Met verschuldigde hoogachting

[p. 131]

Artis omgekeerd

Het fijnste boek dat ik in het afgelopen jaar gelezen heb, was The Gift, de laatste in het Russisch geschreven roman van Nabokov, die nu in het Engels vertaald is. Ik vond het één van zijn beste, vol van de grapjes, vondsten en vergelijkingen die het lezen van zijn boeken tot zo'n genot maken. De held van The Gift is een dichter die in het vierde hoofdstuk een biografie schrijft van de Russische criticus Tsjernisjewski. Daarmee gaat hij dan in het vijfde hoofdstuk naar allerlei uitgevers, die het boek weigeren uit te geven, omdat het zo'n ontluisterend portret bevat van een hooggewaardeerd man. The Gift zelf, vermeldt een nawoord, werd in Berlijn door één van de Russische emigrantenbladen als feuilleton gepubliceerd - met weglating van het Tsjernisjewski-hoofdstuk, om precies dezelfde redenen als reeds in The Gift daarvoor gegeven werden. De kunst, heeft Nabokov al in verschillende van zijn boeken gezegd, imiteert de natuur niet, het is de natuur die de kunst nadoet.

Ik moest hieraan denken toen ik de film ‘Vier dagen in november’ gezien had, de documentaire die van de moord op Kennedy en zijn begrafenis gemaakt werd. Ik vond het een aangrijpend verslag, zakelijk en pathetisch als de werkelijkheid zijn kan, definitief en vol onoplosbaarheden als historische documenten zijn. En ook onwaarschijnlijk veel lijkend op een roman. Niet zo'n knappe als Pale Fire, met zijn verrassender ordening van het materiaal, maar op die roman van Nabokov toch nog zozeer, dat een metafysisch ingestelde fbi niets logischer zou kunnen doen dan naar Zwitserland gaan en Nabokov arresteren.

Voor zover u de film niet gezien of het boek niet gelezen hebt, zult u moeten volstaan met het summiere dat ik ervan aangeef. In Pale Fire wordt de Amerikaan Shade, een dichter die in veel opzichten doet denken aan Robert Frost (lievelingsdichter van Kennedy en, als deze, symbool voor het Amerika dat in New England zijn wortels heeft), doodgeschoten door een vage, uit een inrichting ontslagen figuur die zich wilde wreken op de rechter die hem veroordeelde, en waarvoor hij Shade, die op de rechter lijkt, aanzag. De man die de gebeurtenissen in het boek weergeeft, ziet ze echter heel anders, hij denkt dat de

[p. 132]

moordenaar een agent is van een Oosteuropese regering, die gestuurd werd om hem, en niet Shade, te vermoorden. Het boek toont om en om de gebeurtenissen en de gedachten van deze man, Kinbote, en die van de door Kinbote ontworpen moordenaar op zijn reis door Europa en Amerika naar de plaats van de moord.

In ‘Vier dagen in november’ wordt dezelfde techniek toegepast. Om en om zien wij waar Kennedy, niets vermoedend, zich mee bezighoudt: toespraken, diners, in en uit vliegtuigen stappen, en wat Lee Oswald omstreeks dezelfde tijd gedaan moet hebben: naar zijn werk gaan, geweer inpakken, langs iemands tuin lopen, geweer in schuur leggen en dergelijke triviale en sinistere bezigheden. En, net als in de roman, ziet de angstige toeschouwer hoe de twee aanvankelijk zo ver van elkaar verwijderde lijnen zich naar hun onvermijdelijke kruispunt haasten.

Voorboden van het noodlot deden zich in de werkelijkheid veel minder verhuld voor dan in de roman. Achterafkijkend staat je hart stil wanneer je een kinderkoor, de avond voor de moord, ter ere van Kennedy het lied: ‘The eyes of Texas are upon you’ hoort zingen. Wanneer dan even later, tijdens het diner in Fort Worth, aan Kennedy een paar laarzen aangeboden worden, met de woorden: ‘Opdat zij u tegen binnenlandse vijanden zullen beschermen, zoals u ons beschermt tegen buitenlandse,’ denk je: nee, nu legt Hij (de grote Romanschrijver) het er toch te dik op. Ook de vrolijkheid van de beide Kennedy's, hun appreciatie van het mooie weer en de gunst van het volk, doen, met de afloop voor ogen, kunstmatig schrijnend aan. Pas wanneer de film een nogal stupide selectie toont van het leven zoals het zich op het moment van de moord elders afrolt, doet zich weer een subtiel Nabokoviaans bijzinnetje voor. Wij zien sportwedstrijden, en daaronder in een flits een mannetje dat een bal tegen kegels aanrolt, een sprong in de lucht doet van vermoede triomf, terwijl de bal doorrolt en de laatste kegel mist.

De begrafenis en haar voorbereidingen ten slotte, horen in een grovere satire thuis. Soldaten repeteren dertig maal het opvouwen van de vlag die op een kopie ligt van de doodkist waarin straks K. begraven zal worden. Gezichten strak, salueren, vlag doorgeven aan de man aan het voeteneind, die hem weer door-

[p. 133]

geeft aan de thans nog lege plek waarop straks mevr. K. zal staan. Eindeloos wordt in treurstap de weg naar het graf gerepeteerd en toch laat de filmstem zich ongestoord twee tonen zakken wanneer de première plaatsvindt en ons een beeldengroep getoond wordt ‘waarin het leed van de natie in marmer vastgelegd is.’ Misschien is pathetiek, ongestoord en wellicht nog verhoogd door kennis van de enscènerig ervan, een typisch Amerikaans verschijnsel?

Voor de Nabokov-fan kan er intussen geen twijfel aan zijn dat ook Lee Oswalds schot op een vergissing berustte. Vóór K. in de auto zat John Bowden Connally, toen gouverneur van Texas, maar twee jaar daarvoor Secretary of the Navy. Op 30 januari 1962 had Oswald hem een brief geschreven met het verzoek zijn oneervolle ontslag uit de marine weer teniet te doen. Werd er niet aan dit verzoek voldaan, dan zou hij, schreef Oswald, ‘elk middel gebruiken om zich op dit grote onrecht te wreken.’ Aan het verzoek werd niet voldaan. Nu, men weet het, Connally werd gewond, niet zo zwaar als men kan aannemen dat de briefschrijver bedoeld had, maar altijd nog meer dan de rechter die voor de veroordeling van de man die later Shade, in plaats van hem, vermoordde, verantwoordelijk was. Geen samenzwering, geen buitenlandse regeringen, spionnen of politieke ideeën zaten erachter, maar alleen de rancune van een man die wraak gezworen had. Het Warren-rapport, waaruit ik Oswalds zin citeerde, noemt, zeer en passant, de mogelijkheid van een schot dat eigenlijk voor Connally bedoeld was ook, maar alleen als het vermoeden van Marina, de vrouw van Oswald. Dit lijkt de commissie echter te onwaarschijnlijk. Mij niet. Maar ik heb het boek gelezen, dat het voorbeeld werd.

In een verder niet erg boeiend artikel over het Warren-rapport in het tijdschrift Encounter stond een interessante voetnoot. ‘Het was vreemd, verwarrend en voor sommige geesten sinister, dat er twee Rubinsteins betrokken waren in de zaak Oswald en twee Tippits, beiden in dienst van de Dallas politie.’ Naamgenoten, dubbelgangers, valse sporen - grapjes naar het hart van de meester. Maar misschien kan alleen een naamgenoot erin komen.