Scilla

[p. 23]

tekstkritische noten

Megare: landschap in Midden-Griekenland, Megaris, met Alkathoë (Megara) als hoofdstad.
Hooftman: kapitein.
verbeeldt: stelt voor; vgl. de afbeeldingen.

Vertooners

Minos,	Koning van Krete.
Nizus,	Koning van Megare.
Ismene,	{Dochters van Nizus.
Scilla,	{Dochters van Nizus.
Fokus,	Zoon van Eakus, koning van Enopië, minnaar van Ismene.
Mentor,	Onderveltheer en vertrouling van Minos.
Dorize,	Vertroude van Scilla.
Arsinoë,	Vertroude van Ismene.
Agénor,	Hooftman der lyfwacht van Minos.
Lyfwacht.

Het Toneel verbeeldt de tent van Minos voor het belegert Alkathoë.

[p. 24]

Scilla, treurspel

Eerste bedryf

Eerste toneel

Scilla, Minos

scilla

 

JA, Minos, aan 't geschenk, dat ik u heb gegeeven,¹

 

En uit de kerk geschaakt, hangt Nizus kroon en leven.²

 

't Is haast een jaar geleên dat gy hier zyt gelandt,³

 

En ik uw vaanen voor de muuren zag geplant;

5

Maar hebt gy wel een voet gewonnen met den degen,

 

Of eenig voordeel op Alkathoë gekreegen?

 

Wy hebben reis op reis uw stormen doorgestaan,⁷

 

Uw helden van den wal gedreeven onder 't slaan;⁸

1 Ja: in het 17de- en 18de-eeuwse treurspel gebruikelijke inzet van een bedrijf, die bij de toeschouwer de illusie moet wekken van een al eerder begonnen gesprek; Minos: het noemen van de naam vloeit voort uit de eis van ‘helderheid’, inhoudende dat de toeschouwer niet in het onzekere mag verkeren t.a.v. de vraag wie er op het toneel staan; Scilla blijft ter wille van het dramatisch verloop voor Minos nog een onbekende, maar voor de ontwikkelde toeschouwer, van wie verondersteld wordt dat hij het verhaal in grote trekken kent, maakt ze zich door haar eerste woorden meteen bekend.

2 kerk: tempel, hier de ‘hofkapel’ van het paleis van Nizus; geschaakt: geroofd.

3 gelandt: Minos kwam van Kreta, had naar Rotgans' voorstelling van zaken eerst Athene aan zich onderworpen en was vervolgens met zijn vloot tegen Alkathoë opgetrokken; haast een jaar geleên: bij Ovidius is sprake van een half jaar (Metam. VIII, 11).

7 stormen: stormaanvallen.

8 onder 't slaan: in de strijd.

[p. 25]

 

En gy hadt vruchteloos den krygstogt ondernomen,

10

Was ik in dit beleg u niet te hulp gekomen.

 

't Gewyde pandt, myn heer, dat ik u heb gebragt,¹¹

 

Wierdt lang als heilig by den vorst en 't volk geacht.¹²

 

't Orakel eischte voor een langen reeks van jaaren,

 

Dat Nizus zorg dit Schildt naauwkeurig most bewaaren,

15

Een Schildt door Mavors beeldt verheerlykt. hoor, ô heldt,¹⁵

 

Wat ons voordezen door de godspraak is gemeldt.

 

 

 

Bewaak dit heiligdom, ô vorst. gy onderzaaten¹⁷

 

Bewierookt Mavors beeldt; daar in bestaat alleen

 

De rust en zekerheit van uw gebiedt en staaten,¹⁹

20

Het heil der grooten en de zegen van 't gemeen.

 

 

 

Wie in Megare leeft wierdt van zyn kintsche dagen

 

Die stem in 't hart gedrukt. wy vreesden voor geen laagen,²²

 

Noch schroomden, door dit Schildt verdedigt, voor geweldt.²³

 

Men hadt van jaar tot jaar een vierdag ingestelt,²⁴

25

Waar in al d'edelliên en burgers, mans en vrouwen

 

Te voorschyn quamen, om een offerfeest te houwen,²⁶

 

En voor den tempel, daar dat heiligdom van 't ryk²⁷

 

Vertoont wierdt, 's hemels gunst te looven. blyk op blyk

 

Gaf ieder van zyn pligt en kerkdienst voor d'altaaren,²⁹

30

Daar hondert stieren, by 't gewoel der wichelaaren,³⁰

 

Om 't offer loeiden voor de byl in 't heilig stof.³¹

 

Na deze plegtigheit wierdt in de zaal van 't hof

11 pandt: kostbaar voorwerp, wellicht met de bijgedachte aan ‘onderpand’, omdat het schild Nizus' welvaren waarborgt.

12 geacht: hooggeacht, vereerd.

15 Mavors: andere naam voor Mars, de oorlogsgod; beeldt: afbeelding; verheerlykt: opgeluisterd.

17 heiligdom: heilig voorwerp (aldus meermalen in het vervolg).

19 zekerheit: veiligheid; uw gebiedt en staaten: uw heerschappij en de streken waarover die zich uitstrekt.

22 laagen: hinderlagen.

23 schroomden: vreesden.

24 vierdag: (godsdienstige) feestdag.

26 Te voorschyn quamen: verschenen.

27 daar: waar (zo herhaaldelijk in het vervolg).

29 pligt en kerkdienst: (hendiadys) religieuze plichten in het bijwonen van het offerfeest en het vereren van het schild.

30 wichelaren: priesters.

31 Rondom de offerplaats loeiden bij het slachten op de heilige grond.

[p. 26]

 

Een offerdisch gespreidt voor edelliên en grooten,

 

En by de poort op 't veldt voor minder lantgenooten.

