Met verschuldigde hoogachting

[p. 141]

Peter Weiss

Een rechtsprekende instantie heeft onlangs beslist dat iemand die, vrijwillig of onvrijwillig, op zijn negentiende jaar lid was van de Hitlerjugend, ervan beschuldigd moet worden objectief het nationaal-socialisme bevorderd te hebben.

Dat moet wel gebeurd zijn in een land waar men de Duitsers zo haat dat men er na twintig jaar niet voor schroomt daar iemand die toen nog bijna een kind was, slachtoffer van te maken. Mis. De uitspraak werd gedaan door een Westduits gerechtshof. Waarom? De man die op zijn negentiende lid van de Hitlerjugend was geweest, was niettemin zo'n fatsoenlijk man gebleken dat hij in een Duits concentratiekamp terechtkwam en er als levenslange invalide uitgekomen was. Hij had nu een verzoek tot schadevergoeding gedaan, het werd om genoemde grond geweigerd. Het bericht stond in The Observer van 21 november.

De moraal: anno 1965 is het beter lid van de Hitlerjugend geweest te zijn zonder protest dan met. In het eerste geval kun je in de diplomatieke dienst van Duitsland een functie krijgen (en in Nederland prins-gemaal worden), in het tweede werd je in een concentratiekamp gedaan en de maatschappij heeft nu eenmaal niets aan invaliden. Als het geld kost, vind men het zelfs in Duitsland heel verkeerd wanneer iemand objectief fout is geweest.

Binnenkort is de vertoning van het laatste toneelstuk van Peter Weiss, ‘Die Ermittlung’, bij ons te verwachten. Die zal niet helemaal ongekuist zijn, ik heb tenminste al vernomen dat het woord menstruatiebloed geschrapt zal worden. De gevoeligheden Eggen overal weer een beetje anders, zo heeft men in Duitsland voornamelijk in passages geschrapt waarin gesproken wordt van de medeplichtigheid aan massamoord van bloeiende concerns als de I.G. Farben en andere. De verdediger van de concentratiekampbeulen maakte al tijdens het Auschwitzproces, en maakt ook in ‘Die Ermittlung’, bezwaar tegen de poging ‘de naam van de Duitse industrie door het slijk te halen. ’ Hij staat daarin kennelijk niet alleen.

Ik denk niet dat ik het stuk ga zien, ik geloof niet dat ik het op toneel, uitgevoerd door toneelspelers, verdragen kan. Maar ik

[p. 142]

heb het wel gelezen. Het is het enige stuk dat over Auschwitz geschreven kon worden, het had geen andere vorm kunnen hebben. U weet dat het volledig gebaseerd is op de verklaringen die tijdens het Auschwitzproces in Frankfort, gedurende het voorjaar en de zomer van dit jaar, gedaan werden. Het knappe van dit stuk ligt in deze vondst. Want daardoor is ‘Die Ermittlung’ niet alleen een stuk over de gruwelen in Auschwitz geworden, maar ook een impliciete aanklacht tegen de maatschappij anno 1965. Impliciet, want Weiss laat de aangeklaagden, de getuigen die voor hen pleitten, en hun verdediger uitsluitend zeggen wat ze werkelijk gezegd hebben. Ze zetten hun beste beentje voor en het is huiveringwekkend.

Intussen is Peter Weiss lid geworden van de communistische partij. Ik ben door dat bericht geschokt, maar ik geloof wel dat ik begrijpen kan waarom hij deze wanhoopsdaad deed. De vele vondsten en de enscenering van zijn stuk over Marat onttrokken de zaak waarom het hem daarin ging, een beetje aan het oog. Het ging om de tegenstelling tussen de ideologie van Marat en die van de Sade. Ik vond het stuk beter toen ik het las dan toen ik 't zag, want bij de opvoering hinderde het mij dat de ideeën van Marat in de mond gelegd waren van een paranoïcus, gespeeld door een toneelspeler die op de geestesziekte van de patiënt sterk de nadruk legde. Dat deed afbreuk aan de leer van Marat, die de leer van de revolutie is. Tijdens het lezen hadden Marats woorden mij steeds weer net zo overtuigd als die van de Sade, de protagonist van het maatschappelijk defaitisme en het pure individualisme. Het was duidelijk dat ook Weiss geen keuze kon of wilde doen, hij legde ons alleen het dilemma voor in zijn volle omvang.

Nu heeft hij dan, ongetwijfeld onder invloed van zijn Auschwitzstudie, voor Marat gekozen. Ik kan het niet toejuichen dat hij zich daarmee geschaard heeft aan de kant van de onderdrukkers van zoveel vrijheden die mij onontbeerlijk lijken, maar hij heeft uit een wanhoop gehandeld die ik navoel. Wie zo'n stuk geschreven heeft, die kan niet doorleven alsof er niets gebeurd is, in een maatschappij die niets anders wil dan dat. Ik denk dat hij het niet bij woorden heeft willen laten, dat hij een daad wilde stellen. Misschien heeft hij beseft dat de kracht die het individu heeft om de maatschappij te schokken, maar klein en zeer

[p. 143]

kortstondig is. Je vreet je op en het haalt niets uit. Alleen door communist te worden kon hij duidelijk maken dat hij zich met een maatschappij waarin Auschwitz mogelijk was, waaruit Auschwitz eens ontstond, niet verzoenen wil.