Logo DBNL
Schrijven is zilver, spreken is goud (1994)

Schrijven is zilver, spreken is goud

(1994)–Wim Rutgers–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Oratuur, auratuur en literatuur van de Nederlandse Antillen en Aruba


Vorige Volgende

Hoofdstuk VI
Steunend op eigen kracht

‘De cultuurbevordering moet van de nationale gedachte uitgaan, het is niet anders dan natuurlijk, dat wij onze eigen cultuur stimuleren, maar wij moeten weten, dat een louter nationale cultuurbevordering tot isolement zou leiden, zeker in een kleine gemeenschap als de onze.’ (Cola Debrot: C.C.C.-bulletin 1 1950)

1940 De Nederlandse Antillen worden bij de Tweede Wereldoorlog betrokken; op Bonaire wordt een concentratiekamp voor Duisers ingericht.
  Luc Tournier begint zijn ‘Nederlands Periodiek’ De Stoep.
  Recensies op De Stoep betekenen het begin van een reguliere Antilliaanse literaire kritiek.
  Het A.N.V. start een Antilliaans Neerlandia.
1941 Oprichting van het Peter Stuyvesant College als eerste school voor middelbaar onderwijs.
1942 Pierre Lauffer publiceert onder het pseudoniem Antonio Martes: Carmen Molina.
  Koningin Wilhelmina houdt een rede waarin ze de Overzeese Rijksdelen meer zelfstandigheid belooft.
1943 Het tijdschrift Lux wil een lamp van Nederlandse taal en cultuur zijn.
  Guillermo Rosario geeft zijn eerste novela uit.
  De zangers van de Cancionero Papiamento I willen onder het pseudoniem Julio Perrenal het lied in de volkstaal populariseren.
1944 Pierre Lauffer publiceert zijn eerste dichtbundel Patria.
  Oda Blinder debuteert in De Stoep.
  Sociedad Bolivariana de Aruba opent haar nieuwe multifunctionele verenigingsgebouw.
1945 Tip Marugg debuteert met zijn eerste gedichten in De Stoep.
1946 De Jolly Fellows Society wil een tegenwicht van de Sint Thomaskring zijn.
1947 Salas vestigt zijn boekhandel op Curaçao.
1948 Oprichting van Sticusa.
  Vestiging van Aruba Boekhandel in Oranjestad.
  Oscar van Kampen geeft op Curaçao zijn Lorito Real uit.
1949 Oprichting van het Radulphus College en het Maria Immaculata Lyceum.
  Aruba krijgt zijn eerste Openbare Leeszaal en Boekerij.
  C.C.A. en C.C.C. worden als eilandelijke cultuurcentra opgericht.
1950 Eerste openbare viering van het Curaçaose carnaval.
  Het Papiamentstalige tijdschrift Simadán wordt gepubliceerd.
1951 De gezamenlijke Curaçaose boekhandelaren organiseren voor het eerst een boekenweek.
1952 Paul Storm is de eerste door de Sticusa uitgezonden toneelregisseur.
1954 Het C.C.C. organiseert de eerste literaire prijsvraag.
  Het Statuut voor het ‘Koninkrijk nieuwe stijl’ wordt van kracht; de eilanden zijn ‘autonoom’.
  Door de automatisering in de ‘olie’ zal de werkgelegenheid op Aruba en Curaçao spoedig instorten; de toeristenindustrie zal pas op den duur voor vervangende werkgelegenheid zorgen.
1955 Boekhandel Van Dorp ontplooit de eerste Antilliaanse activiteiten.
  Cola Debrot start de Antilliaanse Cahiers.
1957 Frank Martinus Arion wordt wegens zijn Stemmen uit Afrika door de Nederlandse kritiek tot ‘zwarte Vergilius’ bestempeld.
1958 Opening van Cas di Cultura op Aruba.
  Tip Marugg publiceert Weekendpelgrimage bij de Amsterdamse Bezige Bij.
1959 Het Colegio Arubano wordt een volwaardige h.b.s.-opleiding.
  Boeli van Leeuwen publiceert De rots der struikeling in Nederland en krijgt er later de Vijverbergprijs voor.
1961 Aruba organiseert voor het eerst een boekenweek.
  De Arubaanse toneelgroep Mascaruba debuteert.
1964 Het eerste nummer van Vitó wordt over Curaçao verspreid.
1965 Het eerste nummer van Kambio verschijnt.
1967 Oprichting van de Curaçaose toneelgroep Thalia.
1968 In Nederland geven enkele Arubaanse studenten het literaire tijdschrift Watapana uit.
  Het Antilliaanse voortgezet onderwijs volgt de Nederlandse mammoetwet, ook voor het literatuur-curriculum.
  Het Curaçaose Centro pro Arte wordt geopend.
  Op Curaçao wordt de jaarlijkse Cola Debrot-prijs ingesteld.
1969 De stakingen en onlusten van ‘dertig mei’ zullen onomkeerbare culturele gevolgen hebben.
  De eerste druk van de Encyclopedie van de Nederlandse Antillen verschijnt.