35

Zoo wierdt van jaar tot jaar dat groote feest geviert,

 

De tempel, markt en straat met groente en loof versiert.³⁶

 

Ik zelf heb menigmaal 't gewyde vier ontstoken,

 

Den wierook toebereidt, en omgezwaait by 't smooken,

 

En als een priesterin, ten dienst der offerhandt,

40

Het nootlot nagespoort in 't lillende ingewandt.

 

'k Heb hondertwerf dien Godt, met neêrgeboge leden,⁴¹

 

In vrede of oorlogstydt om Nizus heil gebeden:

 

Vooral in dit beleg heeft hy my menigmaal

 

Zyn zegen toegewenkt by 't klinken van uw staal.

45

Hoe zal de tempelier nu storm en onweêr kraajen,^45-645

 

En onder 't weiflent volk zyn zaadt van oproer zaajen!⁴⁶

 

Hebt gy al iets gehoort?

minos

 

Gy waart my eerst verdacht,

 

Toen gy voor my verscheen in 't midden van den nacht:

 

Doch nu my door gevolg de waarheit is gebleeken,⁴⁹

50

Zal ik u van de zaak met grooter vryheit spreeken.

 

Ik zag in 't krieken van den dag de witte vaan,

 

Omvlochten met olyf, op Nizus muuren staan.⁵²

 

Ik heb twee gyzelaars gekreegen uit zyn wallen,

 

De grootsten uit uw volk, die met hun welgevallen

55

En ongedwongen naar myn leger zyn gegaan:

 

Zy bieden met de stadt my kroon en septer aan.

 

De vesting staat voor my en 't gansche heir ontslooten:

 

Dies zonde ik een uit myn getrouste togtgenooten,

 

Verzelschapt met een troep soldaaten, derwaarts heen.

36 groente en loof: (hendiadys) takken met gebladerte.

41 dien Godt: nl. Mars.

45-6 Scilla voorziet dat de priesters in hun wanhoop over het verdwijnen van het schild onheil zullen voorspellen en aldus aanleiding zullen geven tot oproer onder het volk.

45 tempelier: priester; storm en onweêr: onheil; kraajen: voorspellen.

46 weiflent: van nature weifelachtig, veranderlijk van gezindheid.

49 door gevolg: door wat er sindsdien gebeurd is.

52 omvlochten met olyf: als teken van begeerde vrede.

[p. 27]

60

Al 't volk is, als ik hoore, ontroert en op de been,⁶⁰

 

En tegens 't gansche hof met gramschap ingenomen.

 

Ik wacht myn legerhoofdt, hy zal straks wederkomen.⁶²

 

Maar gy, mevrouw, die door een dienst van dat gewicht,⁶³

 

En ongehoorde zaak, een vyandt hebt verpligt,

65

Neem my niet qualyk af, dat ik uw naam moet vraagen,

 

En wat u heeft geport om dit gevaar te waagen,

 

En hoe gy 't heilig Schildt geschaakt hebt uit de kerk.⁶⁷

scilla

 

Weet dan, ô brave vorst, dat ik dit groote werk...⁶⁸

60 ontroert: in beroering.

62 straks: dadelijk, ogenblikkelijk.

63 mevrouw: aanspreektitel in Frans-klassicistische spelen (vert. van madame) ook voor ongehuwde adellijke dames.

67 geschaakt: geroofd; kerk: tempel.

68 brave: dappere (zo herhaaldelijk).

Twede toneel

Minos, Scilla, Dorize, Agénor

agénor

 

Myn heer, een man van staat, uit Nizus vest geweeken,⁶⁹

70

Zoekt u om redenen van hoog belang te spreeken.

 

Hy brengt deze eedle vrou in 't leger uit zyn hof.

minos

 

Ik volge u voort. mevrou, ik ga met uw verlof.⁷²

 

'k Zal by gelegenheit u nader onderhouwen.

69 van staat: van hoge positie; geweeken: gekomen.

72 voort: meteen.

[p. 28]

Derde toneel

Scilla, Dorize

scilla

 

Dorize!

dorize

 

Goôn! prinses, moet ik u hier aanschouwen!

75

Men heeft den ganschen dag in dien verbaasden staat⁷⁵

 

Door 't hof naar u gezocht, en op de markt en straat⁷⁶

 

Den burger ondervraagt, maar niets van u vernomen.

scilla

 

Ik zal 't u melden. maar hoe zyt gy hier gekomen?

 

Wat brengt gy uit de stadt en vaders hof?

dorize

 

Daar blaakt

80

Een vier van oproer nu ons Heilschildt is geschaakt.

 

Al wat my wierdt bericht zal ik aan u verhaalen.

 

Zoodra de dageraat verrees met morgenstraalen,

 

Ontstondt'er door de stadt een schielyk moortgerucht.⁸³

 

De koning met zyn stoet ontwaakte, en was beducht⁸⁴

85

Of 't vyantlyke heir de poorten en de wallen,⁸⁵

 

Begunstigt van den nacht, met storm hadt overvallen.⁸⁶

 

De dappre Fokus, die de ronde eerst hadt gedaan,⁸⁷

 

Vloog naar de vest, en zag het hoofdt der priestren staan⁸⁸

75 den ganschen dag: van de vroege morgen af tot nu toe; sedert het ‘krieken van den dag’ (vs. 51) zijn er zeker enkele uren verlopen om de gebeurtenissen, door Dorize (vss. 79-145) en Mentor (vss. 324-42) meegedeeld, te doen plaatsvinden; in dien verbaasden staat: in die toestand van verwarring en ontsteltenis.

76 Door 't hof: het (hele) hof door.

83 een schielyk moortgerucht: een snel zich verspreidende opschudding.

84 was beducht: vroeg zich bevreesd af.

85 vyantlyke: het accent valt op de eerste lettergreep.

86 van: door (aldus herhaaldelijk); met storm: stormenderhand.

