Boerekermis

[p. 17]

Het motto Quantum est in rebus inane! is ontleend aan Persius (Aulus Persius Flaccus), Romeins satirendichter, die leefde van 34-62 na Chr. en navolger was van Horatius; de betekenis is: ‘Hoe groot is de ijdelheid van de zaken dezer wereld!’ (Persius, Sat. I, 1)

[p. 18]

[p. 19]

L. Rotgans
Boerekermis

Het eerste boek

⁺My lust het jaarfeest van de buurt eens af te maalen,¹
De dertelheden van de landtjeugt op te haalen,²
En d'oude gryzaarts, krom en dronken, in dien staat³
Met waggelende schreên te volgen langs de straat.⁴

⁺⁵Gy Nachtbachanten en rinkinkers, Libers knechten,⁵

En gy paapinnen, die met slingerende vlechten,⁶
Bemorst en ongekemt, als uitgelaten, zwiert:⁷
Die met een puilent oog Godt Bachus jaarfeest viert,⁸
Of plagt te vieren aan den voet van zyne altaaren:
Brootdronke wyven, die, als zinnelooze schaaren,¹⁰
In 't ruige pantersvel, gedurig Evoé¹¹

+ Oogmerk des Dichters.

1 My lust: gebruikelijke aanhef van het epos bij Rotgans, vgl. Wilhem de Derde; buurt: omgelegen streek.

2 dertelheden: uitingen van joligheid, overmoedige speelsheid, minder ongunstig dan ‘uitspattingen’; op te haalen: te verkondigen, uit te bazuinen (epische stijl burlesk toegepast, vgl. WNT XI, 785).

3 in dien staat: bij Rotgans gebruikelijk stilistisch verzwaringsmiddel (staat: toestand).

4 met waggelende schreên: twee mogelijkheden: (1) bepaling bij gryzaarts in vs. 3, (2) bepaling bij volgen, en dan wellicht aanduiding van de losse compositie van het gedicht; volgen: zoals de epische dichter zijn held ‘volgt’.

+ Aanroepinge aan de Bachanten,

5 (in de marge) Aanroepinge: in het epos gebruikelijke invocatio van de een of andere godheid om bijstand in het schrijven van het werk.

5 Nachtbachanten: Bacchuspriesters, die oudtijds, vooral ook 's nachts, dronken en losbandig feestvierden ter ere van de god van de wijn, die ook Liber genoemd werd; rinkinkers: luidruchtige feestvierders.

6 paapinnen: priesteressen (van Bacchus); met slingerende vlechten: met niet opgebonden, loshangend haar, als teken van losbandigheid en schaamteloosheid (vlechten: (hier) haarslierten).

7 ongekemt: met niet uitgekamd haar; zwiert: uitgelaten ronddoolt.

8 met een puilent oog: als teken van dronkenschap en uitzinnigheid; Godt Bachus jaarfeest: de bacchanalia zoals die in de oudheid gevierd werden.

10 Brootdronke: uitgelaten, losbandige (met ongunstiger gevoelswaarde dan tegenwoordig.

11 pantersvel: de panter was aan Bacchus gewijd; zijn volgelingen kleedden zich op de bacchanalia in dierenhuiden; Evoé: Latijn ‘euoe’, juichkreet der bacchanten.

[p. 20]

 

Liet klinken over 't woudt, ontwaakt, verhoort myn beê;

 

Komt, helpt my zingen, en verlaat uw nachtspelonken:

 

Uw byzyn moet myn vier in dit gedicht ontvonken:

15

Gy zyt op zulk een stof volkomen afgerecht.

 

⁺En gy, ô bestevaar, Sileen, getrouwe knecht¹⁶

 

Van vader Bromius, die eertydts, zat en dronken,¹⁷

 

Al knikkebollende op uw ezel plag te ronken,

 

Daar gy den Wynstandaardt naar d'Indiaansche strandt¹⁹

20

Geleidde met uw heer, ontwaak, ô Hoofdtbachant!

 

Ik node u hier ter feest by 't leegen van de stoopen.²¹

 

Uw graauhaar sla voor my de bron van Pindus open.²²

 

Ik schroome aan Pegazus dien dienst in dit geval

 

Te vergen. neen, Sileen, spoei voort, uw graautje zal

25

My best de toonen van uw meesters hoogtydt leeren,

 

En 't ongebonden feest met zyn gebalk vereeren.^25-26

 

⁺Apollo hadt zich moede in Thetis arm gekust,²⁷

 

En sloop ten zeebedde uit, en stoorde myne rust,²⁸

 

Wanneer ik langs den weg, beplant met groene boomen,

30

Een veldtgerucht vernam, en zag in 't naderkomen³⁰

 

De landtjeugt handt aan handt spansseeren, opgetooit³¹

+ en Silenus.

16 bestevaar, Sileen: de oude Silenus, Bacchus' bijna altijd dronken opvoeder en begeleider, op een ezel rijdende voorgesteld.

17 Bromius: andere naam voor Bacchus.

19 den Wynstandaardt: de thyrsus, Bacchusstaf, met klimop en wijngaardranken omwonden, attribuut der bacchanten; d'Indiaansche strandt: herinnert aan het verhaal over Bacchus' tocht door Indië (= India), vgl. de Lof-sanck van Bacchus van Daniël Heinsius, ed. Rank-Warners-Zwaan (Zwolle, 1965), blz. 43-44 en 156-57.

21 stoopen: vaten, ook: kruiken, drinkbekers, kroezen.