6.1. Papiamentisashon

Toen op 10 mei 1940 niet alleen voor Nederland maar ook voor de Nederlandse Antillen de Tweede Wereldoorlog uitbrak, werd het in de laatste decennia steeds meer geïntensiveerde contact tussen overzees rijksdeel en moederland abrupt doorgesneden. De Antillen moesten plotseling ‘steunen op eigen kracht’, zoals het in de bekend geworden zinsnede uit de beroemde december-rede van Koningin Wilhelmina, die de koloniën in Oost en West interne autonomie in het vooruitzicht stelde, op 6 december 1942 luidde: ‘Ik heb ervaren dat in beide volken de wil en het vermogen tot harmonisch en vrijwillig samengaan aanwezig zijn. Ik heb daarbij een vorm voor ogen waardoor Indonesië, Suriname en Curaçao deel zullen hebben, naar de betekenis der gebieden, in het bestuur van het geheel, terwijl zij ieder op zichzelf de eigen, inwendige aangelegenheden in zelfstandigheid en steunend op eigen kracht, doch met de wil elkander bij te staan, zullen behartigen.’ Al op 16 juni 1941 had Gouverneur Wouters in de Staten woorden van dezelfde strekking gesproken. (Paula 1989: 16)

Direct nadat het bekend werd dat Nederland in oorlog was, werden ‘vijandelijke onderdanen en staatsgevaarlijke Nederlanders’, in totaal ruim honderd personen, op Bonaire geïnterneerd. Andere noodzakelijke militaire maatregelen werden getroffen. Dat de grote waakzaamheid in verband met de op Aruba en Curaçao aanwezige olie-raffinaderijen niet voor niets was, bleek in 1942 toen Duitse onderzeeërs bij beide eilanden beschietingen uitvoerden. Maar intussen was er een groot contingent buitenlandse militairen aanwezig ter bescherming van de olie-belangen, die essentieel zouden blijken voor de geallieerde oorlogvoering. Zo betekende de Tweede Wereldoorlog ongemak wegens strenge verduisteringsvoorschriften, wachtlopen voor opgeroepen dienstplichtigen, een min of meer afgesneden zijn van de buitenwereld, maar ook grote economische bloei, omdat de raffinaderijen op topcapaciteit draaiden.

