Met verschuldigde hoogachting

[p. 44]

Leo Vroman bekroond

Op 21 maart (1965) werd in de aula van de Amsterdamse universiteit aan de dichter Leo Vroman een prijs uitgereikt door de Stichting Kunstenaarsverzet 1942-1945. Dat is in die kerk tegenover Hoppe, ga mee, Vroman gaat een toespraak houden, had een vriend getelefoneerd. En daar zaten we dan, eerste rij balkon, met goed uitzicht op de hoeden en de knieën van de genodigden. En reken maar dat er menig gezaghebbende knie tussen zat.

Herdenkingen zijn moeilijke aangelegenheden. De mensen die herdacht worden zijn dood, de mensen die ze op de eerste rij staan te herdenken, zijn niet altijd hun geestverwanten, en zelfs voor zover ze dat wel geweest zijn, nu zijn ze vele jaren ouder en in de regel vele malen gezetener dan de dode ooit was. Dat is altijd al het geval. Maar wanneer het gaat om zulke zaken als het verband tussen de kunst en het verzet, wordt het nog veel moeilijker.

Bij de uitreiking van de prijzen en de legpenningen van deze stichting, wordt er elk jaar een toespraak gehouden door een persoonlijkheid die vooraanstaandheid combineert met een goed gedrag in de oorlog. (Mr. Cals had het dit jaar zullen doen, maar omdat hij wegens kabinetsformatie verhinderd was, las de heer R.H. van Heusden, voorzitter van de Stichting Kunstenaarsverzet, gedeelten van zijn rede voor.) In deze toespraken, die elk jaar gedrukt verschijnen, wordt steeds een poging gedaan, voor de deugd van toen een toepassing te vinden op de situatie van nu. Prof. Charlotte Ruys bijvoorbeeld pleitte uit naam van die ‘geest van onafhankelijkheid en van geestelijke weerbaarheid’ waarvan de erkenning en de bevordering het doel is van de Stichting Kunstenaarsverzet, voor het afzien van wetenschappelijke medewerking aan kernbewapening en gifgasvervaardiging. Mr. Cals paste diezelfde geest van het verzet toe op de bestrijding van de commerciële televisie.

Met deze twee pleidooien ben ik het nu toevallig eens. Daar de ‘geest van het verzet’ echter van begin af aan geen eenheid is geweest, maar een samenloop van vele verschillende geesten, leent hij zich nu ook gemakkelijk tot gebruik als wapen tegen van alles en nog wat. En daar de redenaars in de regel geen

[p. 45]

kunstenaars of schrijvers van betekenis zijn (met uitzondering van Vasalis in 1958), maar wel ambtenaren en andere persoonlijkheden die belang hebben bij het handhaven van de maatschappelijke en culturele orde, kan hij met name gebruikt worden tegen de kunst.

Zo is de rede van Cals onder meer ook een waarschuwing tegen die moderne kunstenaars, die ten prooi gevallen aan de ‘gevaren der verbijzondering’ die onze maatschappij bedreigen, vergeten zijn dat zij een ‘brede verantwoordelijkheid voor de samenleving’ dragen. ‘Het is het goed recht en de roeping van de moderne kunstenaar het menselijk lichaam en zijn functies te schilderen in woord en beeld, maar daarbij moet hij zich bewust blijven, dat het een menselijk lichaam is: dus instrument en uitdrukking van de mens als een geheel van stof en geest, geïntegreerd in een totaliteit van hogere orde en daarom slechts in samenhang en verbondenheid daarmede waar, goed en ook schoon.’ Een duistere zin, wat zou hij in de praktijk nog anders kunnen betekenen dan dat Aat Veldhoen bijvoorbeeld zijn parende paren alleen mag tekenen als hij er een groepsportret van maakt te zamen met niet parende, maar bijvoorbeeld wel musicerende, biddende en hoge hoeddragende personen? Een onzedelijk schouwspel, lijkt me dat.

Mr. Cals veroordeelt ook de kunstenaar die de seksualiteit ziet als een artistiek vraagstuk alléén, en zich daarmee in een ‘schijnwereld’ plaatst. Wie deze kunstenaars zijn, zegt hij niet, maar daar hij met instemming mr. Reinink in de volgende zin citeert, moet men aannemen dat hij erg veel kunstenaars op het oog heeft. ‘Reinink heeft daarover verleden jaar rake opmerkingen gemaakt, toen hij zei, dat - wanneer men zou geloven dat de kunst overal ter wereld een beeld zou geven van de psychische werkelijkheid - men zou moeten aannemen, dat aan onze kant van het ijzeren gordijn door een wonderlijke speling van het lot niets dan potentiële misdadigers zijn terechtgekomen.’

Droogjes aan sleepten de woorden zich uit de mond van de heer Van Heusden voort. Op hun beurt spraken juryleden de bekroonden toe. Vromans verrukkelijke profiel werd even zichtbaar tijdens het haastig overdragen van het doosje met de legpenning. Mijn vriend had zich vergist: Vroman zelf zou niet

[p. 46]

aan het woord komen. In plaats daarvan kwam Rob de Vries één van zijn verzen declameren. Ik houd in het algemeen niet van declamatie, maar waar het het prachtige gedicht ‘Vrede’ betrof, dat door Vroman zelf op onnavolgbare wijze voorgelezen wordt op een door Querido uitgegeven grammofoonplaatje, was ik er wel zeer in het bijzonder tegen. Vroman kraakt en knarst zijn woorden, Rob de Vries bolde en rolde ze. Hij was aan het derde couplet toe en sprak:

Als ik voort moet leven zonder

Vrede, oh verdomme, vrede.

Gadverdamme, zei mijn buurman zachtjes, tekst en uitspraak van de grammofoonplaat citerend. En inderdaad, niet alleen die plaat, ook de gedrukte tekst vermeldt:

Vrede, godverdomme, vrede.

Ze bekronen de dichter, maar buigen zijn godverdomme om. Dit is zoals het moet, hoort en altijd geweest is. De overheid en haar stichtingen zijn één ding, de kunstenaar is een ander en de ‘geest van het verzet’ heeft zich slechts eventjes, in schijn voorgedaan als een trait d'union tussen de twee. ‘Elke dichter en elke kunstenaar is een antimaatschappelijk wezen, niet omdat hij dat wil, - hij kan niet anders.’ Dit is een uitspraak van Picasso, geciteerd in het boek dat Françoise Gilot over hem schreef. ‘Als de kunst ooit de sleutels tot de staat gegeven zouden worden, kan dat alleen omdat zij zo verwaterd is en zo impotent, dat niemand er zich meer ernstig tegen verzet.’ Dat is nog eens andere koek dan ‘brede verantwoordelijkheid’. Tegen de Duitsers hebben kunstenaars zich verzet of niet, zoals andere mensen dat gedaan hebben of niet, en om dezelfde redenen. Dat verzet is nu allang voorbij. De nagedachtenis ervan kan door de maatschappij geëerd worden. Maar een algemenere, actuelere ‘geest van verzet’, aangespoord door hogerhand, kan nooit door iets anders dan behoudzucht ingegeven zijn. Dat is geen verwijt, maar een feit.