22 de bron van Pindus: de Hippokrene, bron door een hoefslag van het gevleugelde paard Pegasus ontstaan op de aan Apollo en de Muzen gewijde berg Helicon, hier met de Pindus vereenzelvigd; de bron schenkt inspiratie aan kunstenaars.

25-26 opnieuw schertsende aanwijzing van de losse opbouw van het gedicht?

+ De Dichter wordt in den morgenstondt de landtjeugt gewaar,

27 Apollo is hier de zonnegod, die de nacht bij de zeenimf Thetis heeft doorgebracht; nu komt de zon weer uit de zee op.

28 rust: nl. van de slaap.

30 veldtgerucht: landelijk gerucht (aldus WNT onder veld; de mogelijkheid bestaat dat Rotgans hier nog burlesk doorborduurt en een associatie wil wekken met veldgeschrei = krijgsgeschreeuw); in 't naderkomen: nl. bij het naderbijkomen van de jongelui.

31 spansseeren: wandelen (met sterke nadruk op het zorgeloze karakter ervan).

[p. 21]

 

⁺Met witte huiven, net gestreken en geplooit.³²

 

De haarnaaldt stak in 't hoofdt. de keten van koraalen³³

 

Blonk om den rossen hals, om met meer zwier te praalen.³⁴

35

De zilvre sleutelreeks, en beugeltas, daar by³⁵

 

Gehangen, klonk in 't gaan, en wapperde aan haar zy.

 

Het blaauwe keurslyf droeg 't lievrei van haare kaaken.³⁷

 

Beneden gloeide een rok, gesneên uit roodt scharlaken,

 

Die mooglyk in een jaar geen zon- of maanlicht zag,

40

Maar, tot dit feest gespaart, zo lang vergeeten lag

 

In Grietje Goris kist. de hoolblok was versmeeten,⁴¹

 

En halfgesleeten klomp, voor muiltjes, net gemeeten.⁴²

 

De witte handtschoen dekt den purpren arm, half gaar

 

Gebraden door de zon, geschildert jaar op jaar.

45

Zoo zag ik langs den weg de boeremeisjes treeden.

 

⁺De knaapen, die hun' tydt in 's meesters dienst besteeden,

 

Verscheenen aan heur zy, versiert en opgeschikt

 

Met broeken om de kuit met linten toegestrikt.

 

Het hembt blonk om den hals met tweepaar zilvre knoopen.

50

De hemdtrok glat geperst, en aan de borst half open,⁵⁰

 

Was voor en op de mou met passement bezet.⁵¹

 

Een ander vryer droeg een saaje wambas, net⁵²

 

Gesneden naar de kunst door loomen Gys van Koten;⁵³

 

Een speetluis, welbekent aan zyn twee beerepooten,⁵⁴

+ en beschryft den opschik der boeremeisjes,

32 huiven: kappen (van de meisjes); net: keurig.

33 haarnaaldt: ‘eene, aan den knop meer of minder versierde naald welke de vrouwen in of door het haar steken’ (WNT V, 1453).

34 met het samengaan van de roodbruine hals - niet blank zoals bij het vroegere standaardtype van een schone - en de zwier der sieraden beoogt de dichter een burlesk effect.

35 sleutelreeks: sleutelring, als sieraad gedragen; beugeltas: tas die aan een metalen beugel is bevestigd (zie voor deze en andere bijzonderheden de prenten).

37 keurslyf: nauwsluitend bovenkledingstuk voor het bovenlijf; 't lievrei: lett. het kenteken, hier zoveel als de kleur.

41 Grietje Goris: één boerenmeisjesnaam voor al de meisjes; kist: vroeger immers bergplaats voor kleren of kostbaarheden; hoolblok: houten schoen of klomp, vgl. holblok, holsblok.

42 net: keurig, zorgvuldig; gemeeten: aangemeten.

+ en de toerusting der boereknechten.

50 hemdtrok: over het hemd heen gedragen kledingstuk, een soort jas.

51 passement: boordsel, ter versiering.

52 vryer: jongeman, vrijgezel; een saape wambas: bovenkledingstuk (wambuis) dat tot het middel reikte, gemaakt van saai, d.i. een soort wollen stof.

53 loomen: trage, luie; Gys van Koten: de naam (koten = voeten) zal wel schertsend bedoeld zijn, vgl. vs. 54.

54 speetluis: (scheldnaam voor) kleermaker; beerepooten: dikke (en kromme?) benen.

[p. 22]

55

En dikgezwollen buik. hy was een kunstenaar,

 

Die geestig 't stof door 't oor kon haalen van de schaar.⁵⁶

 

Een ander hadt een rok, wel lang en ruim gesneden,

 

En op den groei gemaakt, gehangen om zyn leden,

 

Noch versch gekocht in steê, in 't Vlaamsche spinnewiel,⁵⁹

60

Dicht aan de luizemarkt, by Govert zonder Ziel.⁶⁰

 

De sluier om het lyf verbeeldde 't kermisteken.⁶¹

 

De hoeden, glat geveegt, geschuiert en gestreken,

 

Braveeren op de kruin, en blinken, onder 't gaan,⁶³

 

Als uitgebraakte vocht by 't schynen van de maan.⁶⁴

65

⁺Zoo treedt men handt aan handt gedost met kermiskleeden.

 

Ik schiet myn rok aan 't lyf, en volg hen daarze treeden,⁶⁶

 

Begerig om dit spel t'aanschouwen, en hun zwier,⁶⁷

 

Hun handel en gebaar te maalen op 't papier.⁶⁸

 

Zoo dra 't gezelschap aan de dorpsbrug was gekomen,

70

⁺Zag ik een ouden gryn, van blyschap ingenomen,⁷⁰

 

De meisjes een voor een begroeten met een kus.