Bracht de oorlog ‘een hausse van materiële welvaart mee, de beoefening der kunst bloeide ook’. Hartog (1961: 1076-1092) schetste aan de hand van drie voorbeelden hoe de Spaanse invloed rond deze jaren nog verder taande. In 1937 werd de drukkerij-boekhandel A. Bethencourt e Hijos afgebroken, waarbij ‘enorme voorraden boeken, tijdschriften, muziekwerken en zelfs manuscripten vernietigd’ werden. In 1940 sloot, door de onzekere toestand gedwongen, het Spaanstalige meisjespensionaat Welgelegen haar poorten. In 1951 tenslotte hield het sinds 1908 bestaande en invloedrijke dagblad Boletin Comercial definitief op te bestaan. Was deze ‘dehispanisering’ een geleidelijk proces dat al tientallen jaren aan de gang was, de zo intensieve contacten met Nederland waaraan de bevolking gewend was geraakt, hielden van de ene op de andere dag op. Vóór 1940 kwam alles uit Nederland: ingeblikte levensmiddelen (groenten, boter) zogoed als bouwmaterialen, maar ook kranten, tijdschriften en boeken. Passanten zoals ambtenaren, leraren, politieagenten, technici, priesters dominees en rabbijnen accentueerden de Nederlandse sfeer. Dit alles hield in mei 1940 plotseling op en werd vervangen door de ‘way of life’ van de Amerikaanse militairen, hun kranten, tijdschriften en films. Hartog merkte afkeurend op, dat de ‘smaak van het goede boek in de oorlogsjaren hier ongetwijfeld geleden’ heeft, ‘aangewezen als men was op Noord-Amerikaanse best-sellers en magazines’.[1] Bij de al jaren dominante ‘vernederlandsing’ voegde zich een ‘amerikanisering’, die een ‘verdere afbrokkeling van de eigen identiteit, die in de relatieve isolatie van het tijdperk van het “Curaçao-van-voor-de-Shell” was uitgekristalliseerd’, betekende. (Römer 1979: 94-95) Liep het inderdaad zo'n vaart op Curaçao? Het Rapport Nijman kon dan in 1939 wel beweerd hebben dat het Nederlands langzamerhand algemeen gebruikt werd, Pater Latour noemde het in 1937 nog een elite-taal, de pasgekozen Statenleden Maal en Capriles noemden het ‘Hollandsch voor ons Curaçaoenaars een vreemde taal’ en eisten meer aandacht voor het eigen Papiamento. (Smeulders 1987: 90-91)

De oorlogstoest and leverde tweeërlei literaire reactie op, waarbij een dominerende stroming van voornamelijk Curaçaose passanten zich sterk maakte voor het Nederlands, en een tegenovergestelde beweging het Papiamento nieuwe literaire impulsen gaf. De twee talen zouden ook in de komende decennia elkaars opponenten en concurrenten blijven. In 1943 was 21,7% van de Curaçaose bevolking niet-Antilliaan, en 23,6% niet Papiamento sprekend, de geallieerde strijdkrachten niet meegerekend. (R.A. Römer 1979: 93) Van de door zowel Lopez Henriquez (1943) als Terlingen (1961) vermelde ‘renaissance’ van het Spaans-culturele leven bleek in de literaire produktie niets, terwijl het zo invloedrijk geworden Engels in de letteren slechts een minimale rol speelde. Op de Bovenwinden, Aruba en Bonaire waren de literaire activiteiten gering, zover dat naar buiten toe zichtbaar werd.

Van de organisaties die in deze oorlogstijd op taal- en letterengebied van zich deden spreken, moeten allereerst de culturele of zelfs specifiek literaire tijdschriften genoemd worden. Een fenomeen dat voor het eerst en dan nog gedurende korte tijd optrad aan het eind van de negentiende eeuw, zou nu in een veelzijdige vorm dominant worden. Tijdens de oorlog waren er drie die zich op het Nederlands toelegden: De Stoep, Neerlandia en Lux.[2]

Tegenover deze hegemonie betekende het pas in 1944 uitgekomen Papiamentstalige Gydelcra slechts weinig, maar in dezelfde tijd zou het Papiamento op andere en nieuwe wijze de Nederlandse hegemonie betwisten. Tegenover het streven ter propagering van het Nederlands stond een groep Antilliaanse auteurs die het Papiamento wilden bevorderen. Na het verdwijnen van de oorspronkelijke Papiamentstalige feuilletons, had de R.K. kerk met Mi biblioteca Papiamento in 1939 en 1940 nog even geprobeerd het verloren terrein terug te winnen, maar vergeefs. De tot twintig delen uitgegroeide serie sloeg kennelijk niet meer aan. Papiamentstalige literatuur seculariseerde en verscheen niet meer onder de vleugels van de R.K. organisaties. De oorlogstijd zou het moment worden waarop de eerste Papiamentstalige dicht- en verhalenbundels in afzonderlijke uitgaven het licht zagen, met name van Pierre Lauffer, Guillermo Rosario en Amador Nita. Broek (1990c) sprak hierbij zelfs van de ‘Julio Perrenal beweging’, naar aanleiding van het trio Lauffer, De Palm en De Rooy die populaire songs over actuele situaties dichtten, de muziek ervoor componeerden en vervolgens ook zelf zongen. (J.Ph. de Palm 1979)

Door de oorlogssituatie konden Antilliaanse jongeren niet meer naar Europa om daar hun middelbare schooldiploma te halen. Het gevolg was het oprichten van een geheel volgens Nederlands systeem georganiseerd middelbaar onderwijs, waar in het literatuur-examen de Nederlandse en Europese literatuur gestimuleerd werd.