87 eerst: zojuist (?).

88 vest: stadsmuur.

[p. 29]

 

In 't midden van den drom der trekkende oorlogsknaapen,⁸⁹

90

En burgren, die de wacht verpoosden, en in 't wapen⁹⁰

 

De post bezetten, die hun' zorg was toebetrout.

 

Hy scheurt zyn offerkleedt. hy stampvoet, en aanschout,

 

Verbaast op dit gezigt, den hemel, onder 't zuchten.⁹³

 

Op, schreeut hy, burgers, op soldaaten, laat ons vluchten.

95

Verwerpt het krygsgeweer. 't loopt met Alkathoë,^95-96

 

De koninklyke vest, ten ende. wee, ô wee!⁹⁶

 

Men heeft ons Mavors Schildt, de ziel van 't ryk, ontdraagen,

 

En van den wandt gelicht. nu blyken Minos laagen.

 

Hy heeft gewis door list dit heiligdom gerooft.

100

Ach! myn altaargenoot, wat hangt u boven 't hoofdt!¹⁰⁰

 

Indien gy vechten wilt, wat kan dat opzet baaten?

 

De Goden hebben ons door dat geval verlaaten.¹⁰²

 

Hy brout zyn ondergang, verdoolde burgery,¹⁰³

 

Die in hun' toornigheit den sabel gordt op zy.

105

Wat jammer, wat elende en ramp is u beschooren,

 

Indien de stadt door storm in 't stryden gaat verloren,¹⁰⁶

 

En koning Minos dringt verwinnaar in de poort,¹⁰⁷

 

Omsingelt van zyn stoet, verhit op roof en moordt!¹⁰⁸

 

Dan zal geen zuigeling, gedrukt in 's moeders armen,

110

Den wreeden kinderbeul beweegen door zyn kermen,¹¹⁰

 

Maar smooren in zyn bloet, terwyl de voedster beeft,¹¹¹

 

En vallende op de vrucht, met haar den dootsnik geeft.¹¹²

 

Ik zie den dwingelandt uw huis door 't vier verteeren,¹¹³

89 trekkende: de wacht betrekkende (?), optrekkende (?).

90 verpoosden: aflosten; in 't wapen: in volle wapenrusting.

93 Verbaast op dit gezigt: ontsteld bij het aanschouwen van de soldaten en de burgers die hun posten betrekken - voor de opperpriester gaat voortzetting van de strijd immers tegen de wil der goden in, vgl. vss. 101-04.

95-96 Vgl. Gijsbrecht van Amstel vs. 951.

96 vest: stad.

100 myn altaargenoot: gij die met mij dezelfde goden vereert.

102 geval: voorval.

103 zyn: zijn eigen.

106 door storm: door een bestorming.

107 verwinnaar: als overwinnaar.

108 Omsingelt van zyn stoet: omringd door zijn gevolg (= zijn leger); verhit etc.: bepaling bij stoet.

110 Den wreeden kinderbeul: als hoedanig nl. Minos' soldaten zich zullen doen kennen; beweegen: met medelijden vervullen.

111 voedster: moeder.

112 haar: nl. de vrucht.

113 den dwingelandt: vgl. de aant. bij kinderbeul in vs. 110.

[p. 30]

 

Uw dochters voor uw oog op 't smokent puin schoffeeren,¹¹⁴

115

De Moordt holt langs de stadt. geen tempel, geen altaar¹¹⁵

 

Verstrekt den vluchteling een vryburg in 't gevaar.¹¹⁶

 

Verhoedt dit ongeval, en sluit de poorten open.

 

Hier zwygt de priester: en d'ontroerde burgers loopen¹¹⁸

 

Vol wanhoop langs de vest. het dondert in de lucht¹¹⁹

120

Tot driemaal achtereen. elk schrikt, en neemt de vlucht,

 

En werpt de wapens neêr. maar Fokus tracht dit muiten,

 

En schadelyk gevolg in zyn begin te stuiten,¹²²

 

En elk door reden eerst te brengen tot zyn pligt,¹²³

 

En dan door dreigement; maar hy heeft niets verricht.¹²⁴

125

Hy wordt van 't woedent volk al vloekende overvallen,¹²⁵

 

En, schoon hy weêrstant biedt, ontwapent op de wallen,

 

En naar 't paleis gesleept. uw vaders lyfwacht keert,

 

Maar flaau, den aanval, en wordt schielyk overheert.¹²⁸

 

Met zulk een stoet verschynt de prins voor Nizus oogen.¹²⁹

130

Door dat veracht onthaal wordt d'oude vorst bewoogen.¹³⁰

 

De schoone Ismene ziet haar minnaar in dien staat,

 

En valt hem om den hals met een verbaast gelaat.¹³²

 

Maar 't opgehitste graauw, vervreemt van mededogen,

 

Beschimpt de ryksprinses, en 't koningklyk vermogen,¹³⁴

135

Men houdt al 't hofgezin gegyzelt in de zaal,¹³⁵

 

Met dubble wacht bezet. wie schrikt niet voor 't verhaal!

 

Zoo vliegt men om de poort der vesting op te sluiten,¹³⁷

 

Daar Minos oorlogsvolk, alreê bewust van 't muiten,¹³⁸

114 schoffeeren: onteren.

115 De Moordt: als personificatie op te vatten; altaar: het accent valt op de laatste lettergreep.

116 Verstrekt: dient...als (aldus herhaaldelijk); vryburg: veilige wijkplaats.

118 ontroerde: ontstelde, in paniek geraakte.

119 het dondert: er is een donderslag (als teken van de toorn der goden opgevat).

122 schadelyk gevolg: de schadelijke voortgang ervan.

123 door reden: door overredende woorden.

124 verricht: uitgericht, bereikt.

125 woedent: in blinde woede optredende; al vloekende: onder vervloekingen.