 

Hy gaf aan elk de handt, en sprak in 't einde aldus:

 

Zyt welkom in ons dorp. wy zullen samen spyzen.

 

Ik nooi jou aan myn disch. en jy, ô Bregje Gyzen,⁷⁴

75

ô Dochter van myn vriendt, en puikje van de buurt,

 

Moêr Teunis heeft veur jou heur schotels schoon geschuurt,

 

En 't gansche huis gestoft van boven tot beneden.

 

't Is zulk een puntig wyf. zy heeft me lang gebeden,⁷⁸

 

Dat ik op 't hoogtydt jou zou nojen met jou vaâr.

56 de uitdrukking ‘het laken (de stof enz.) door de ogen (ook wel: het oor, zoals hier) van de schaar halen’ betekent: een gedeelte van de hem toevertrouwde stof zich toeëigenen, en vandaar in het algemeen: oneerlijk zijn in zijn beroep; geestig: vernuftig, talentvol.

59 versch: pas; steê: stad.

60 luizemarkt: lompenmarkt; de situering zegt genoeg over de textiel die bij Govert zonder Ziel verkrijgbaar is; zonder Ziel: grapje met het woord ziel = kledingstuk?

61 sluier: sjerp.

63 Braveeren: prijken; blinken: glimmen (van ouderdom?).

64 burleske vergelijking, die de epische stijl imiteert.

+ Zy gaan handt aan handt naar de kermis.

66 rok: mansbovenkledingstuk, vgl. vs. 50.

67 spel: vermaak; zwier: opschik, kledij (of: rondzwieren over het feestterrein?).

68 handel: doen en laten; gebaar: twee mogelijkheden: (1) geraas, getier, (2) voorkomen, uiterlijk.

+ Een oudt man verwelkomt en nodigt het gezelschap in zyn huis en aan zyn tafel.

70 gryn: (meestal: knorrepot, hier:) grijsaard.

74 nooi: nodig; deze en dergelijke vormen, zoals jou en jy, worden de dorpelingen in de mond gelegd om hun taal als plattelandsdialect te karakteriseren.

78 puntig: zindelijk.

[p. 23]

80

Kom binnen met jou volk. de kermisharst is gaar.⁸⁰

 

Ik heb een paterstuk gezojen van een stiertje,⁸¹

 

Geweidt van Melkertbuur, jou oom: het was een diertje,⁸²

 

Net even oudt als jy, en met jou opgebragt.⁸³

 

Ik heb 't voorleden jaar gekocht, en toen geslagt,

85

Maar in de kuip gespaart veur jou, myn lieve moertje.⁸⁵

 

Kom binnen, 'k zal jou wel onthaalen met het boertje,

 

Dat naar jou heilik staat, ik zie 't wel aan zyn neus;⁸⁷

 

De linker is verlieft. maar jy blyft even beus,⁸⁸

 

En wilt noch niet. zo heeft jou vaartje lest gesprooken,⁸⁹

90

Die 't heilik geren zag. kom, zie myn wyf eens kooken.

 

Zy heeft wat vleisch en spek gehangen over 't vier,

 

En worsten, lest gestopt deur zinnelyke Knier,⁹²

 

Ons buurwyf: z'is zoo net. jy hoeft niet vies te wezen.

 

Het is geen druipneus, neen, dat hebje niet te vreezen.

95

Noch heb ik reistenbry, bestrooit met pypkaneel

 

En suiker. ô, die kost glyt zachjes deur de keel!

 

Ik zal ook hering, pas gezouten, op doen maaken,⁹⁷

 

Spekvet en dik van rug. daar zal ons bier op smaaken.

 

Terwijl de gryzert het gezelschap noodt, en praat,

100

⁺En op zyn maaltydt stoft, komt bestemoer op straat¹⁰⁰

 

Van 't vier gelopen, met een van haar dochters zoonen.

 

Het zweet droop langs haar neus en ingevalle koonen.

 

Zy hadt een schuimspaan in haar maagre vuist gevat.

 

De hemdtsmou, opgeschort tot aan de schouders, zat

105

Met spelden vast gehecht. zy noodde, bly van zinnen,

 

⁺'t Gezelschap in haar huis. dat tradt verheugdt naar binnen.

80 volk: (hier zoveel als) verwanten en vrienden; kermisharst: stuk vlees, bewaard om op de kermis gebraden (geharst) te worden.

81 paterstuk: ‘Vierkant stuk vleesch van een koe gesneden half de rib en ruggegraat en omtrent 1 1/2 dM. lang en breed’ (WNT in voce); dit deel gold als zeer smakelijk; gezojen: (hier:) gebraden.

82 Melkertbuur: evenals ‘Melker(d)’ gebruikt als ‘sprekende’ eigennaam in bucolische poëzie.

83 met: tegelijk met; opgebragt: (lett. opgevoed, hier:) opgegroeid.

85 moertje: vrouwtje, meisje.

87 heilik: (Hollandse vorm voor) huwelijk.

88 linker: kerel; beus: lett. boos; afkerig, onwillig.

89 (ook in 92) lest: onlangs.

92 zinnelyke: zindelijke.

97 op doen maaken: doen gereedmaken.

+ Beste moer komt ook te voorschyn.

100 bestemoer: grootmoeder.

+ De kermis gasten gaan naar binnen.

