte werk van zijn kerkmuziek, zijn orkest en zijn toneelzaal, waar wij Schillers Wilhelm Tell opvoerden.¹⁹ Ik bleef er pianolessen nemen omdat dan de mogelijkheid van oefenen verzekerd was. De muziekleraar die er verbleef, een leek en droogstoppel, heeft er me niet veel verder geholpen. Ik had de indruk dat hij muziek beoordeelde met 'n meetstok in de hand.²⁰ IJverig zong ik mee in 't koor, ik had ervoor bedankt om in het orkest de trom te roeren. Toen vond ik op de speelplaats iemand die ophad met muziek, en we werden vrienden. Hij hield hartstochtelijk van zijn piano, en speelde van het blad. Als eerstejaars filosoof componeerde hij een vierstemmige mis, die we in de kerk uitvoerden op het filosofenfeest, Sinte-Catharina. Hem was, helaas, een vroege dood beschoren.²¹

Willem was de oudste uit een kinderrijk gezin, waar ieder kind een instrument bespeelde. De vader, ontwikkeld heerboer, bewoonde een hofstede op Duitse bodem. De eerste keer dat ik er voor een paar dagen naartoe ging, had men een windharp aangebracht op zolder, boven het venster van mijn slaapkamer. Groot vermaak van de kleinsten, toen ik de volgende ochtend vertelde, hoe wonderlijk mij het nachtgezang van de bomen in de oren geklonken had. Van Willem moet ik dan wel de namen opgevangen hebben van Schubert en Schumann.²² Ook leerde ik er de Schöpfung van Haydn kennen en zoveel meer.²³ Maar wat was dat alles? Ik leerde Wagner door hem kennen. Willem had te Aken de Meistersinger gezien en de partituur daarvan gekocht.²⁴ En nu zou ik met hem mee, om dat bij gelegenheid van de wintervakantie eveneens te beleven. Hij was er gek van.

17 De ‘kamers’ (donderbussen) bevatten geen schroot, maar buskruit.

18 ‘Sacris solemniis juncta sint gaudia’ (Moge de vreugde met deze heilige plechtigheid verbonden zijn), zo begint een van de hymnen, die gezongen worden tijdens de sacramentsprocessie.
‘Haydns Deutsche Singmesse’: Wij denken dat Felix Rutten zich hier vergist en de Deutsche Messe (1826) van Franz Schubert (1797-1828) bedoelt.

19 Friedrich von Schiller (1759-1805) schreef het drama Wilhelm Tell in 1804.

20 Leken-muziekleraren waren toen: H. Joseph Hanöver (1852-1927), die van 1869 tot 1927 gefunctioneerd heeft, en Willem Joseph Rietra (1854-1931), die op Rolduc les gaf van 1875 tot 1930. Van een van beiden heeft Felix in het schooljaar 1900-1901 pianoles gehad. In de twee volgende studiejaren betaalde hij enkel de huur voor het gebruik van de piano. Zie: Rijksarchief in Limburg te Maastricht (RAL), archieven ‘Derde’ Rolduc, inv. nrs. 842-844.

