Met verschuldigde hoogachting

[p. 128]

Filmkritiek

Kijk, je bent een vrij mens natuurlijk, je mag doen wat je wilt, je mag het ook laten, maar als je na alles wat er zo unaniem en zo oorverdovend over gezegd werd, nog te beroerd zou zijn om naar die film van Jan Vrijman te gaan kijken, nou dan voel je je zeker te goed voor onze cultuur. Dan ga je er toch eigenlijk van uit dat al die filmcritici wier hart zo warm voor hun beroep klopt dat het gebons nog natrilt in hun proza, dat die mensen hun mening je geen cent, of in elk geval geen f 2,50 waard is. En nu mag je hun stijl onverteerbaar vinden, hun oordeel is er daarom nog niet helemaal naast, ze vinden Bergman, Antonioni en Godard toch ook heel goed? Bovendien, wat wil je? Die troebelheid en die hijgerige suggestiviteit waarmee de meeste filmkritiek geschreven wordt, wat bewijzen die anders, dan dat wij hier met kunst te maken hebben? Jan Vrijman heeft zelf gezegd dat zijn film niet alleen met het hoofd of het hart, maar ook met het middenrif beleefd moet worden. Dus allicht dat je dan je best doet en zo'n film niet gewoon warm maar ‘bloedwarm’ noemt (Oolbekkink), dat je niet vindt dat hij een taal spreekt, maar ‘een geheimtaal, die ook onze geheimtaal blijkt te zijn’ (R. du Mée), en dat Jan Blokker het heeft over een film ‘niet gemaakt vanuit een medium maar vanuit een man.’ Daarom kan het toch nog best een goede film zijn?

En wie zal, als ik het zelf niet doe, mijn verbazing schetsen, toen ik merkte dat deze rauwe, volkse, inhalige, brutaliserende, eerlijke, authentieke, overrompelende, emotionele, lyrische, poëtische, Brechtiaanse en Bruegheliaanse ‘auteursfilm’, gewoon alweer een af en toe wel aardige maar over het geheel nogal rommelige documentaire was? Het is niet eens, omdat ik mij bekocht voel, en ook niet omdat ik het leuk vind iets onvriendelijks over iemand te schrijven, dat ik de film wil bespreken. Het is omdat ik mij werkelijk vrij ongelukkig voel worden wanneer er over iets een roes van unanimiteit heerst die ik met de beste wil van de wereld niet dan als bedrog ervaar. Dat heeft iets beklemmends, alsof er iemand was of iets, die het consigne gaf: jongens vandaag mag er niemand flauw doen, we vlaggen en wie een zwabber uitsteekt, vliegt eruit. Want laten we eerlijk wezen: ik weet niet of er films bestaan die ‘vanuit een medium’

[p. 129]

gemaakt zijn, maar zeker is dat deze van Jan Vrijman nu juist typisch niet ‘vanuit een man’, d.w.z. een visie, een gedachte, een innerlijke logica, gemaakt is, maar integendeel het produkt is van de ‘roving eye’ van een camera, belust op plaatjes.

‘Op de bodem van de hemel’ is een film die zijn ontstaan dankt aan het feit dat de vara een korte televisiedocumentaire van Jan Vrijman, over een gebedsgenezer, niet wilde uitzenden, omdat zij bang was daar last mee te krijgen. Dit was jammer, want het was een goed filmpje, over een ongewoon groepje mensen. Deze mensen plegen in het openbaar te getuigen van hun zonden, hun geloof en hun genezing, dank zij dat geloof, van allerlei ziekten. Zij vormen daarom, met hun begaafde leider, dankbaar materiaal voor een film. Na het verbod van de uitzending, besloot Jan Vrijman zijn film te verlengen tot het aantal meter dat nodig is voor een film die het bioscooppubliek het gevoel geeft een avondje uit te zijn. Hoewel zijn korte film noodgedwongen oppervlakkig had moeten blijven, maakte hij van zijn nieuwe kans niet gebruik om zijn materiaal uit te diepen tot iets meer dan een documentaire over vreemde snuiters. Dat is jammer, want het was een filmpje dat nieuwsgierig maakte: wat is die Maasbach voor een man? Wat motiveert hem, wat denkt hij zelf van zijn werk? Hoe leeft hij, hoe komt hij aan zijn leer en hoe aan zijn geld en waarom volgen zijn aanhangers hem? In plaats daarvan gooide Vrijman nog een paar andere lekkere onderwerpen die lekkere plaatjes maken, tegen zijn oorspronkelijke film aan: een paardenmarkt, een veiling, een kermis en een straatmuzikant met zijn gezin. Hij gaf er fijne muziek aan mee en een titel die een vulgarisering is van het subtielere: ‘Aardoppervlak, Hemelbodem ook wel genoemd’ van Remco Campert.

Dit is een bespreking die in elk geval het voordeel heeft dat de lezer een indruk krijgt van wat hij te zien zal krijgen, iets wat ik uit de besprekingen die ik las, niet kreeg. Het adjectief ‘lekkere’ is misschien tendentieus, maar inderdaad moest ik herhaaldelijk, als ik weer een close-up van een rimpelige lachebek zag, denken aan de onder televisiemensen gebruikelijke uitroep: wat een lekker koppie! De visie op Nederland of de Nederlander die de film geacht wordt te geven, doet toeristiek aan: pittoresk en vol vertedering voor het ouderwetse. Niet dat

[p. 130]

ik liever de Beurs in actie zie dan een veiling van meubeltjes en snuisterijen, of de autohandel prefereer boven de paardenmarkt, maar de eerste hebben meer invloed op de realiteit waarin wij leven, en dus is hun onthulling zowel gevaarlijker als noodzakelijker. Deze film is mij te kneuterig, en Rob du Mee kan tien keer zeggen ‘een uniek werk dat ook internationaal van belang is,’ maar daarmee heeft hij het buitenland nog niet de bioscoop in gedreven. Als het een Finse film was - geen hond zou er hier naar gaan kijken.

Maar goed, het is een Nederlandse film, een Nederlandse documentaire, en als niet iedereen deed alsof het iets heel veel bijzonderders was, zou het mij best zijn. Wij houden blijkbaar van dik doen over de mens, ‘de mens die wortelt in de realiteit en tóch reikt naar het andere: genezing, godsdienstige heilsbeleving, een koopje op een rommelveiling of een goede vangst met het mansbakje.’ (Filmkrant-redacteur H. de Witte.) (Moet je zien hoe mijn poes reikt naar het andere: een schoteltje melk, een muisje op een rommelzolder, of een goede vangst met het poezeklauwtje.)

Ik persoonlijk ben niet gek op documentaires. Op de dagen dat ik uit mijn ogen kijk (niet elke dag), zie ik ze om mij heen op straat. Naar de film ga ik om iets anders, om een verhaal, of een visie die mij boeit. (‘La vie à l'envers’, ‘Le mépris’, ‘De grote stilte’.) Feiten op zich zelf doen het bij mij niet erg. Feiten kunnen alles, behalve ‘voor zich zelf spreken.’ In zijn toneelstuk ‘Zes personages op zoek naar een auteur’ zegt Pirandello daar iets over waarmee ik dit stuk maar besluit: ‘Feiten zijn als zakken; als ze leeg zijn, blijven ze niet staan. Om een feit rechtop te laten staan en het zin te geven, is het nodig er de motieven in te stoppen en de sentimenten die het te voorschijn geroepen hebben.’ (24 juli 1965)