128 flaau: zwak; overheert: overmeesterd.

129 stoet: gevolg (ironisch).

130 dat veracht onthaal: die smadelijke bejegening; bewoogen: diep geschokt.

132 verbaast: ontsteld.

134 ryksprinses: kroonprinses; vermogen: gezag.

135 al 't hofgezin: allen die tot het hof behoren; gegyzelt: gevangen als waarborg voor de te sluiten vrede; de zaal: pronkvertrek in het paleis.

137 op te sluiten: te openen.

138 bewust van: afwetend van.

[p. 31]

 

Op 't waajen van de vaan, met groene olyf bekleedt,

140

Vast in slagorde stondt. de koning staat gereet,¹⁴⁰

 

Om met zyn gansche huis, uw zuster en haar minnaar

 

In 't heir te komen, door 't bevel van zyn verwinnaar.

 

Myn broeder, die zyn komst aan Minos maakt bekent,¹⁴³

 

Heeft my voor af, prinses, geleidt naar deze tent,

145

Om 't woedent volk t' ontgaan. hoe zyt gy hier gekomen?¹⁴⁵

scilla

 

Wie heeft het Schildt gerooft? hebt gy dat niet vernomen?

dorize

 

Neen.

scilla

 

Maar gy kent haar wel, Dorize.

dorize

 

Hoe, mevrou,

 

Zou ik haar kennen?

scilla

 

Ja.

Dorize

 

Verdenkt gy zoo myn trou?

 

En zou ik deze zaak den vorst niet openbaaren?

scilla

150

Wel, weet gy 't niet? hoor toe: ik zal het u verklaaren.

 

Zy staat voor uw gezigt. ik heb dat stuk bestaan.

140 Vast: reeds enige tijd.

143 Myn broeder: dezelfde als de man van staat in vs. 69, die daar noch elders ten tonele verschijnt en overigens ook nergens genoemd wordt.

145 woedent: in blinde woede optredende.

[p. 32]

dorize

 

Wat hoor ik! hemel! ach! hebt gy uw landt verraân!

 

Goôn! wat heeft uw gemoedt tot dat besluit gedreeven?

 

Wien hebt gy 't heilig pandt, daar 't ryk aan hing gegeeven?

scilla

155

Het is in Minos magt. maar eer ik verder ga,

 

Zoo weet dat ik bemin, Dorize. ja, ô ja,

 

Ik heb....

dorize

 

Hoe, gy bemint? en wien?

scilla

 

Dien grooten koning.

dorize

 

Hoe kan u deze min verstrekken tot verschoning

 

Van zulk een euveldaadt?

scilla

 

Myn liefde is wel gegrondt:

160

Ik zoek door 't huwelyk een eeuwig vrêverbondt^160-62

 

Met Minos en de kroon van vader op te rechten.¹⁶¹

 

Ik hoop myn bruiloftfeest zal dit krakkeel beslechten.¹⁶²

 

Elk deelt in 't krygsgevaar. indien een wrede vuist,^163-66163

 

In 't stormen op den wal, van 's konings bloet begruist,¹⁶⁴

165

Ons d'overwinning schonk, ten koste van zyn leven,

 

Dan zou die zege my gewis den dootsteek geeven.

 

Waar toe meer bloet gestort, en, heet op moordt en wraak,

 

In 't oorlogsperk gewoedt?

160-62 Vgl. voor deze rechtvaardiging van Scilla's daad wat Ovidius haar in de mond legt, Metam. VIII, 47-48 en 67-68.

161 Met: tussen; op te rechten: op te richten.

162 dit krakkeel: deze twist, oorlog.

163-66 Vgl. Metam. VIII, 64-66.

163 Elk deelt in 't krygsgevaar: iedereen (ook Minos, wil Scilla zeggen) staat bloot aan de gevaren van de oorlog.

164 't stormen: het stormenderhand aanvallen; van 's konings bloet begruist: met het bloed van koning Minos besmeurd (bepaling bij wrede vuist, vs. 163).

[p. 33]

dorize

 

Hoe hebt gy deze zaak

 

Voor my verzweegen, my, die gy hadt uitverkoren,

170

Om uw geheimen, als vertroude, steets te hooren?

scilla

 

Ik wist wel dat gy zoudt myn oogmerk wederstaan.

dorize

 

Dan hadde ik maar myn pligt, gelyk 't betaamt, gedaan.¹⁷²

scilla

 

Kent gy de liefde niet, Dorize, en haar vermogen?

 

Myn staat eischt geen verwyt, maar eer uw mededogen.¹⁷⁴

dorize

175

Maar is de koning niet verbonden door de trou?¹⁷⁵

scilla

 

't Is waar, Pasifaë was eer zijn waarde vrou,¹⁷⁶

 

Maar heeft zyn koets bevlekt door haar oneerbaar leven,¹⁷⁷

 

En hy om overspel haar uit zyn gunst verdreeven.

dorize

 

En wanneer wierdt uw hart die minnewondt gewaar?

scilla

180

Kent gy den toren niet op 't hooge bolwerk, daar^180180-200

 

De klanken, als men zegt, van Febus lier gebleeven,¹⁸¹

172 maar: slechts.

174 staat: toestand.

175 de trou: het huwelijk.

176 Pasifaë: Minos' echtgenote, uit wier onnatuurlijke liefde voor een stier de Minotaurus geboren werd, die in het door Daedalus gebouwde labyrint gevangen werd gehouden; eer: weleer; waarde: hem dierbare.

177 koets: bed, hier voor huwelijk.

180 bolwerk: uitspringend gedeelte in de vesting rondom de stad.

180-200 vrije weergave van Metam. VIII, 14-37.

181 De klanken...van Febus lier: Phoebus Apollo had Alkathoüs bij de bouw van Megara = Alkathoë geholpen en daarbij zijn lier op de stenen gelegd; vandaar dat deze bij aanraking geluid gaven.