[p. 24]

 

En ik ging voort, om al de kermisvreugdt te zien,

 

En 't geen 'er buiten of in 't jongkspel zou geschiên.¹⁰⁸

 

Terwyl ik wandel, door nieuwsgierigheidt gedreven,

110

Zie ik van verre in 't dorp twee goochelaars, verheven¹¹⁰

 

Op hunne ladders staan, die rustende aan den muur,

 

Het volk vermaaken by 't gezwets met kuur op kuur.¹¹²

 

⁺De kinkel grynst en houdt zyn oor en mondt wyt open.¹¹³

 

Hy schatert, juicht en zwelt, terwyl zy windt verkoopen.^113-14114

115

De tandelooze best, die lang aan 't fleresyn¹¹⁵

 

Noch onlangs lag te bedde, en kromp van smert en pyn,

 

Vergeet haar leet. dit spel kan haaren geest bekooren.

 

Zy grinnikt in haar vuist en meesmuilt onder 't hooren.¹¹⁸

 

Zo werken ydle klap en potsen in 't gemeen¹¹⁹

120

Veel meer op 't hart van 't volk, dan welgezoute reên¹²⁰

 

En stichtent onderhoud: als Heeroom eertydts leerde,¹²¹

 

Toen hy de kermisvreugdt verfoeide en 't feest blameerde.

 

⁺Daar kreeg ik by geval de kaatsbaan in myn oog.

 

D'een boog en kromde 't lyf. een ander hygde en vloog

125

Zyn eige schaduw na, en kruiste heene en weder.^124-25

 

De kaatsbal ryst om hoog, en daalt weêr schielyk neder.¹²⁶

 

Maar weinig denkt de jeugdt, by 't vliegen van den bal,

 

Hoe dat haar leven strekt een speeltuig van 't geval,¹²⁸

108 't jongkspel: ‘in Holland en Utrecht - voorheen - de naam voor eene vroolijke bijeenkomst, met muziek en dans, van jonge menschen van beiderlei geslacht, t.w. met de kermis in de herberg, ... danspartij’ (WNT VII, 391-92).

110 verheven: hoog.

112 kuur: kunststukje, toer, malle streek.

+ De boeren gaapen naar de potsen der goochelaaren.

113 kinkel: enkelvoud voor meervoud; vgl. de kanttekening.

113-14 Rotgans tekent hier het type van de domme boer die zich gemakkelijk voor de gek laat houden, vgl. Bredero in de Klucht van de Koe.

114 zwelt: nl. van verbazing.

115 best: verkorte vorm van bestemoer, grootmoedertje, oud vrouwtje; fleresyn: jicht, reumatiek.

118 meesmuilt: lacht stilletjes, glimlacht.

119 ydle klap: zinledige praat.

120 welgezoute reên: degelijke verstandige taal.

121 stichtent: het geloof opbouwend, stichtelijk; Heeroom: de pastoor (echter soms ook in toepassing op geestelijke i.h.a., Rotgans kan derhalve een protestants geestelijke bedoelen).

+ De Kaatsbaan.

124-25 Rotgans tekent hier scherp twee soorten spelers: een statisch en een zeer beweeglijk type.

126 bij het kaatsen wordt de bal zo snel mogelijk heen en weer gespeeld.

128 strekt: dient als; geval: toeval, synoniem van geluk in vs. 129.

[p. 25]

 

Een kaatsbal van 't geluk. maar zangster staak uw preeken.¹²⁹

130

Een ander stoor' de vreugdt, en geessel' de gebreken.

 

⁺¹³¹Daar zag ik op den grondt een ry van kegels staan.

 

Men wedt. men schreeuwt, en werpt de munten door de baan.

 

De jongen schudt zyn beurs, en spilt de zilvre schyven,

 

Zo lang vergadert met zyn meesters vee te dryven.

135

De knoopen, uit de broek getrokken, en van 't hemt:¹³⁵

 

't Is al verloren. Goôn! hoe is zyn hart beklemt!

 

⁺Hier blinkt de kermiskraam, verrykt met beugeltassen¹³⁷

 

En sleutelreeksen, die de boeremeisjes passen;¹³⁸

 

Want bouman hadt haar huur voor 't gansche jaar betaalt.¹³⁹

140

Elk zoekt haar gading by de koopvrou, en verdwaalt

 

Schier in haar keur, door al 't verschiet van koopmanschappen.¹⁴¹

 

D'een dingt een voorschoot, en een ander stof tot kappen.¹⁴²

 

Men toetst de goude bel, en Dibbrig koopt een paar.¹⁴³

 

Maar bruine Wyburg steekt een blanke naaldt in 't haar.¹⁴⁴

145

En Teuntje, meest gekapt met strikken aan haar ooren,¹⁴⁵

 

Zoekt naar een stelsel, om heur vryer te bekooren.¹⁴⁶

 

Daar komt een boerezeun, geslopen uit een hoek,

 

De meidt verrassen met een zoeten kermiskoek.¹⁴⁸

 

⁺Gins rookt de wafelkraam, daar Jaap en bleeke Styntje

129 zangster: kermismuze, die verondersteld wordt de dichter over de kermis te voeren; hier voor de eerste maal tot de orde geroepen.

+ De Keilbaan.

131 (in de marge) Keilbaan: kegelbaan.

135 knoopen: van zilver immers, vgl. vs. 49.

+ De kermiskraamen.

137 kermiskraam: enkelvoud voor meervoud, vgl. de kanttekening.

138 passen: te pas komen.

139 bouman: de boer.

141 keur: keus; door al 't verschiet enz.: door de onoverzienbare hoeveelheid uitgestalde koopwaar.

142 dingt: biedt op; voorschoot: schort.

143 toetst: keurt; bel: oorbel; Dibbrig: Friese meisjesnaam (ook bij Bredero meermalen gebezigd).

144 bruine: donkere; zal, gezien de rest van de versregel, wel betrekking hebben op de kleur van het haar; blanke: blinkende.