21 Felix Ruttens muzikale vriend was Willem Theelen. Hij doorliep op Rolduc in de periode 1897-1903 de kiassen 3 tot en met 6 gymnasium (kleinseminarie) en de tweejarige cursus filosofie. Vanaf de ‘Rhétorique’ (6 gym) was hij klasgenoot van Felix. De mis die hij als eerstejaars filosoof componeerde, is waarschijnlijk de Missa Solemmis in honorem Sanctae Catharinae, die op 25 november 1902 's morgens in de hoogmis werd uitgevoerd. De 25ste november is de feestdag van Sint Catharina van Alexandrië (met het rad), de patrones van de filosofen, die haar op Rolduc altijd luisterrijk vierden. In het gedrukte programma van de dag wordt als componist van de Missa Solemmis K. Ixy genoemd, maar dat moet wel een schuilnaam zijn. Na de ‘grand’ messe' en het ontbijt volgde om kwart voor elf een matineevoorstelling, waarbij een van de programmaonderdelen verzorgd werd door Felix Rutten: op verschillende manieren declameerde hij Hiëronymus van Alphens ‘Jantje zag eens pruimen hangen’.
Willem Theelen heeft op Felix' gevoelige muzikale natuur een onuitwisbare indruk achtergelaten. Daarvan getuigen een tweetal sonnetten uit Felix Ruttens Eerste Verzen, getiteld ‘Voor W.’. Het eerste begint als volgt: ‘Wij stegen langs den wenteltrap ten toren /...’, en besluit: ‘Zoo volg ik u op donkre wentelbaan / Van zelfvolmaking, - en 't zal schoon en zoet / Zijn, laag te zien en hoog in 't licht te staan.’ Het tweede roept het harde afscheid op: ‘Ik stond bij uw vertrek en zag den trein / Lang na, die aan mijn hart u kwam ontrooven; / (...).’ Het daaropvolgende gedicht, ‘Nocturne’, laat zien, wat Willems pianospel in Felix losmaakt: ‘Uw bleeke vingren over 't blank klavier / En bleekgeel lamplicht op uw blank gelaat, / Terwijl ik op der klanken zachten zwier / Mijn stille droomen zachtjes zweven laat... / (...).’
Willem Theelen was op 18 maart 1882 geboren te Horn. Ook na de vroegtijdige dood, op 28 december 1883, van zijn toen pas tweeëndertigjarige moeder, Helena Petronella Hanckx, bleef Willem woonachtig in Horn. Toen hij op Rolduc verbleef, bewoonde zijn vader, Pieter Theelen, de Bruggerhof in Geilenkirchen. Wij veronderstellen dat deze daar, na de dood van zijn eerste vrouw, een nieuw gezin gesticht heeft, terwijl Willem, die bij de dood van zijn moeder nog geen twee jaar oud was, bij een familielid in Horn is opgegroeid. In zijn Rolducse jaren - vader bekostigde de studie, inclusief de permanente pianolessen - zal hij zijn vakanties meestal op de Bruggerhof in Geilenkirchen hebben doorgebracht. Ook Felix is daar toen meer dan eens te gast geweest.
Na Rolduc zette Willem Theelen zijn studie voort aan het grootseminarie te Roermond. Priester gewijd op 16 maart 1907, werd hij eerst kapelaan te Ospel (1907), vervolgens in Posterholt (1910) en Gulpen (1912). In 1929 werd hij pastoor in Posterholt, in 1932 in Spekholzerheide. Daar overleed hij op 8 oktober 1949 aan de gevolgen van een verkeersongeval. Een plotselinge, maar geen ‘vroege dood’. Felix Rutten had beter van een ‘te vroege dood’ kunnen spreken.
Over Willems muzikale activiteiten na zijn Rolducse jaren is ons niet veel bekend geworden. Hij was gedurende enkele jaren secretaris van de Limburgse Sint-Gregoriusvereniging. Tijdens zijn kapelaanstijd in Gulpen (1912-1929) ‘ging hij met zijn jongens anderen voor in zang- en muziekbeoefening’ en in Spekholzerheide stond hij bekend als ‘goed kenner en beoefenaar van de volkszang’.
Zie: RAL, archieven ‘Derde’ Rolduc, inv. nrs. 164, 268, 273, 309-314, 839-844; Felix Rutten, Eerste Verzen (Amsterdam z.j. [1905]) 51-53; Jan G.C. Simonis, Zielzorgers in het bisdom Roermond 1840-2000 (Sittard 2001) 407; Parochie-archief Sint-Martinus Spekholzerheide; krantenknipsels uit het memoriaal ‘Gedenkwaardige gegevens en gebeurtenissen, 1932-1964’.

22 Schubert, Schumann: zie IV, noten 35-36.

23 Joseph Haydn (1732-1809) componeerde Die Schöpfung in 1798.

24 Richard Wagner (1813-1883) schreef Die Meistersinger von Nürnberg in 1867. Wagner is Ruttens grote muzikale held: zie het vervolg van dit hoofdstuk (en de noten 32, 35, 36, 39) en VIII, noot 11.