[p. 34]

 

In 't kloppen op den muur, een zoeten nagalm geeven?

 

Hoe menigmaal hebt gy, eer Minos was gelandt,

 

Uw oor met my gestreelt, door 't klinken van den wandt:

185

Hoe dikmaal hebt gy daar met my den tydt gesleeten

 

Ook in dit lang beleg: of is u dat vergeeten?¹⁸⁶

 

By stilstant heb ik daar veel uuren doorgebragt,¹⁸⁷

 

En steets den toestant der Kretenzer oorlogsmagt

 

Naaukeurig aangemerkt. hier zag ik Minos draaven¹⁸⁹

190

Op 't moedig oorlogsros aan 't hoofdt van hondert braaven.¹⁹⁰

 

Ik heb zyn wapenschou, den handel van 't geweer,¹⁹¹

 

En d'oefening in 't veldt, by 't drillen van zyn speer,¹⁹²

 

Met yver aangezien. ik zag de veders zwieren¹⁹³

 

Om zyn gekamden helm voor 't oog der krygsbanieren.¹⁹⁴

195

Hoe vaardig schoot zyn vuist, volleert en afgerecht,¹⁹⁵

 

Den werpschicht op den wal in 't hevigst van 't gevecht!¹⁹⁶

 

Zag ik hem zonder helm langs zyne tenten treeden,

 

Dan wierdt myn hart geraakt door zyn bekoorlykheden.¹⁹⁸

 

In 't kort, ik keerde van den toren reis op reis,

200

Verslingert op den heldt, al zuchtende in 't paleis.²⁰⁰

 

Maar, ach! hoe zocht ik my door reden t' overwinnen!²⁰¹

 

Hoe heb ik deze drift veroordeelt in myn zinnen!²⁰²

 

Maar vruchteloos. helaas! de hartstogt, die myn wil²⁰³

 

Zoo krachtig ging te keer, bleef meester in 't geschil.

205

ô Zelfstrydt, die geen rust vergunde aan myn gedachten,

186 is u dat vergeten: dat is subject, u indirect object.

187 stilstant: wapenstilstand; vgl. de aant. bij de Voorrede, blz. 19.

189 aangemerkt: gadegeslagen.

190 braaven: helden.

191 wapenschou: inspectie; handel van 't geweer: wapenhandel, hanteren der wapenen.

192 drillen: trillen bij het werpen van het wapen.

193 Met yver: vol overgave, geboeid.

194 gekamden: van een vederbos voorziene, gepluimde, krygsbanieren: vendels, legerafdelingen, elk onder een banier.

195 afgerecht: ervaren, geoefend.

196 werpschicht: speer.

198 bekoorlykheden: uiterlijke aantrekkelijkheid.

200 Verslingert: verliefd.

201 door reden: door het gezonde verstand te gebruiken.

202 deze drift: deze ongeregelde hartstocht; Rotgans bezigt het woord drift ook in neutrale zin voor ‘hartstocht’, maar hier is het aspect van het onbeheerste, rede-loze erbij inbegrepen: Scilla is zich bewust van het verkeerde in haar liefde.

203 die myn wil: is die subject of mijn wil? Beide opvattingen leveren een goede zin op.

[p. 35]

 

Gy, die myn koets ontroerde in slaapelooze nachten,²⁰⁶

 

(Dat tuige 't zachte dons, doorweekt met traan op traan)

 

Wat heb ik stormen door uw perssing uitgestaan!²⁰⁸

 

Wat heb ik om dien heldt, Dorize, veel geleden!

210

Dies schroomde ik in dien staat gevaar noch zwarigheden.²¹⁰

dorize

 

Maar door wat middel hebt gy 't heilig pandt gerooft?

scilla

 

De Min, vernuftig in haar werking, dient ons hoofdt

 

Met hondert vonden, om 't gewenschte wit te raaken.²¹³

 

Ik kon de hofkapel, gelyk gy weet, genaaken²¹⁴

215

Langs d'oude gallery, van binnen door de poort²¹⁵

 

Die in myn slaapzaal staat, en, van geen wacht gestoort,

 

Die voor het groot portaal de ronde doet van buiten,²¹⁷

 

Met waschlicht in de handt de binnedeur ontsluiten.²¹⁸

 

Gy weet, myn vader gaf de sleutels in myn magt,

220

Doordien ik was gewoon, na 't scheiden van den nacht,²²⁰

 

In 't krieken van den dag myn tempeldienst te pleegen.

dorize

 

Die vroomheit staat hem dier, en kost hem 's hemels zegen.

scilla

 

Ei, smaal niet op myn deugdt: en heb ik eens gedwaalt,²²³

 

De Min heeft my van 't spoor al vleiende afgehaalt.²²⁴

206 koets: bed; ontroerde: verontrustte.

208 stormen: hevige innerlijke beroeringen.

210 Dies: daarom.

213 vonden: listen; wit: doel.

214 de hofkapel: de tempel maakt deel uit van het paleis; genaaken: naderen, hier: bereiken.

215 d'oude gallery: deze is dus blijkbaar binnen het paleis gelegen; het is niet onmogelijk dat de galerij door uitbouw van het paleis de ‘oude’ geworden is; poort: deur.

217 het groot portaal: de hoofdingang aan de buitenzijde van de hofkapel.

218 waschlicht: een waskaars; de binnedeur: de deur die de ‘oude gallery’ met de hofkapel verbindt.

220 Doordien: aangezien.

223 deugdt: synoniem van vroomheit in vs. 222; eens: éénmaal.

224 't spoor: het goede pad; al vleiende: lokkend met schone voorspiegelingen.