145 meest: meestal.

146 stelsel: stel (nl. strikken).

148 De meidt: Teuntje uit vs. 145; het meisje is verrast door de uit het geschenk blijkende liefde van de boerezoon; een zoeten kermiskoek: grote fraai bewerkte koek, dienende als ongeschreven minnebrief, door het meisje bewaard tot een bepaald moment, waarop de vrijer om antwoord kwam; kreeg hij zijn deel van het gebak, dan kon hij van het jawoord verzekerd zijn.

+ De wafelkraam.

[p. 26]

150

Vast smullen zy aan zy, besloten door 't gordyntje.¹⁵⁰

 

Hy veegt de boter van haar lippen met een kus,

 

En vat haar in den arm. maar 't meisje zeit: sus, sus;

 

Bedwing jou, lieve Jaap, aars gaat myn eer verloren.¹⁵³

 

Wacht tot wy zyn alleen: de bakster mogt ons hooren.

155

⁺Wat verder kruist een vent bestoven langs de straat.¹⁵⁵

 

Hy vloekt, hy dreigt, hy scheldt, en slingert daar hy gaat.

 

Toen riep'er een: staa ruim! die kerel is beschonken!¹⁵⁷

 

Wel hoe veel vaanen heeft die biervlieg wel gedronken,¹⁵⁸

 

Of mutsjes brandewyn? staa, sprak een jongen, blyf¹⁵⁹

160

Wat achter, heerschap, of hy valt ons beide op 't lyf.¹⁶⁰

 

Ik ken dat gulzig zwyn. 't Is Jasper met de kuiten,

 

De weerdt in d'Uilevlucht, een herberg, daar de guiten¹⁶²

 

En luie bedelaars vergaâren in den nacht.

 

Daar wordt gestolen goedt door dieven t'huis gebragt,

165

En van zyn wyf verkocht: gelyk de buuren zeggen.¹⁶⁵

 

Indien men dezen quant deê op de pynbank leggen:

 

Wat zou hy klappen! 't is de grootste guit van 't landt.¹⁶⁷

 

Hier zweeg de jongen. en toen zag ik aan den wandt¹⁶⁸

 

Een andren dronkert staan, verbleekt en dootsch van kaaken.

170

Ik vreesde dat die vent zyn darmen uit zou braaken.

 

Geen brandtspuit loost zo snel het water, als de maag¹⁷¹

 

Het ingezwolgen nat. dit beurt vast alle daag,¹⁷²

150 Vast: twee mogelijkheden: (1) geeft duratief aspect aan, dus ‘zitten te smullen’, (2) betekent ‘reeds’, in welk geval bedoeld is dat dit paartje vóór is op het tweetal dat in de vss. 145-48 is getekend.

153 aars: anders.

+ Dronke boeren.

155 bestoven: dronken.

157 staa ruim: maak ruim baan.

158 vaanen: porties bier, één vaan bevat twee kannen (vgl. Stoett, uitg. Moortje, Zutfen, 1931, blz. 131); biervlieg: bierdrinker.

159 mutsjes: aanduiding van kwantum brandewijn (1 mutsje = 1 1/2 dl.).

160 heerschap: mijnheer (WNT VI, 381: ‘Als titel, bij het aanspreken van iemand die boven den spreker staat, dien men voornamer acht, of aan wien men ondergeschikt is’).

162 in d'Uilevlucht: de uitdrukking ‘in de uilenvlucht’ betekent in de avondschemering; de naam van de herberg bevat een indicatie van de duistere praktijken die er beoefend worden; guiten: boeven, landlopers.

165 van: door; wyf: vrouw (zonder de ongunstige gevoelswaarde van thans).

167 klappen: praten.

168 wandt: muur.

171 met de vergelijking imiteert Rotgans op burleske wijze de epische stijl.

172 vast: telkens weer (of: bijna?).

[p. 27]

 

⁺Zei 't wyf, dat by hem stondt. ei wilt myn klagten hooren.

 

Hebt deernis met myn ramp. och arm! ik gaa verlooren,¹⁷⁴

175

En raak in arremoe met zulk een dronken bloedt.¹⁷⁵

 

Zyn onverzaadtbre keel verzwelgt vast al myn goedt.¹⁷⁶

 

Hy heeft, niet lang geleên, een zilvre bel verdronken¹⁷⁷

 

Van Pietje, 't jongste kindt, hem deur zyn peet geschonken.¹⁷⁸

 

En Aaltjes pillegift was haast deur 't gat gelapt:¹⁷⁹

180

Daar hadt de weerdt al voor zes gulden op getapt.

 

Ik heb hem weêr gelost, en in myn kas geslooten.¹⁸¹

 

Zo zuipt hy dag op dag; en 't heeft my lang verdrooten.

 

Myn kinders kryten t'huis van honger, slap en flaau.

 

Toen quam een ander zwyn. de straat viel hem te naau.

185

Zyn huisvrou schraagde met haar arm zyn zwakke leden,

 

En brogt hem geren 't huis. hy luistert naar geen reden,¹⁸⁶

 

Maar hoont den dienst en zorg door schelden, vloekt de trou,¹⁸⁷

 

En loont met dreigen zelfs de noodthulp van zyn vrou.

 

⁺Wat werkt de drank in 't volk al kluchtige gebaarden!¹⁸⁹

190

Hoe kan een reedlyk hart door dronkenschap ontaarden!

 

Wat brengt zy vruchten voort, verscheide van natuur!¹⁹¹

 

Zy slypt de wapens voor de gramschap; stookt een vuur

 

Van twist en tweedragt in de menschelyke zinnen.