[p. 132]

Leider van de kerkmuziek was een pas daar benoemd ‘professeur’ die op school geweest was in Duitsland en onze filosofen Gregoriaans leerde zingen.²⁵ Wij beiden werden bevriend met hem, jong en bescheiden als hij was en geheel opgaand in zijn vak. Met hem zongen wij missen van Haller. Van Perosi begon de faam nog eerst zachtjesaan te schemeren. Maar Palestrina was de naam die hij met de diepste verering uitsprak.²⁶ Nu had hij zich al aanstonds in het hoofd gezet om bij gelegenheid van Palmzondag een Mattheuspassie uit te voeren van Soriano. Zijn koor begon te oefenen en al spoedig kregen wij er de smaak van weg. Wij beiden wild van geestdrift. De speelplaats ving de naam van Soriano op, leerling van Palestrina, en de professeurs staken de hoofden bij elkaar. Maar jawel: aan de directeur was niets van alles bekend, geen goedkeuring gevraagd, terwijl het te Rolduc traditie was, en reeds sinds jaren, dat bedoelde Passie er gezongen werd als op muziek gezet door een van zijn eigen mensen, Pothast geheten.²⁷ Goed, er zou proef gezongen worden. Maar de traditie was er. Je kon daar nu eenmaal niet mee gedaan maken. En geen bedenkelijke nieuwigheden. Afgelopen. Onze vriend muziekleider met een klontje in het riet gestuurd. Wij mokken. Opstand dreigde. De ‘Kleine Republiek’ in rep en roer.

Zo werden we er opgevoed. We voedden er ons zelf en elkander op.

Niet anders was het gesteld met de literatuur. Nog voor het einde van de eeuw, dus op school te Sittard, had ik daar toen al het prachtig sonnet ‘Ik ween om bloemen, in de knop gebroken’ in een bloemlezing aangetroffen, die op de HBS te Maastricht werd gebruikt. Kloos had zijn Nieuwe Gids in 1885 opgericht. Door bemiddeling van jongere paters van het college, kende ik ook menig ander sonnet van de Tachtigers; en bij gebrek aan zondagsgeld had ik er Perks hele Mathilde en Iris overgeschreven met de pen, waartoe menig nachtelijk uur had moeten dienen.²⁸ Rolduc was in 1900 nog bezeten van de Aya Sofia en ik was er bevriend met de jongeman die later, als burgemeester van Tubbergen, zich zou inzetten voor het standbeeld van Schaepman aldaar.²⁹ Een ander amice, niet weinig ook voor de nieuwe letteren geïnteresseerd, kreeg 'n keer van een surveillant, die dienst had in de studiezaal, de volgende opdracht: ‘Ga jij 's het gedicht lezen dat op mijn schrijftafel ligt en kom me dan 's vertellen of je ooit groter onzin onder je ogen gehad hebt.’ Inderdaad lachend kwam de jongen terug, maar niet lachend om de bedoelde poëet (ik weet niet meer wie dat geweest is), maar om de poen in toga die voor hem stond.

Op 'n keer werd mijn chambrette onverhoeds overhoop gehaald, daar verdenking op mij was gaan rusten. Boeken binnengesmokkeld, groot vergrijp. Ik wist van Kleine Johannes, bezat Ellen, Lioba en De passieloze lelie.³⁰ Maar er werd niets gevonden. Alles lag veilig tussen Willem's beddegoed.

Van omstreeks 1855 was Gezelle bekend geworden als dichter.³¹ Eerst in mijn Rolducse jaren hoorde ik zijn naam voor het eerst, toen de literatuur ook voor Willem een beetje betekenis begon te krijgen. Maar liever nog dan Mozes en alle profeten was voor ons beiden de Wagner-partituur. Wij ervoeren iets uit zijn leven, leerden alle Meistersinger-leidmotieven kennen. Het wachten was op de kerstvakantie, een eeuwigheid. Maar de tijd ging per slot dan toch verder en de droom zou verwerkelijkt worden. De opera van

25 De op 17 januari 1901 benoemde leider van de kerkmuziek was Pierre H. Zeijen (1883-1968).

26 Michael Haller (1840-1905), Lorenzo Perosi (1873-1956), Giovanni Pierluigida Palestrina (1525/26-1594).

27 Francesco Soriano leefde van 1549 tot 1621. De eerste uitvoering van de Mattheuspassie van Bernard Pothast vond plaats op Palmzondag, 20 maart 1864. De traditie van de ‘Passie van Pothast’ werd op Rolduc voortgezet tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw. Een levensschets van Bernard Pothast (1824-1904) schreef Lou Spronck in: Sittardse cultuurdragers, 126-147.