[p. 36]

dorize

225

Hoe quaamt gy uit de stadt by nacht?

scilla

 

Ik hadt twee slaaven,

 

(Wier vryheit ik wel eer verwurven heb,) door gaaven

 

En uit erkentenis, in myn belang gebragt.²²⁷

 

Daar loopt een ruime gang beneden naar de gracht,^228-29

 

Waar in men langs een trap in 't hof kan nederdaalen;²²⁹

230

d'Een vrygemaakte wacht, opdat ik niet zou dwaalen,

 

My by den ingang met een fakkel, en geleidt²³¹

 

My naar de gracht, daar ons zyn metgezel verbeidt.

 

Hier lag de hofgalei, die wy in vrededagen

 

Gebruikten in de plaats van vaders stasiwagen;²³⁴

235

Waar in wy menigmaal, van slaaven voortgeroeit,

 

Heen stooven langs 't kanaal dat in de zeegolf vloeit:²³⁶

 

Daar stap ik vrolyk in met myne hulpgenooten;²³⁷

 

Die zonder veel gerucht de kiel door 't water stooten.

 

Zoo voert ons die galei in zekerheit aan landt.²³⁹

240

De leitsliên brengen my door 't leger handt aan handt,

 

Begunstigt van den nacht, terwyl de mannen slaapen,

 

Aan Minos groote tent. de lyfwacht, die in 't wapen²⁴²

 

Den ingang trou bewaakt, gebiedt ons stil te staan.

 

Een ander dient terstont myn komst den koning aan.

245

Zoo stap ik, met het Schildt geladen in myn armen,

 

Door tentwacht en staffier, die Minos lyf beschermen,²⁴⁶

 

In dit vertrek, en schenk den vorst ons heiligdom.

227 in myn belang gebracht: in mijn zaak betrokken.

228-29 De onderaardse gang verbindt het hof met de gracht.

229 in 't hof: bepaling bij trap.

231 by den ingang: nl. van de gang, als Scilla de trap in het hof is afgedaald.

234 stasiwagen: statiekoets, het officiële koninklijke rijtuig.

236 De gracht staat dus door een kanaal in verbinding met de baai waarbij Alkathoë gelegen is.

237 vrolyk: welgemoed.

239 in zekerheit: veilig.

242 in 't wapen: geharnast en gewapend.

246 staffier: lijfwacht.

[p. 37]

dorize

 

Ik sta door uw verhaal als sprakeloos en stom:

 

Maar mag ik ongeveinst myn hart aan u ontdekken,

250

Deze onderneming zal u nooit tot voordeel strekken,

 

Gy hebt te veel gewaagt. bedenk, prinses, ik zal...

scilla

 

Neen, zwyg. de stoute wordt begunstigt van 't geval,²⁵²

 

Terwyl de suffer van zyn oogmerk blyft versteeken.²⁵³

 

De vruchten, die de tydt door arbeidt weet te queeken,²⁵⁴

255

Verkrygen zoeter smaak, dan die ons by geluk

 

Slechts druipen in den mondt. dit is een meesterstuk,

 

Dat my veel zekerheit belooft na veel gevaaren.

 

Een zeeman, lang geschokt, geslingert op de baaren,

 

Die door zyn wakkerheit den storm braveert op zee,

260

Trekt voordeel uit zyn vlyt aan een gewenschte ree.

252 stoute: stoutmoedige; van 't geval: door de fortuin; vgl. voor deze gedachte Metam. VIII, 73.

253 de suffer: hij ‘die door gedachteloosheid of in 't algemeen door gebrek aan flinkheid niet tot krachtig handelen in staat is’ (WNT XVI, 471); versteeken: verstoken.

254 arbeidt: inspanning.

Vierde toneel

Minos, Scilla, Dorize, Mentor, Agénor

minos

 

Mevrou, ik moet den vorst, die nadert, hier verbeiden.

 

Agénor zal u weêr naar uw vertrek geleiden.

 

Ook heb ik met dien heer te spreeken.

scilla

 

Wel, wy gaan.

 

Maar denk, wat ik voor u, ô Minos! heb gedaan.

[p. 38]

Vijfde toneel

Minos. Mentor

mentor

265

ZOo lacht de zege ons toe. zoo pronken uwe vaanen.

 

En standers, in 't gezigt van Nizus onderdaanen,

 

Op zyn verheve vest: elk viel den koning af.²⁶⁷

 

Soldaat en burger knielde en kuste uw legerstaf:

 

Zy gaven zwaardt en speer vrywillig in myn handen,

270

En zwoeren hulde en trou aan u, die deze landen²⁷⁰

 

Voortaan gebieden zult, als wettig vorst en heer.

 

Zoo breidtge uw ryksgrens uit. zoo zal uw krygsgeweer,²⁷²

 

Begunstigt van de Goôn, door al de wereldt blinken.

 

Door uw verheffing zal uw vyandts hoogmoedt zinken.

275

Gy hebt d'Atheensche kroon voor eerst de wet gestelt,²⁷⁵

 

Gedwongen om 't verbondt te tekenen in 't veldt.²⁷⁶

 

Nu hebt gy, om uw roem en luister te vergrooten,

 

Uw vyandt van den troon, dien gy beklimt, gestooten,

 

En in een dag of min dit groot krakkeel beslecht,

280

En 't Alkatheesch gezag aan uw gebiedt gehecht.²⁸⁰

 

Het woest Megare ziet uw oorlogstoortsen rooken,²⁸¹

 

Door 't vier van wraakzucht in uw dappre vuist ontstoken.

 

Hoe zal 't Kretenzer volk in dien verheven staat²⁸³

 

U groeten, als gy keert in 't blinkent feestgewaadt!

285

Hoe zal uw hofgezin met blyde zegezangen²⁸⁵

 

Al juichende uwe vloot aan onze kust ontfangen!

 

Uw bouheer Dedalus, de wereldt door vermaardt,²⁸⁷

267 verheve vest: hoge stadsmuur.