+ Klagt van een vrou.

174 ramp: ellende.

175 bloedt: sukkel (of eenvoudig: man).

176 vast: onophoudelijk.

177 verdronken: aan de drank verspild.

178 peet: peettante of peetoom; het woord peet betekent oorspr. degene die een kind ten doop houdt, vervolgens ook getuige bij de doop, en wordt voorts toegepast op het familielid naar wie men vernoemd is, in het bijzonder met betrekking tot vrouwen (peettante, petemoei); bij uitbreiding ook: tante i.h.a., vooral bejaarde tante, dikwijls als titel zonder lidwoord met de naam verbonden; tenslotte soms ook: oude vrouw, grootmoeder. Men vergelijke vele plaatsen uit de Boerekermis.

179 pillegift: doopgeschenk; was haast deur 't gat gelapt: zou weldra verteerd zijn (gat = anus, vgl. Balth. Huydecoper, vert. van Horatius' Brieven, A'dam 1726, blz. 135: ‘Menius, al zijn goedje... door de billen gelapt hebbende...’).

181 gelost: losgekocht; kas: kast.

186 reden: verstandige taal.

187 de trou: (1) de trouw die zijn vrouw hem betoont (vgl. dienst in dezelfde regel), (2) het huwelijk.

+ Aanmerkinge over de dronkenschap.

189 't volk: de mensen; kluchtige gebaarden: wonderlijke, zonderlinge gebaren, gedragingen.

191 verscheide van natuur: onderscheiden van, afwijkende van de natuur, d.i. het met de natuur gegeven en bedoelde normale mens-zijn-in-redelijkheid.

[p. 28]

 

Z'ontsluit het hart, en laat de vuile driften binnen.

195

Zy spreidt de lustkoets voor d'onkuischeit, die de ziel¹⁹⁵

 

⁺En 't lichaam smet. gelyk een roerelooze kiel,

 

Door stormen op de zee geslingert heen en weder,

 

Dan aan de wolken ryst, of stort ten afgrondt neder,

 

Totze eindlyk, op een klip geslingert, barst van een:

200

⁺Zo kruist een dronkert op de golven hier beneên,

 

Tot zyn verzwakte kiel, ontbloot van 't roer der reden,²⁰¹

 

Op bank of klip vergaat van ongebonde zeden.^189-202

 

Maar, kermiszangster, tree niet verder in 't moraal.

 

⁺Die ernst voegt by geen boert. blyf by uw oude taal.²⁰⁴

205

Want Momus, juffer, zal die dwaling niet verschoonen.²⁰⁵

 

Hoe durftge in 't kermispak u zelf zo statig toonen?²⁰⁶

 

(Dat zal de schimper u toebyten) zo gy 't quaadt

 

Wilt heeklen, steek uw leên in zediger gewaadt.²⁰⁸

 

Verwerp de haneveer en bonte kermislappen.²⁰⁹

210

Bedek uw lyf met zwart, uw hoofdt met floersche kappen.²¹⁰

 

Tree zoo den preekstoel op, en geessel daar, en wraak

 

De feilen van het volk. maar weder tot de zaak.

 

⁺Daar staan twee jonge maats. elk heeft wat raars te kyken.²¹³

 

D'een draait een poppekas, waar in de beelden pryken²¹⁴

215

Van weitsche juffers, naar den niewen zwier gehult,²¹⁵

 

En groote hanssen, mooi geschildert en vergult.

 

De tweede toont een Haan, van hoogmoedt opgeblaazen,

195 lustkoets: vgl. de betekenis van ‘koets’ = bed.

+ Gelykenis van een roerloos schip:

+ waar by de dronkert vergeleken wordt.

201 der reden: van de rede, het gezond verstand.

189-202 vgl. voor deze excursie de Inleiding; vs. 189 is geïnspireerd door Horatius' ‘Quid non ebrietas designat’ (= wat haalt dronkenschap al niet uit), Epistulae I, 5.

+ Berisping over deze uitweidinge.

204 boert: scherts.

205 Momus: god van spot en kritiek; Rotgans denkt hier aan onbillijke muggenziftende kritici.

206 statig: plechtig, stemmig, ingetogen.

208 zediger: ingetogener.

209 de kermismuze heeft haar kledij, nogal clownesk, natuurlijk geheel aan haar functie aangepast.

210 floersche kappen: kappen van floers gemaakt, d.i. een dunne (zwarte) stof, vooral voor rouwkleding gebezigd.

+ Twee jonges lopen met beeldekassen.

213 raars: zeldzaams, bijzonders.

214 poppekas: ‘draaikast, waarin op een draaiende schijf geplaatste figuren bij het draaien een voor een voorbij het kijkgat komen’ (WNT XII, 3462).

215 zwier: mode.

[p. 29]

 

⁺Die met een Arendt twist, en op zyn spys komt aazen.

 

Hy hadt alrede een deel gedragen in zyn nest:

220

Maar d'Arendt komt op 't mat, door wraakzucht aapgeprest,²²⁰

 

En stoort den vogel met zijn trouwe Hulpgenooten.

 

Zy vliegen in zyn kam, en plukken en ontblooten

 

Hem van zyn veeren, tot hy moedloos hene vlucht,

 

En by zyn hennen om 't verlies der pluimen zucht.^217-24

225

Dit kon men op de straat voor weinig geldt aanschouwen.

 

En ik bezag dit spel, daar jongens, mans en vrouwen

 

Toeschooten: want de knaap riep luitkeels by de schaar:

 

Kykt, vrienden, kykt, 't is mooi, fraai, kurieus en raar.²²⁸

 

⁺Hier veilt een bestemoêr, gekapt met zwarte doeken,

230

Met een tramblant geluit, 't banket van olikoeken.²³⁰

 

Haar neus druipt in 't gebak. zy ziet 'er grimmig uit.