28 De dichter Jacques Perk (1859-1881) maakte in 1879 tijdens zijn verblijf in Laroche aan de Ourthe kennis met Mathilde Thomas, een vriendin van zijn zuster. In zijn Mathilde-cyclus, een reeks sonnetten, figureert zij als de verpersoonlijking van zijn schoonheidsideaal. Het gedicht Iris (1881), met de beroemde beginregels: ‘Ik ben geboren uit zonne-gloren / En een zucht van de ziedende zee’, droeg Perk op aan Joanna Blancke, zijn laatste vlam.

29 Schaepmans monumentale dichtwerk Aya Sofia dateert van 1886. Het werd door Willem Kloos op een ongenadige manier belachelijk gemaakt. Zie ook hierboven: noot 8. De vriend van Felix Rutten, die later burgemeester van Tubbergen werd, was Leo ten Holder uit Terborg. Hij bracht slechts een jaar op Rolduc door (1900-1901) en was eerste burger van Tubbergen van 1910 tot 1922. Het vijf meter hoge, bronzen standbeeld van Schaepman werd pas onthuld in augustus 1927, tijdens de ambtsperiode van burgemeester Luijckx (1923-1940). Het beeld is gemaakt door August Falise (1875-1936), die ook de standbeelden van dr. P.J.H. Cuypers (Roermond), Hieronymus Bosch (Den Bosch) en Thomas van Aquino (Katholieke Universiteit Nijmegen) vervaardigde.

30 De auteur van het sprookjesachige verhaal De kleine Johannes (1887), het grote gedicht Ellen, een lied van de smart (1891), het drama in verzen Lioba (1897) en de dichtbundel Van de passieloze lelie (1901) is Frederik van Eeden (1860-1932).

31 Guido Gezelle was geboren in 1830 en overleed in 1899.

[p. 133]

Aken. Van thuis mochten Willem en ik erheen. ‘Das schöne Fest, Johannistag.’³² Ik had nog nooit een vol orkest gehoord, nog nooit een theater gezien. En toen..... de Meistersinger von Nürnberg.

De menigte gonst, tot de bazuinen van het voorspel er de stemming injagen. Verbijsterend, die zee van muziek, een geweld van klanken en akkoorden, een davering van geluk, van verrukking in heel mijn wezen. Ik behoorde mijzelf niet langer toe, was niet meer van deze oude wereld, was weggerukt, ontvoerd als Habakuk aan zijn haren, heengesleept, weggedragen, ten hemel opgevoerd.³³ Ik werd geheel als nieuw geschapen in een storm van zaligste genietingen en als zelf geluid geworden. Was zoiets mogelijk, bestond dit werkelijk? Jacobs strijd met de engel.³⁴ En ik had dit nooit bevroed. Nu wist ik ook, dat ik dit niet met me mee kon dragen, in mezelf bewaren. Deze ene keer alleen, en daarna nooit meer. Bij het bloeiend kwintet dacht ik, dat mijn middenrif ging scheuren, mijn schedel opensplijten, alles wat ik zelf was ging wegsmelten. ‘Heil Sachs, Heil.’³⁵ En Willem moest me als gewelddadig wegsleuren van de plaats dezer verrukkingen in de koele nachtlucht. Een slaapwandelaar die niet weer en willig laat gebeuren. Maar toen werd ik plotseling het lompe geluid van mijn eigen voetzolen gewaar, bleef staan als duizelig geworden, tot niets meer in staat en hoorde mijzelf als Willem verbiddend stamelen: ‘Maak mij dood, ik heb genoeg geleefd.’