270 hulde en trou: hou en trouw.

272 krygsgeweer: wapen, hier: militaire macht.

275 Minos heeft op zijn strafexpeditie eerst Athene aan zich onderworpen.

276 't verbondt: nl. waarbij Athene zich verbonden had ieder jaar een aantal jonge mensen naar Kreta te zenden als voedsel voor de Minotaurus (vgl. vss. 540-48); in 't veldt: te velde, dus zoveel als: na de strijd.

280 gebiedt: heerschappij.

281 Megare: de landstreek om Alkathoë.

283 in dien verheven staat: in die hoge positie van wereldveroveraar en vorst met nieuw ‘gebied’.

285 hofgezin: de gezamenlijke bewoners van het hof.

287 Dedalus: de bouwer van het labyrint.

[p. 39]

 

Zal op uw buitenhof, ter eere van uw zwaardt,²⁸⁸

 

Een hooge zegeboog uit prachtig marmer houwen:

290

Dan zal de vreemdeling uw krygstriomf aanschouwen,^290-94

 

Als gy op 't oorlogsros verheven zit ten toon,

 

Verheerlykt met den staf en groene lauwerkroon;

 

Daar duizent vyanden, geketent aan uw voeten,²⁹³

 

U, als hun' opperheer en overwinnaar, groeten.

minos

295

'k Heb die verwinning niet bevochten door myn staal.

 

De bystant van een vrou verwekt die zegepraal.

 

Die zege, Mentor, maakt my schaamroot en verlegen,

 

Doordien ik van een vrou dat voordeel heb verkregen:

 

Zy zet myn grooten naam meer schande als luister by:

300

Verhef haar niet te hoog door uwe vleiery.

 

Die laffe loftrompet, die veelen zou bekooren,

 

Klinkt, als een valsche toon, gansch walglyk in myne ooren.

 

Gy spreekt, als hoveling: ik hoore u, als een heldt,³⁰³

 

Wiens edelmoedigheit in 't bloedig oorlogsveldt,

305

Met een gelyke kans, zyn vyandt wil bespringen:

 

Dan voegt het na den strydt door 't heir triomf te zingen.

 

De lauren munten uit, gevlochten om ons haar,

 

Maar voor de vuist geplukt in 't grootste lyfgevaar.³⁰⁸

 

Nu worde ik van een vrou, en door verraadt, verheven.

mentor

310

Kent gy haar niet, die u dat Heilschildt heeft gegeeven?

 

En is u niet bewust, waarom zy 't landt verriedt?³¹¹

minos

 

Ik zag haar nooit voorheen; en 't ander weet ik niet.

 

'k Zal by gelegenheit die zaaken wel ontdekken.

288 buitenhof: plein voor het paleis.

290-94 De dichter denkt aan een triomftocht in klassieke trant.

293 Daar: terwijl.

303 hoveling: met de bijgedachte van ‘vleier’.

308 voor de vuist: gewapenderhand.

311 bewust: bekend.

[p. 40]

 

Maar ik bespeur iets groots, iets heerlyks uit de trekken³¹⁴

315

Van 't wezen: ik geloof, zy is van hoogen staat.³¹⁵

 

De glans der majesteit vertoont zich in 't gelaat.

mentor

 

Haar huis is licht gehoont, van eere en staat versteeken;³¹⁷

 

En mooglyk zoektze dit aan Nizus hof te wreeken.

 

Een hooggebore ziel, beledigt, vlamt op wraak.

320

Heeft dit geen schyn, myn heer?³²⁰

minos

 

Ik suf in deze zaak.

mentor

 

Of zou 't wel liefde zyn, waar door zy wordt gedreeven?

 

Die hartstogt werkt met kracht, ontziet gevaar noch leven.

minos

 

Maar hoe hebt gy de stadt verzekert door myn magt?³²³

mentor

 

'k Heb vyftig vaanen in Alkathoë gebragt,³²⁴

325

En toren en kasteel bezet met dappre mannen.³²⁵

 

Men heeft de ketens op de groote markt gespannen,

 

Waar langs de hooftwacht trok naar 't wachthuis, om, indien³²⁷

 

Het graauw aan 't muiten sloeg, het tegenstant te biên,

 

En door die ketenen den toegang af te sluiten.³²⁹

314 heerlyks: vorstelijks.

315 wezen: gelaat.

317 licht: wellicht; versteeken: ontbloot, beroofd.

320 Heeft dit geen schyn: klinkt dit niet aannemelijk; Ik suf in deze zaak: ik weet niet goed wat ik hiervan denken moet.

323 verzekert: bezet.

324 vaanen: vendels, compagnieën.

325 toren: wel de toren op het bolwerk, vgl. vs. 180; kasteel: citadel, vesting binnen de stad, van belang voor het beheersen van de stad.

327 't wachthuis: centrale post vanwaaruit de wacht over de stad geregeld wordt; klaarblijkelijk aan of dichtbij de grote markt gelegen.

329 den toegang: nl. tot het wachthuis.

[p. 41]

330

Elk toont zich welgemoedt, en zal den oploop stuiten.³³⁰

 

Ik heb de woningen der burgren onderzocht,

 

Ontwapent, en 't geweer in 't wapenhuis gebrogt;³³²

 

Dat laat ik door een wacht der braafste legerschaaren,

 

En hopliên meest bekent, naar krygsgebruik, bewaaren.³³⁴

335

Ik heb 't gevaar gekeert door myn voorzigtigheit,

 

En Nizus aanhang in verzekering geleidt:³³⁶

 

De priesters hadden my die huizen aangeweezen:

 

Zy pleiten voor uw zaak: dies hebt gy niet te vreezen:³³⁸

 

Zy woelen onder 't volk, dat hun naar d'oogen ziet,³³⁹

340

En op hun wenken draaft: zy schildren uw gebiedt³⁴⁰

 

Als heilig, en om hoog zelfs van de Goôn beschoren,³⁴¹

 

Maar vloeken Nizus hof, als oorzaak van hun' toren.³⁴²

minos

 

Dat volk draait als de windt, en eert d'opgaande zon:³⁴³

 

En schoon ik hun gemoedt door Nizus onheil won;

345

Ik kan my op die gunst, als veilig, niet vertrouwen.