 

Men telt de jaaren uit de ploojen van haar huidt.

 

De krukken rusten op de tafel naast haar voeten.

 

Z'oreert voor burgers, voor geboerte, en groene knoeten,²³⁴

235

Westfaalsche helden, dien de zeis verstrekt een speer,²³⁵

 

Grasridders onversaagt by 't zwaajen van 't geweer.^235-36236

 

⁺Toen ging ik voort, en zag een groot getal van wyven,

 

En dacht, laat hooren wat zy klappen en bedryven.²³⁸

 

Zy zaten zy aan zy in 't kermiskleedt op straat.

240

Een oude labbekak begon aldus de praat.²⁴⁰

 

⁺Wat hoormen al! gaat Koen met Fytje Krelis trouwen?

 

Och, ik beklaag de meidt, en 't heilik zal heur rouwen.

 

Foei! 't is een schantvlek van heur eerelyk geslagt.²⁴³

+ Daar wordt gen Haan vertoont die door een Arendt en zyne hulpgenooten ontpluimt wordt.

220 't mat: ‘kooi of schutting van mat- of vlechtwerk, waarbinnen men hanen laat vechten; hanenmat’ (WNT IX, 299-300).

217-24 allegorische voorstellingen van momenten uit de Spaanse successieoorlog: de Haan is de Franse koning, Lodewijk XIV, de Arendt de Duitse keizer; de eerste had zich meester gemaakt van keizerlijk grondgebied (vs. 219), maar de keizer brengt, geholpen door Engeland en de Republiek (de Hulpgenooten), hem in de jaren 1704-08 ernstige nederlagen toe; vgl. ook vss. 1145-50.

228 raar: zeldzaam.

+ Een oudt besje met olikoeken.

230 tramblant: beverig.

234 burgers: er zijn, zoals gebruikelijk ook stadsmensen onder de kermisgangers; groene knoeten: in 't groen geklede Duitsers, met name uit Westfalen (knoet was een verachtelijke benaming voor deze lieden, die voor dom en lomp gehouden werden); blijkens de volgende regels verhuurden ze zich in het seizoen aan de boeren: zgn. hannekemaaiers.

235 verstrekt: dient als.

235-36 burleske epische omschrijving van grove boerentypen.

236 geweer: wapen.

+ Klappende wyven.

238 klappen: praten, kletsen.

240 labbekak: roddelaarster.

+ Een oude praatmoêr maakt een begin met het huwlyk van Koenraat en Fytje Krelis.

243 een schantvlek: doordat Fytje trouwt met iemand van laag allooi; eerelyk: eervol, te goeder naam en faam bekend staand.

[p. 30]

 

Hoe wierdt heur bestevaar deur 't gansche dorp geacht!²⁴⁴

245

Hoe is d'oprechtigheit in al zyn doen gebleeken!

 

Daar weten d'ouwe liên noch daaglyks af te spreeken.²⁴⁶

 

Ik heb heur moertje zelf, peet Wyburg, lang gekent.²⁴⁷

 

Dat was een deugtzaam wyf, mildadig zonder endt.

 

Zy liet het gansche jaar van slechte luitjes spinnen,²⁴⁹

250

En schonk wel ruim de helft aan arme huisgezinnen.²⁵⁰

 

Hoe vreedtzaam was zy! en de vrientschap was heur les.

 

Maar 't volk van Koenraat sprak niet anders dan op 't mes.²⁵²

 

Daar was geen kermis, of men zag'er bei zyn oomen

 

En vaâr, schoon lang getrout, met lichte veugels komen.²⁵⁴

255

Daar hing men bal en mes baldadig veur de kroeg.²⁵⁵

 

En hoe zich Koenraat in zyn eerste heilik droeg,

 

Is elk genoeg bekent. wat most die vrou verdraagen!

 

Hoe wierdt die arme sloof mishandelt en geslaagen!

 

Hoe zag z'er uit op 't lest! hoe mager! zulk een man

260

Te trouwen, slechte Fy! och arm! wat gaat jou an!²⁶⁰

 

Hy is een kaale neet, en jy quamt van de ryken.

 

Je zult van 't hoogste huis jou leet niet over kyken.

 

Hier zweegze: en ieder zei haar mening met een woordt

 

Op Fytjes trou. en straks voer dus de snapster voort.²⁶⁴

265

⁺Hoe draaigat ryke Joost uit grootsheit langs de wegen!²⁶⁵

 

Ik denk wel hondertmaal: hy zal de steenen veegen,

244 bestevaar: grootvader.

246 af: van

247 peet Wyburg: tante Wyburg, vgl. de aant. bij vs. 178; Wyburg is een voornaam; peet is hier aanduiding van een vrouw op gevorderde leeftijd, overigens niet door een familielid gebezigd.

249 van: door; slechte: eenvoudige, onaanzienlijke.

250 wat ze tegen beloning liet spinnen deelde ze voor meer dan de helft weer aan arme gezinnen uit.

252 de familie van Koenraat bestond uit niets dan ruwe vechtersbazen die bij het minste met het mes klaarstonden.

254 schoon lang getrout: van getrouwde lieden was een intensieve deelneming aan het vermaak van de kermis blijkbaar ongewoon; lichte veugels: lichtzinnige gasten.

255 ‘het mes ophangen’ was een uitdaging tot bekkesnijden, waarbij het erom ging zijn tegenstander een snee over het gezicht te geven (vgl. vss. 1347-48); het ophangen van de bal zal hier wel een soortgelijke uitdaging zijn.