Ik heb er, eerlijk, niets van begrepen hoe we daarna (Aken bij nacht, hotelkamertje, ontbijt en treinreis) nog weer ongedeerd thuisgekomen zijn. Ik kon mezelf niet weer terugvinden. Ik werd in bed gestopt, de dokter kwam. Ik voelde me tot niets meer in staat in de oude alledaagsheid, wist alleen maar van muziek, muziek, die zaligheid die als gouden zand door mijn vingers heen gegleden was, mij aan mezelf had ontrukt. En alles vervluchtigd, verloren voor immer. Kon ik er iets van terugvinden? Het geluk bestónd op deze wereld, dat wist ik nú. Het was er. Alleen hoefde ik het niet te zoeken boven de wolken. Maar voor mij was het er niet méér. Of zou het toch nog ooit weer terug te vinden zijn? Zou de schutsengel van het verloren paradijs toch nog weer zijn zwaard terug kunnen stoten in de schede? Parnass und Paradies.³⁶

En zo was in mij dus ook die grote geheimzinnige onrust begonnen, dat raadselachtig verlangen, door geen woorden vertolkt. Hoe had Perk het ook weer gezegd in een moment van opperste verrukking:

Schoonheid, wie u aanschouwde, leefde genoeg.
Zo hem de Dood in deze stond versloeg,
Wat nood? Hij heeft genoten 't hoogst genot.³⁷

Dat was John Keats met andere woorden: ‘Beauty is truth, truth beauty.’³⁸ En Parsival overlegde zijn wandelgang door de wijde wereld naar de Graaltempel van Monsalvat.³⁹

Zó zijn wij in die negentiger jaren jong en gelukkig geweest.⁴⁰

Nog verliep er een tijd, eer ik tegen oom Jules zei, die onder al die bedrijven door mijn

32 ‘Das schöne Fest, Johannistag’: zo begint niet slechts de bassolo van de goudsmid Veit Pogner in de Meistersinger, maar het slaat waarschijnlijk ook op de dag waarop Felix Rutten en zijn vriend in Aken naar de opera gingen: 27 december (1901?), de gedenkdag van de apostel en evangelist Johannes. Een andere, meer bekende ‘Johannistag’ is 24 juni, het feest van Sint Jan de Doper, de boetgezant.

33 ‘ontvoerd als Habakuk aan zijn haren, heengesleept, weggedragen, ten hemel opgevoerd’: Niet het boek Habakuk uit het Oude Testament verklaart deze passus, maar het boek Daniël 14, 33-39, waarin verhaald wordt dat de profeet Habakuk door een engel aan zijn haren door de lucht werd meegevoerd om Daniël in de leeuwenkuil van voedsel te voorzien. Zie ook: Reallexikon für Antike und Christentum XIII (Stuttgart 1986) 215-216.

34 ‘Jacobs strijd met de engel’: Het boek Genesis verhaalt hoe Jacob een hele nacht lang moest strijden tegen de engel Gods. Deze verdween bij het aanbreken van de dageraad, zeggende: ‘Voortaan zult u geen Jacob meer heten, maar Israël (betekenis: hij strijdt met God), want u hebt met God gestreden en met mensen en u hebt hen overwonnen.’ (....) Jacob noemde die plaats Peniël (betekenis: gelaat van God): ‘Want,’ zo zei hij, ‘ik heb God gezien van aangezicht tot aangezicht, en ik ben toch in leven gebleven.’

35 ‘Heil Sachs, Heil’: De opera Die Meistersinger wordt afgesloten met een algemeen eerbetoon aan de hoofdpersoon, schoenmaker Hans Sachs: ‘Heil! Sachs! Nürnbergs teuren Sachs.’ Het zijn de laatste woorden van deze opera.

36 Aan het einde van Die Meistersinger zingt Walther von Stolzing het lied, dat Hans Sachs gemaakt heeft: ‘Morgenlich leuchtend im rosigen Schein...’. De laatste woorden van dit lied zijn ‘Parnass und Paradies.’

37 Het citaat uit Perk berust op het sextet van het sonnet ‘Deinè Theos’ (ontzagwekkende godin): ‘Schoonheid, o, Gij, Wier naam geheiligd zij, / Uw wil geschiede; kóme Uw heerschappij; / Naast U aanbidde de aard’ geen andren god! // Wie eenmaal U aanschouwt, leefde genoeg: / Zoo hem de dood in dezen stond versloeg... / Wat nood? Hij heeft genoten 't hoogst genot!’