 

De Antilliaanse eilanden traden de na-oorlogse tijd welvarend en ‘mondig-autonoom’ tegemoet, en wilden het in 1942 toegezegde ‘baas-in-eigen-huis-principe’ zo spoedig mogelijk verwezenlijkt zien. De discussies over de toekomst werden uitgebreid en via diverse politieke partijkanalen onder leiding van Doktoor M.F. Da Costa Gomez gevoerd. Hoewel het verarmde moederland naast economische zorgen van zijn wederopbouw, de politieke van de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd kende, werd na de einde jaren veertig gestarte Ronde-Tafel-Conferenties, de daarop volgende Interimregeling van 7 februari 1951 en de Eilandenregeling, op 15 december 1954 het nieuwe Statuut voor het Koninkrijk van kracht. (Paula 1989) De Nederlandse Antillen, zoals het officieel heette, kenden voortaan inwendig zelfbestuur; de defensie en buitenlandse contacten bleven Koninkrijksaangelegenheid. De autonomie werd bereikt op het moment dat een economische neergang in de vorm van automatisering en grootscheepse ontslagen bij de olie-industrie zich al aankondigde.

 

Na de oorlog hielden Lux en Neerlandia op te verschijnen, maar het ‘Nederlands Periodiek’ De Stoep zette de werkzaamheden op vernieuwde wijze voort door nu ook (jonge) Curaçaoenaars

de gelegenheid te bieden in het Nederlands te publiceren. Een mogelijkheid die dankbaar werd aangegrepen, waardoor later bekend geworden dichters als Oda Blinder en Charles Corsen konden debuteren. Publiceerde Cola Debrot in deze na-oorlogse jaren enkele Nederlandstalige werken in Nederland, op Curaçao was er gedurende deze jaren, naast De Stoep, niet veel van Nederlandstalige literaire activiteit te merken. Maar het Papiamento bleef zich manifesteren. Enerzijds uit ‘wrevel’ tegen deze ‘blanke’ stoep, anderzijds uit de oprechte behoefte tot verdediging van de eigen taal stichtten enkele jongeren in 1950 het puur Papiamentstalige Simadán.

Van Nederlandse en Antilliaanse zijde werd via artikelen en boekuitgaven de postkoloniale rekening opgemaakt.[3] Het tweede deel van de bekende zinsnede uit de decemberrede van Koningin Wilhelmina, die het autonomie-monument in Willemstad siert: ‘steunend op eigen kracht, doch met de wil elkander bij te staan’, wilde men van Nederlandse zijde verwezenlijken door het concept van de eenheid van ‘de West’. Enkele studiekringen en een organisatie als Wosuna (Wetenschappelijk Onderzoek Suriname en de Nederlandse Antillen), maar vooral tijdschriften als Eldorado en De West-Indiër, die bedoeld waren voor alle drie de landen van het Koninkrijk, werden met dat doel opgericht.

Vanaf eind jaren veertig was het Algemeen Nederlands Verbond, na grote bloei tijdens de oorlogsjaren, op zijn retour, wat nog versterkt werd door de oprichting van de Sticusa, die hoewel bedoeld als (de naam zegt het al) een stichting tot culturele samenwerking, vooral een eenrichtingsweg van Nederlandse cultuur naar de Antillen zou blijken. Met name het Cultureel Centrum Curaçao verzette zich onder leiding van Cola Debrot tegen deze eenzijdigheid. Maar het getij was tegen. De tegengestelde doelen en aanpak bleken bijvoorbeeld uit de boekenweken (ter propagering van het Nederlandse boek) en diverse literaire prijsvragen (die vooral Papiamentstalig werk opleverden) begin van de jaren vijftig. Het C.C.C. streefde ernaar muziek, film en boek naar de knoek te brengen, omdat het volk niet naar de stad kwam. Het doel was de verbreiding van klassieke muziek, de betere films en goede lectuur (in het Nederlands en Papiamento). Het initiatief duurde maar kort, maar toonde aan dat men zich een taak tegenover de totale bevolking gesteld had, die enigszins vergelijkbaar was met de post-emancipatie-jaren van de vorige eeuw.