330 oploop: samenscholing van het ‘graauw’.

332 Ontwapent: nl. de burgers (overspannen samentrekking); 't geweer: de wapens.

334 hopliên meest bekent: de bekendste, uitstekendste officieren.

336 Nizus aanhang: diegenen die Nizus ook in het oproer trouw gebleven waren; verzekering: gevangenschap.

338 niet: niets.

339 woelen: gaan rusteloos rond.

340 gebiedt: heerschappij.

341 zelfs van de Goôn: door de goden zelf.

342 vloeken: vervloeken.

343 Dat volk: de priesterschap (?), het volk uit vs. 339 (?).

Sesde toneel

Minos, Mentor, Agénor

agénor

 

Ik zie den koning met een sleep van hoofsche vrouwen^346-53

 

En edelliên van ver genaaken met uw wacht.³⁴⁷

346-53 Passus waarin het z.g. momentane aspect aan de orde is: het gebeuren op het toneel neemt in dramatische spanning toe, nu het door het bekend worden van gelijktijdige gebeurtenissen in een groter kader wordt geplaatst; de hele omgeving is in beroering.

347 met uw wacht: beschermd dus door Minos' soldaten.

[p. 42]

 

Het gansche leger vliegt hem tegen. ieder tracht

 

Hem uit nieuwsgierigheit t'aanschouwen voor uw tenten.

350

't Gejuich der helden klinkt door alle uw regementen.

 

Ook krielt het in de stadt van krygsvolk op den wal.

 

De torens staan bedekt met menschen overal,

 

De tempels zwart van volk. het woelt aan alle kanten.

minos

 

Ga, tree hem te gemoet met vyftig lyftrouwanten.³⁵⁴

354 lyftrouwanten: soldaten van Minos' lijfwacht; het grote aantal is een eerbewijs aan Nizus.

Zevende toneel

Minos, Mentor

minos

355

Hebt gy in Nizus hof den stoet der edelliên,

 

De grooten van zijn ryk en vrouwen niet gezien?³⁵⁶

mentor

 

Ik vondt hem in de zaal, daar elk, met hem bewoogen,³⁵⁷

 

Den diepen rou van 't hart vertoonde door zyne oogen.³⁵⁸

 

In 't midden van dien sleep zat aan zyn rechte handt

360

Een jonge en eedle maagdt, de luister van zyn landt,

 

Een schoonheit, zoo volmaakt en vol bekoorlykheden,^361-62

 

Vermengt met majesteit en hoffelyke zeden,

 

Als ik in eenig oordt der wereldt immer zag:

 

Haar moedt, niet eens verzet door zulk een fellen slag,³⁶⁴

365

Braveerde 't noodlot zelf in 't midden van haar plaagen.³⁶⁵

 

Gelyk een ryzende eik den storm en dondervlaagen

356 en vrouwen: en de edelste vrouwen van zijn rijk.

357 de zaal: vgl. vs. 135 en de aant. daarbij.

358 rou: smart om de jongste gebeurtenissen.

361-62 het meisje is een en al bekoorlijkheid zonder dat dit aan haar fiere majesteitelijke waardigheid afbreuk doet.

364 verzet: aan het wankelen gebracht.

365 Braveerde: trotseerde.

[p. 43]

 

Na heldren zonneschyn op zyne wortels tart:

 

Zoo stondt een fiere deugdt, gewortelt in haar hart,³⁶⁸

 

Onwrikbaar in den storm van zoo veel zwarigheden.

370

Zy troostte 't gansche hof des konings door de reden.³⁷⁰

 

Haar welbespraakte tong, die 't keurigst oor bekoort,³⁷¹

 

Bragt, met een zoeten toon, een schat van wysheit voort.³⁷²

minos

 

't Gerucht van haare deugdt en schoonheit, waardt te looven³⁷³

 

Klonk uit Alkathoë door aller vorsten hoven.

375

Ik ken haar door de faam. Ismene, zoo vermaardt,

 

Was, schoon ik haar nooit zag, voor lang myne achting waardt.

 

Ik haak om haar te zien.³⁷⁷

mentor

 

Zy zal u licht behaagen.

 

Haar schoonheidt....

minos

 

Neen, ik sluit myn hart voor minnevlaagen,

 

De wraakzucht dreef my hier; en sleep myn krygsgeweer:

380

Geen liefde keert die drift.³⁸⁰

mentor

 

Spreek niet te stout, myn heer.

minos

 

Dit zy genoeg. ga, zeg aan 't hoofdt der wichelaaren,³⁸¹

 

Dat ik een offerhandt zal slachten op d'altaaren.

 

Ik wil aan Nizus huis my wreeken van den hoon,³⁸³

 

En 't bloet verzoenen van Androgeos, myn zoon.³⁸⁴

Einde van het eerste Bedryf

368 een fiere deugdt: de deugd van de fierheid.

370 de reden: haar van wijs inzicht getuigende woorden.

371 keurigst: meest kieskeurig.

372 zoeten: bevallige, vriendelijke.

373 deugdt en schoonheit: gebruikelijke combinatie in neoplatonische trant.

377 licht: wellicht (?), allicht, gemakkelijk (?).

380 stout: stoutmoedig, vermetel.

381 wichelaaren: priesters.

383 m.a.w.: iemand van Nizus' geslacht zal geofferd worden.

384 vgl. de inleiding.