Met verschuldigde hoogachting

[p. 138]

De Matthäus

Het slotkoor van de Matthäus zou eigenlijk door de hele kerk staande meegezongen moeten worden, dacht ik, maar durfde natuurlijk niet te beginnen. Toen was het afgelopen en we schuifelden alweer, gelouterd en doorjubeld, naar de uitgang. Zou de Christuspartij wel eens door een joodse zanger gezongen worden? vroeg ik. Hè, wat denk jij toch racistisch, zei mijn metgezel. Nu, zo was het niet bedoeld, integendeel, het bij - bijzondere van de Matthäus is juist dat hij je op zulke gedachten brengt. Een jood zou die rol heel goed hebben kunnen zingen, en het zal ook wel eens gebeurd zijn, neem ik aan. Want het is Bach gelukt om van het paasverhaal iets te maken waaruit niemand voedsel voor zijn haat kan halen en dat daardoor ook voor joden genietbaar is. En laten we eerlijk zijn, dat is het anders niet erg. Het verhaal van Goede Vrijdag is meer dan welk ander ook schuldig aan het ongeluk dat het joodse volk tweeduizend jaar lang aangedaan werd, of heeft tenminste, gedurende die tijd, tot de rechtvaardiging ervan gediend.

Alleen al daarom is het mij een raadsel hoe er nog gevoelige, denkende christenen kunnen bestaan voor wie het christendom niet tenminste problematisch werd, of die niet hun kracht, die bergen kan verzetten, aanwenden om de valse conclusies die uit het kruisigingsverhaal getrokken werden, recht te zetten. Want christendom betekent, als het iets betekent, de idee van de broederschap van de mensen, van een gemeenschappelijke genegenheid, die uit kan stijgen boven de verschillen die er tussen ze bestaan. Hoe kan men dan onbezorgd vasthouden aan een leer waarvan men weet dat ze, vooral in de week voor Pasen, de joodse buren moet vervullen met slechte herinneringen en verbittering? Dat kan alleen omdat men niet nadenkt, en nu men in de hoogste kerkelijke regionen begonnen is met erover na te denken, schijnt er ook verandering in te komen. Het zou beter zijn wanneer dit op initiatief van de christenen gebeurde dan op verzoek van de joden, en als ik mij als een christen beschouwde zou ik het erg vervelend vinden dat het laatste toch het geval schijnt te zijn: na tweeduizend jaar nog steeds niet genoeg genereusheid?

Voor de betrekkelijke buitenstaandster die ik mij voel, lijkt het

[p. 139]

alsof de kerken uit het paasverhaal, waar zoveel van te maken zou zijn, niet gehaald hebben wat erin zit. Weliswaar hoort het tegenwoordig niet meer tot de goede smaak om er veel nadruk op te leggen dat het de joden waren die Christus kruisigden, maar legt men er ook al nadruk op dat het bepaald onchristelijk is om te denken van wel? Hoe kan men eigenlijk geloven dat Jezus stierf om onze zonden op zich te nemen, en toch vinden dat de toevallige groep inwoners van Jeruzalem, en hun nazaten in het geloof, voor eeuwig met de zonde van zijn kruisiging behept moeten blijven? Jezus kwam nu eenmaal als jood ter wereld, en tenzij hij geëmigreerd was, moest hij ook door joden ter dood gebracht worden, men moet roeien met de riemen die men heeft, en wie van letterlijke interpretaties houdt, zal toch tenminste tegenover de zonde van het laatste, de verdienste van het eerste moeten zetten. Alleen, dit lijkt mij bij uitstek niet een verhaal dat bedoeld is om letterlijk geïnterpreteerd te worden. (Wij zongen in de oorlog toch ook ‘...ben ik van Duitsen bloed’ zonder dat letterlijk te nemen of ons daardoor verplicht tot collaboratie te voelen, - ik bedoel maar, je kunt de letter toch intact laten, maar de geest wijzigen?) De Matthäus-Passion heft het verhaal, hoewel Bach zich strikt aan de bijbeltekst hield, uit boven het plaatselijke en partijdige: dezelfde gemeente die om Jezus' dood rouwt, vraagt er ook om. Dat dit gebeuren ook tot de dovemansoren van de ongelovige spreekt, ligt natuurlijk in de eerste plaats aan de muziek. Daarnaast werkt aan de suggestie van algemeengeldigheid ook nog mee de manier waarop dit passiespel gespeeld wordt, namelijk uiterst gestileerd, zonder poging tot naturalisme. Dames en heren in avondkostuum zingen het ons voor, wij vragen ons niet af wie zij zijn of wat hun geloof is: zij zijn slechts de stoffelijke omhulsels van hun stemmen. Ten slotte geeft de perfectie van de stemmen, van àlle stemmen - de valse getuigen zingen niet lelijker dan de brave discipelen - een indruk van tragische onafwendbaarheid: ieder vogeltje zingt zoals het gebekt is; omdat iedereen vond dat hij gelijk had, moest er één kapot gaan.

