Balans. Arubaans letterkundig leven. De periode van autonomie en status aparte 1954-2015

[p. 6]

Inleiding
Multilingualiteit en de literatuur van Aruba

Het eiland Aruba en de Arubaan mogen veeltalig zijn, het enige als onvervreemdbaar eigen gevoelde dichterlijke voertuig van de Arubaanse dichter is zijn Papiamento. Een Arubaan zal bij gelegenheid zijn emoties uitzingen in de vertolking van Spaanse liederen, somtijds het internationale Engels gebruiken of het zakelijke Nederlands, maar de eigenlijke uitingsvorm van de Arubaan ligt in het Papiamento.

Aruba is een multi-linguaal eiland. Dat was zo in het verleden, dat is het ook heden ten dage, getuige de cijfers van de censo van het Bureau voor de Statistiek. Op het sinds 2003 officieel tweetalige Aruba constateerde de CBS-censo van 2010 dat de toen 101.484 inwoners, uit 133 landen en met 96 nationaliteiten Papiamento (68%), Spaans (14%), Engels (7%), Nederlands (6%), Chinees (1%) of een andere thuistaal (4%) spreken.

Arubaanse dichters en hun taal

Het ligt daarom voor de hand een beschrijving van de moderne literatuur van Aruba te beginnen met een ‘elogio di Papiamento’. Hier volgt een kleine fragmentarische bloemlezing van auteurs die het Papiamento als thema van hun creatieve werk gebruikt hebben. De moedertaal is daarin steeds de taal van het eigene - de eigen taal - waarin de dichter zich het meest adequaat en gevarieerd kan uitdrukken. Daarover schreef de Arubaanse dichter Julio Maduro in het gedicht ‘Lenga’ - hier gebruikt in de betekenis van de menselijke ‘tong’. Met taal kan men positieve en negatieve resultaten nastreven: het menselijke spraakvermogen kan een zegen en een vloek zijn. Van de talrijke gedichten worden hierna enkele sprekende fragmenten opgenomen.

Ay, lenga, organo util
bo ta 'e simbolo di tur cos bon.
Bo ta elogia y adula
Bo ta pone bon y quita malo
Cuanto bez bo'n conforta
y hasta na morto bo ta calma
esnan cu ta tribula.

Er zijn op Aruba natuurlijk heel wat dichters die wel eens een gedicht aan het Papiamento gewijd hebben. Vaak ging het daarbij om de taal te verdedigen tegenover andere talen of om het specifieke karakter van het Papiamento van Aruba te benadrukken. In de spellingstrijd die er in de jaren zeventig woedde tussen de (Curaçaose) fonologici en de (Arubaanse) etymologici, deed Tomas Figaroa een duit in het etymologische zakje met zijn tegen de fonologische spelling gerichte gedicht ‘Paquico’ uit zijn bundel Na mi Aruba, waarin hij de ‘latinidad’ - het Latijns-Amerikaanse element - van zijn taal verdedigde

Oh, suave lenga Papiamento!
Paquico nan quier haci e barbaridad
di pone tanto trompecamento
y quibra e dushi suavedad
di bo letronan den nan scirbimento

[p. 7]

 

sin haci caso di e latinidad

 

predominante den bo expresionnan?

 

Paquico tranca bo suave fluidez

 

y trece pa bo lector visonnan

 

di un K manera horquete envez

 

di scribi un C curvioso?

 

(...)

 

Si nos acepta nan scirbimento

 

pronto lo bira un stropi cacalaca

 

nos dushi lenga Papiamento!

In 2005 vertolkte Frank L. Croes een meer verzoenende houding met zijn ‘Compronde mi’ dat pleit voor een betere verstandhouding tussen de (ei)landelijke varianten in de taal:

Pasobra
Pasombra
Mi Papiamento of
Bo Papiamentu
Tempran of
Trempan
Bo ta baila of
Mi ta balia
Pakico
Tanto confusion
Dicidi pa caba
Pasobra of pasombra
E unico cos
Cu mi kier ta
pa nos
compronde otro.

Henry Habibe maakte in zijn bekende ‘Papiamentu na kaminda’ gebruik van het historische motief, in zowel het leven van de dichter als van de taal in het algemeen. Habibe studeerde eind jaren zestig in Nijmegen en was in de jaren zeventig docent Spaans bij het Arubaanse middelbare onderwijs aan het Colegio Arubano. Naast zijn dichtwerk zou hij zich later vooral als literair criticus ontpoppen, waarbij hij steeds weer zijn taal verdedigde en propageerde. De bundel Yiu di tera (1985) opent en sluit hij met een gedicht aan deze taal gewijd. In het laatste gedicht uit de bundel treedt het Afrika-motief - de invloeden van Afrikaanse talen - op en verdedigt de auteur de rechten van de nog zwakke taal. Eigenlijk niet nodig, want de taal is onvervreemdbaar historisch bezit van de dichter.