 

De na-oorlogse jaren toonden grote linguïstische aandacht voor het Papiamento, met name om de spelling (eindelijk) eens definitief te regelen.[4] Politie, vakbonden, nutsbedrijven en ambtenarij gingen steeds meer tot het gebruik van de eigen taal over. In de politiek evolueerde het Papiamento van campagne- tot officiële vergadertaal. Al in 1951 was de mogelijkheid geopend om in de vergaderingen van de Eilandsraad het woord te voeren in de ‘Nederlandse of de Papiamentse taal’, op 25 maart 1958 werd deze taal voor het eerst gebruikt. (Smeulders 1987: 93). De Statenvergaderingen zouden pas in de jaren zestig dit voorbeeld volgen. Het betekende een kans voor de Antilliaanse volks-politicus die het Nederlands minder goed beheerste, het betekende ook dat de Nederlandse ‘macamba’ die geen Papiamento verstond voortaan buiten het politieke gebeuren kwam te staan.

 

De jaren vijftig werden helaas ook de tijd van de automatisering in de raffinaderijen die de zo gevreesde massale ‘lay off’ tot gevolg had, op Aruba en Curaçao. De toeristenindustrie was nog niet zo ver dat ze de klappen kon opvangen. Van hoog tot laag werden talrijke buitenlandse werknemers ontslagen, waarna deze naar hun (ei)land van herkomst remigreerden. Het Nederlandse en Amerikaanse element verzwakten sterk, het Antilliaanse sloot de gelederen nog hechter, met het Papiamento als symbool. In deze tijd begon Nilda Jesurun Pinto haar verzameling Compa Nanzi verhalen aan te leggen; we zien een (her)opleving van de aandacht voor

de oratuur. Met de ‘democratiseringsgedachte’ hing de aandacht voor een Papiamentse kinderliteratuur samen.

De nieuwe weinig rooskleurige economische vooruitzichten noodzaakten tot culturele heroriëntatie. Het Papiamento zou er zeer versterkt uit te voorschijn komen. Cola Debrot zou met de Antilliaanse Cahiers in de tweede helft van de jaren vijftig en de eerste van de jaren zestig een veelzijdig compromis tot stand proberen te brengen. Op het gebied van het taalgebruik, betekende zijn tijdschrift uiteindelijk een sterke Nederlandstalige stimulans. Auteurs als Tip Marugg en Frank Martinus Arion debuteerden in dit tijdschrift, dat het contact tussen Nederland, de Antillen en het Caraïbisch gebied in wijder verband tot stand wilde brengen. Naast dit ‘gecanoniseerde’ tijdschrift presenteerden zich in deze tijd ook eenvoudige bladen als Antilliana en Wij in de Antillen in het Nederlands en een aantal zeer populaire humoristische Papiamentstalige tijdschriften, waarvan Oscar van Kampens Lorito Real wel het bekendst werd. Deze laatste werden geheel buiten het officiële circuit van boekhandel en bibliotheek om gedistribueerd.

Op ditzelfde moment bloeide er een alternatief circuit van populaire Papiamentstalige romans, die in eigen beheer op slecht papier, maar in grote oplage in wekelijkse afleveringen aan de man (en vooral aan de vrouw) werden gebracht. Enkele ervan zouden later in de literaire overzichten genoemd worden. Amador Nita speelde hierin met zijn uitgeverij Editorial ‘Emile’ en een eigen distributienet een belangrijke rol.

 

De kranten, de communicatiemedia als radio (en t.v.) en de politiek lieten duidelijk zien hoe in de loop van de jaren zestig het Papiamento steeds meer doordrong in alle sectoren van het openbare leven, daarbij het Nederlands dat tot dan toe decennia lang was gepropageerd meer en meer verdringend.