38 Het citaat uit het dichtwerk van John Keats (1795-1821) is te vinden in de vijfde strofe van de ‘Ode on a Grecian Urn’ (1820): ‘Beauty is truth, truth beauty,’ - that is all / Ye know on earth, and all ye need te know.

39 ‘zijn wandelgang door de wijde wereld naar de Graaltempel’: Parsifal (lees: Felix Rutten) overlegde bij zichzelf welke wegen hij moest bewandelen om de burcht Monsalvat waar de Graal bewaard wordt (lees: de tempel van de Schoonheid) te bereiken.
In zijn schrijven van 2 maart 1967 had archivaris Offermans voorzichtig opgemerkt dat de berg ‘Montsalvat’ uit de Graalsage nu ‘Montserat’ genoemd wordt. In zijn antwoord van 2 april 1967 ging Felix Rutten niet met hem in discussie, maar merkte enkel op: ‘“Monsalvat” schrijf ik als Wagnerianer, naar de tekst van Lohengrin: “In fernen Land, unnahbar unsren Schritten, / liegt eine Burg die Monsalvat genannt.”‘.

40 In feite spelen de gebeurtenissen waarover Felix Rutten vertelt in de eerste jaren van de twintigste eeuw.

[p. 134]

beste vriend gebleven was: ‘Oom, ik wilde je wat zeggen, ik geloof niet dat ik de priestertoog zal aantrekken.’

‘O zo,’ was zijn antwoord met een spottende glimlach, ‘maar dat weet ik immers al lang! Alleen, zou ik menen, had je me dat ook al wat eerder kunnen vertellen. Doch goed, ik geef je gelijk en daarmee mijn zegen op je verdere levensweg. Wel zal het een zure dag zijn voor je vader, als hij dit te horen krijgt, en nog erger voor je moeder die intussen al een dozijn lange, zwarte priesterkousen voor je breide.’

Een bezoek van onze hele klas - de senioren der Rolducse filosofie - aan het grootseminarie te Roermond had mij een dodelijke benauwing op het lijf gejaagd: ‘Ik hier en met die mensen samen opgeborgen? Nooit.’

‘En Lucie blij?’ Oom Jules wreef zich in de handen. De jongen was gered.

Mijn bericht had Lucie doen schrikken. Het nieuws kwam zo onverwacht. Ik zou dan toch priester worden, had ik haar aldoor gezegd. Maar ik had haar luchthartig geantwoord: ‘Wat de ouden je voorpiepen, piept het arme jonkie na. Ik ben langzaam gaan inzien, wat ik voorheen niet begrepen heb. Maar de ogen zijn mij nog bijtijds opengegaan.’

‘Zweer je me bij alle goden, dat ik er niet bij betrokken ben?’

‘We staan hier tegenover elkaar als twee vrije mensen. Ik heb de vrijheid verkozen. Ik moet mezelf nog eerst vinden, maar weet dat ik geen vogel ben voor een kooitje. Best mogelijk dat ik over tien jaren nog niet de leeftijd heb om.....’

‘Je gevangen te geven, bedoel je. Best. Maar laat dit voor vandaag genoeg zijn. We hebben elkaar begrepen, geloof ik.’

Ik kon dus met een gerust hart mijn tenten samenklappen. Arme Lucie, wie had op dat ogenblik kunnen denken dat zij, twee jaren naderhand, haar mooie, zachte ogen sluiten zou voor immer.

‘Oom,’ zei ik bitter, 'nu kunnen vaders broers nog weer 's komen opduiken met hun vriendelijke belangstelling: en wat denk je nu weer te doen met die gemankeerde pastoor van je?’

Vader wist dat ook niet. Maar oom Jules bracht dat allemaal in het reine: ik zou verder gaan studeren aan de hogeschool te Leuven, zijn geliefd België.⁴¹

41 ‘de hogeschool te Leuven’, lees: de Leuvense universiteit.