Ni lamán di nan grandesa
ni orkán di nan mentira
no por paga
bo chispa
afro-latino

[p. 8]

 

ku ta kima

 

den pos

 

di mi

 

alma

 

 

 

Nan a trapa bo kurpa chikito

 

lastr'ele den lod'i barbarismo

 

ma den riu

 

di mi sanger

 

bo ta baña

 

mané un spiritu

 

guaraní

 

i den shelu di Caribe

 

bo grito

 

lo keda

 

imprimí

Misschien wel het bekendste gedicht van Henry Habibe is het - ook op een poster afgedrukte - ‘Papiamentu na kaminda’, dat hij opdroeg aan het Curaçaose dichterstrio Jules de Palm, Pierre Lauffer en René de Rooy dat al in de jaren veertig de taal bezong.

Van Federico Oduber is het bekende gedicht ‘Mi lenga’ afgedrukt op de achterkaft van de uitgave van het Instituto Lingwístiko Antiano - ‘Elogio di Papiamentu’. Odubers lange en intense liefdesverklaring ten opzichte van zijn moedertaal begint als volgt:

mi lenga
konosé amor
mi lenga
konosé dolor
mi lenga
konosé duna
mi lenga
konosé tuma
mi lenga
konosé mi shon
mi lenga
konosé pashon

anto mi lenga
no ta mi lenga?

De laatste jaren wordt het Papiamento nogal eens in verband gebracht met het onderwijs en de moedertaalschool. Van Eric Davelaar is in Cosecha Arubiano (1983) een kritisch gedicht opgenomen onder de titel ‘Storia tristo di un idioma’, waarin hij het Papiamento als instructietaal verdedigt en de tegenstanders daarvan aanvalt:

[p. 9]

 

Siñ' na skol n'tin mester

 

segun dos loko ku m'a topa:

 

‘E n'ta idioma, en n'ta bon

 

E n'ta yudabo niun kaminda.

Wie kent er niet het gedicht van Belén Kock-Marchena dat door middel van een poster op heel Aruba verspreid werd, ‘Juffrouw, ik heb een boter meegebrengt’. Van het misschien wat minder bekende ‘Di ken anto?’ in de bundel Vibrashon di amor (1995) luidt het slot:

Papiamento, yiu neglisha,
ainda no ta lat
pa mima bo, pa baña bo
den sodo di mi lucha,
laga bo crese
y duna bo bo balor mereci.

Papiamento, yiu stima,
bini...
ta di mi bo ta.

Hoewel het Papiamento steeds hechter in onze gemeenschap is gefundeerd, achten sommigen de positie van de taal toch niet zonder gevaar. Ruben Odor beschrijft in het lange gedicht ‘Sin nomber’ in zijn bundel Voz di mi tera hoe het Papiamento bedreigd wordt. De modernisering en industrialisering van de Lago hebben in de twintigste eeuw de cultuur veranderd. Ruben Odor besluit zijn lange gedicht met de verzen:

Ay, mi dushi papiamento
ta kí berdad mas tristo
cu nos mes como arubiano
ta yuda neglishá
e balornan di nos pueblo
y tapa den olvido
sin laga pa recuerdo
e tesoro di pasado
cu tur nos antepasado
a hunta pa hopi siglo
cu honor y cu orguyo:
Ay, mi dushi Aruba
ay, mi dushi papiamento.

Augusto E. Croes is in zijn tweetalige bundel Donde voy (1996), met het gedicht ‘Mi idioma’ wat optimistischer:

Bo ta chocami
pa mi no grita
bo ta ranca mi lenga

[p. 10]

 

pa mi no papia

 

pero, bo no por

 

ranca mi alma

 

qu ta fuente

 

di mi palabra.

Ruth Vrieswijk verkent in ‘Muhe y su idioma Papiamento’ de verschillende mogelijkheden die de taal haar geeft op grammaticaal gebied maar vooral emotioneel.

Mi Papiamento, mi dushi Papiamento
Den momentonan tristo of contento
Bo ta [] mi para
Hunto cu bo feliz mi ta

Al deze motieven komen samen in het gedicht ‘Mi idioma Papiamento’ van Digna Laclé-Herrera. Met het slot daarvan sluiten we af.

Na Papiamento m'a forma den mi fantasía
un mundo pa mi scapa di mi soledad,
indignacion y admiracion m'a expresá
cu gritonan di ungustia mi a rebeldia
Nan dí cu e no t'un lenga
ni tampoco e ta un idioma
ma un cos sí mi ta cierto:
na Papiamento lo mi contestá Señor
na e momento cu E bisa: bini awor!