Uitzondering op deze ‘papiamentisering’ leek het onderwijs, maar ook daar trad een belangrijke verschuiving op toen de Nederlandse soeurs, frères en leken plaats maakten voor in steeds groter aantallen teruggekeerde Antilliaanse bursalen of op de Antillen zelf opgeleide onderwijsmensen. Het gebruik van het Nederlands, dat zowel voor de leerkracht als de leerling een niet-eigen taal was, creëerde in de lessituatie een vervreemdende sfeer. De leerling die nu niet meer geconfronteerd werd met een leerkracht die geen Papiamento verstond, ging buiten de les steeds meer tot het gebruik van de eigen taal over. Dat was met name in het lager onderwijs het geval, in het voortgezet onderwijs bleven relatief veel buitenlanders werkzaam. Dat trad eind jaren zestig dan ook volgzaam in het voetspoor van de Nederlandse mammoet.

Het toenemend taalbewustzijn ging hand in hand met een politiek-kritische opstelling, verwoord in tijdschriften als Vitó en Kambio. De Antilliaanse student in Nederland ging zich meer en meer kritisch met het thuisfront bemoeien. ‘Dertig mei 1969’ was een misschien wel onverwachte, maar zeker achteraf geen onvoorspelbare gebeurtenis. Op 30 mei 1969 culmineerde als een ongewenste eruptie wat al een heel decennium in literair opzicht te zien was geweest. Voor het Papiamento betekende ‘Dertig mei 1969’ de definitieve emancipatie. Het laat negentiende eeuwse Spaans had haar renaissance niet mogen beleven; het Nederlands bleek niet meer dan een dun vernis. Het eigen Papiamento, zo lang verguisd maar niet minder verdedigd, bestond sedert ‘Dertig mei 1969’ als een vanzelfsprekende zaak.

Op de Bovenwinden hoefde een dergelijke taalstrijd niet gevoerd te worden. Het Engels handhaafde zijn sterke positie moeiteloos, al werd ook daar het Nederlands in het onderwijs steeds verder doorgevoerd.

 

De jaren veertig tot en met zestig zouden chronologisch in vier golven kunnen worden onderverdeeld, in elk waarvan zowel het Nederlands als het Papiamento een belangrijke rol speelden:

de Tweede Wereldoorlog, de jaren erna tot het begin van de jaren vijftig, de tweede helft van de jaren vijftig en het begin van de jaren zestig, de tweede helft van de jaren zestig uitlopend op de ‘dertig mei beweging’.

Samenvattend valt er een zevenvoudige Papiamentisering en Antillianisering te constateren, die parallelle ontwikkelingen te zien gaf. De taalvoorkeur verschoof in deze decennia steeds meer van Nederlands naar Papiamento. De organisatie van het literaire leven dat aanvankelijk voornamelijk door buitenlanders en passanten werd verzorgd, gaf een verschuiving van initiatief en uitvoering naar de eigen mensen toe te zien. Er voltrok zich een ontwikkeling van Nederlandstalige elite-tijdschriften naar de Papiamento-novelas en poëzie-bundels van de Julio Perrenal beweging, die in heel andere kringen gelezen werden; een ontwikkeling van het Nederlandse ‘De West concept’ en de organisatie van de Sticusa naar de plaatselijke ‘zuster-organisaties’ en hun zelfwerkzaamheid; van op het Nederlands gerichte boekenweken naar literaire prijsvragen die vooral Papiamentstalig werk opleverden; van de officiële literatuur die in de periodiek aanwezige, gecanoniseerde tijdschriften werd opgenomen naar het populaire en constant aanwezige alternatieve literaire circuit; van de verzameling van oratuur door buitenlanders, naar de bestudering ervan door de eigen mensen en met Papiamento als belangrijkste gebruikstaal, waarnaast de auratuur zich via de literaire vereniging, de podiumkunsten maar vooral de radio ontplooide; een ontwikkeling van passantentoneel naar eigen spelers, van de invloed van Nederlandse naar Antilliaanse regisseurs, van het aansluiten bij een internationaal repertoire naar Papiamentstalige adaptaties en origineel werk; van sterk door het Nederlands beïnvloede collectievorming in de door Nederlanders geleide openbare bibliotheken naar de Papiamentstalige activiteiten die samengingen met een geantillianiseerde personele samenstelling.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


landen