Ik zou u deze mijmeringen waarschijnlijk bespaard hebben, wanneer ze mij niet op een idee gebracht hadden. Wat is het grote drama dat, na dit, dat aan het begin ervan stond, tweeduizend jaar christendom afsluit? U begrijpt al waarop ik doel-

[p. 140]

de: de deportaties, de vergassing, de jodenmoord. Tegenover het heldenepos van één individu, het slachtofferepos van een collectief, waarin niet alleen een volk en een cultuur verloren ging, maar het hele beeld van de mens en van de beschaving zoals zich dat in de loop van vele eeuwen christendom met trots en hoop omgeven had. Alleen oppervlakkig lijkt het alsof de rollen nu omgekeerd zijn, en de zeshonderd beulen van toen, de zes miljoen slachtoffers van nu geworden zijn. Wie dieper kijkt, ziet de overeenkomst: de gemeente die bloed eist, onverschillig is of rouwt: - wij, min of meer.

En ook dit verhaal heeft al zijn vaste figuren, zijn aanknooppunten tot stilering: de collaborateur, de verzetsstrijder, de verrader, de onderduiker, de ss'er, Eichmann, de Joodse Raad, de geallieerden. Er zijn nog te veel gegevens, het verhaal heeft nog niet gelegenheid gehad om zich uit te kristalliseren. Maar alleen een oratorium, geen roman, geen film, zal misschien in staat zijn ook deze Passion tot iets te maken dat hanteerbaar is voor ons. Ik kan mij voorstellen dat zo iets alleen daarom al door sommige mensen verworpen zou worden. Het zou iets voor de unesco zijn om een prijsvraag uit te schrijven die de beste moderne componisten hiervoor aan het werk zou kunnen zetten, samen met een dichter, een man als Pastemak, van die orde van grootte. Eén ding is zeker: de jaarlijkse uitvoering van zo'n werk, in steden en stadjes, zou de oplossing zijn voor onze behoefte om zo iets als 4 mei te gedenken, een behoefte die aan vormeloosheid ten onder dreigt te gaan.

Ik schreef dit stukje in april 1964 en ik neem het in deze bundel op omdat het mij bewijst dat er in twee jaar veel veranderen kan, soms zelfs ten goede. Nu zou ik het natuurlijk niet meer geschreven hebben, want gedeeltelijk, voor het deel dat over de godsmoord gaat, is het achterhaald. Het vervolg op de Matthäus Passion is nog niet gecomponeerd, maar Peter Weiss heeft aan zijn Auschwitzstuk, ‘Die Ermittlung’, een vorm gegeven die daar veel op lijkt. Hij heeft het zelfs ‘Ein Oratorium’ genoemd, hoewel voor zover ik weet nog geen componist op die uitnodiging in is gegaan. De vraag is natuurlijk of wij die vierde mei willen blijven herdenken, daarover onder andere gaat het volgende stukje.