Met verschuldigde hoogachting

[p. 42]

Ben Shahn

De moeilijkheid met sociaal bewogen kunstenaars en zeker met die van hen die een boodschap voor ons hebben, is dat hun gevoeligheid zo opgeslorpt raakt door hun mededogen, verontwaardiging of andere emotie dat er voor hun kunst zelf niet veel meer overschiet. Ze schreeuwen, met harde hoofdletters of met ziedende kleuren en groffe penseelstreek, - de kunst komt bij hen meer uit het hart dan uit de vingertoppen. Het gevolg is dat ze lijken op de propagandisten, pseudokunstenaars wier produkten op zijn best uit, laten we gemakshalve zeggen, het hoofd komt.

De waarde van beide soorten kunst hangt af van hun onderwerp, d.w.z. hun strekking: men moet het daarmee eens zijn om er door gegrepen te worden. Een schuimbekkende Soekarno die het laatste botje Papoea oppeuzelt bezorgt mij andere emoties dan een tank die een Hongaarse vrijheidsstrijder vermorzelt: in het eerste geval erger ik mij aan de tekenaar, in het tweede leef ik mee met de emotie die hij uitdrukt. Mocht de eerste plaat echter in een Papoea-krant staan terwijl Soekarno bezig is Nieuw-Guinea uit te moorden, en mocht de tweede in een blad van oud-ss'ers staan ter rechtvaardiging van hun mening over communisten, dan voel ik het andersom. Dat wil niet zeggen dat ik sociale kunst en zelfs propagandistische minacht, maar alleen dat zijn effect bepaald blijft door de tijd en de omstandigheden: als beide mee zijn kan zelfs een oranjepapiertje met de letters ozo er op mij ontroeren. Een omslachtige inleiding tot Ben Shahn, en alleen om te zeggen dat de propaganda die hij maakte nog effectief is ook nu het onderwerp passé is. In het Stedelijk Museum, in Amsterdam, is een tentoonstelling van deze schilder, die Amerikaans is als Grandma Moses, joods als Chagall en socialistisch als Diego Rivera. Aan die drie doet hij denken, maar al zijn werk draagt het stempel van de man die het maakte, en dat ligt voor mij in de gevoelige, kriebelige lijntjes, die altijd aanwezig, soms het thema van een schilderij worden, als brugstaketsel of touwspelletje. Prachtige kleuren, onverwachte composities, maar vooral die - ik zou bijna zeggen ‘menselijke’ - dunne lijntjes zijn het toch die het werk van deze zo ‘gebonden’ kunstenaar verheffen boven dat van de smaakvolle

[p. 43]

affichemakers van alle richtingen.

Een van de onaangename kenmerken van propaganda is het onpersoonlijke - de meeste afiches en de meeste brochures maken niet de indruk door iemand gemaakt te zijn, maar door iets: een beweging, een blad, een comité of regering. Zij hebben dat gemeen met driekwart van de abstracte kruist die nu aan de lopende band wordt gemaakt, en die ook vaak wordt gekocht met het oog op interieur en behang. (Een gele vlek voor boven de paarse bank en twee meter gemengde pockets voor de boekenkast.) Ook de meest sociaal bedoelde schilderijen van Shahn maken daarentegen een met de hand gepenseelde indruk, en voor de kreten en de aanklachten die ze zijn, hebben ze een zonderling klein formaat: veel van de besten zijn niet groter dan een dubbele prentbriefkaart.

Van deze het meest ontroerende vind ik het portret van Sacco en Vanzetti. Twee mannetjes in ouderwetse pakken, met snor en vest en vlinderdas, samen op een pluche bank, de hoeden op de knieën, de handen in boeien. Men hoeft er maar weinig bij te weten en misschien niets.

Ze waren twee politieke gevangenen, ter dood veroordeeld wegens een bomaanslag, waaraan ze volmaakt onschuldig waren. Sindsdien zijn er groter misdaden begaan en ook is de morele waarde van het communisme waarmee veel van hun voorvechters sympathiseerden, diep gedevalueerd. Aan de waarde van het schilderij - ook de propagandistische - doet dat niets af, en dat komt niet omdat die twee mannen iets symboliseren. Integendeel, Shahn heeft ze niet van hun persoonlijkheid beroofd; niet het slachtoffer, of de onschuld, of de martelaar werd hier uitgebeeld maar heel precies Bartolomeo Vanzetti en Nicola Sacco. Zij kijken niet eens treurig, op de boeien na zouden het twee mannen in een wachtkamer, twee gasten op een bruiloft kunnen zijn. Ongetwijfeld zijn zij dat ook eens geweest, de politieke rol die zij in Amerika ten slotte speelden was niet de enige en niet eens de meest wezenlijke die ze in hun leven kregen. Twee lieve mannen met rare kettingen aan hun polsen. Je hoeft het niet met ze eens te zijn om door ze te worden overtuigd. Kijkt u zelf maar.