260 slechte: onnozele, dwaze; wat gaat jou an: wat overkomt je.

264 trou: huwelijk; straks: onmiddellijk daarop.

+ Zy berispt de grootsheit van Joost.

265 draaigat: loopt met z'n achterste te draaien; 17e-eeuwse uitdrukking (draaiaarzen, draaibillen) voor verwaand lopen.

[p. 31]

 

Steek maar een beuzem in zyn poort, dat is een man!²⁶⁷

 

Jawel, hy heeft meer geldt als hy rejieren kan.²⁶⁸

 

Nou vroet hy daaglyks tot de kneukels in de schyven.²⁶⁹

270

Maar toen hy hier te landt quam op een strowis dryven,²⁷⁰

 

Toen was 't zoo breet niet met dien snoever, dat je 't weet.

 

Roel gaf hem 't eerste werk. hij leegde daar 't sekreet.²⁷²

 

Voorts liep hy dagelyks wat schoojen by de huizen.

 

Hy brogt wat meê de poep, 't is waar, maar 't waren luizen.²⁷⁴

275

Doch ik misgun den man 't geluk niet, zeker neen.

 

't Is pryslyk dat men raakt deur arbeidt op de been.

 

Hy quam zyn eieren by Kniertje zacht te leggen.²⁷⁷

 

Hy is ook zuinig en heel werkzaam, moet ik zeggen.

 

Maar al die hovaardy steekt iedereen in 't oog.

280

Myn besje zei altydt! haal nooit jou zeil te hoog.²⁸⁰

 

De windt van veurspoedt kan haast draajen hier beneden.

 

O, 't is een mooje spreuk! dat zeggen steunt op reden:²⁸²

 

Denk wie je bent geweest. dat komt kan ook vergaan.

 

't Geluk, zei Pete Griet, staat op een gladde baan:²⁸⁴

285

't Ontglyt ons eer men 't denkt. gelyk men ziet gebeuren.

 

Maar veul zyn oorzaak dat ze namaals moeten treuren.²⁸⁶

 

Men gaat deur hovaardy ver boven 't kappetaal.

 

Ja wel, die hovaardy maakt menig arm en kaal.

 

⁺Zie Weintje Floris maar. dat was een vrou der vrouwen!

290

Het heugtme dat ik heur met Robbert buur zag trouwen.

 

Wat hadt dat paar bekyks! het gansche dorp liep uit.

 

Dat was een stasie, kindt! dat was een weitsche bruidt!

267 als je maar een bezem in z'n achterste steekt: stereotiepe uitdrukking in de kluchten (vgl. Stoett, uitg. Moortje, Zutfen, 1931, blz. 150).

268 rejieren: lett. regeren, dus: beheren; de opmerking in WNT XII, 1204: ‘De vormen rejieren, reijeeren bij Rotgans (1708) komen wellicht voor rekening van zijn frieschen uitgever’ zou ik niet voor mijn rekening durven nemen; het WNT stelt ook de mogelijkheid, dat de spelling aanwijzing kan zijn voor een Franse uitspraak van de g.

269 tot de kneukels: met zijn hele vingers: schyven: geldstukken.

270 quam op een strowis dryven: zonder enig bezit zich vestigde.

272 't sekreet: de plee.

274 poep: scheldnaam voor Duitsers, Westfaler, hannekemaaier.

277 hij vond een goed onderkomen bij Kniertje (en deed een goed huwelijk met haar?: vgl. WNT III, 3973).

280 besje: grootje.

282 reden: gezond inzicht.

284 Pete Griet: vgl. de aant. bij vs. 178.

286 velen veroorzaken hun eigen financiële ontreddering.

+ Weintje Floris trout prachtig,

[p. 32]

 

Dat was een bruiloft! wel, ik meen dat zy daar brasten!²⁹³

 

Men schonk mooi franschen wyn met suiker veur de gasten.²⁹⁴

295

Het bier was ongezont. die drank haart in de keel.²⁹⁵

 

En toenze kraamde quam men driemaal op kandeel.²⁹⁶

 

En Lysje moêr kreeg mooi een jak met wye mouwen.²⁹⁷

 

Hoe tradt die kraamheer om zyn kindt ten doop te houwen!

 

Maar wie de vader was, daar sprak men kluchtig af.

300

Nou dat's wel meer gebeurt. de man leit al in 't graf.

 

⁺Hoe kostlyk hielt men huis met smullen en trakteeren!³⁰¹

 

De kinders gingen weitsch en deftig in de kleeren.

 

Maar toen de smulpaap sturf, was al de poen verquist;

 

En Weintje lei heel knap de sleutels op de kist.³⁰⁴

305

Nou is heur armoe met geen tongen uit te spreeken.

 

⁺Maar Niesje Jaspers wist het beter te besteeken.³⁰⁶

 

Heur man hadt schulden, en lag lang heel ziek te bedt.

 

Zy kreeg de vonken in de neus, en pakte net³⁰⁸

 

Den besten aap by een by ontydt en by nachten;³⁰⁹

310

En brogt al 't zilverwerk by vrienden, die heur wachten,³¹⁰

 

En wol en linnen, want zy was wel onderleit,³¹¹

 

En koper, tin, en geldt, en al, in 't kort gezeit.

 

Jan Rombouts gaf den geest, maar lag pas onder d'aarde:

 

Of elk quam om zyn geldt. wat vondt men? niets van waarde:

293 ik meen: (ter bevestiging, dus zoiets als:) ik verzeker je.

294 mooi: (hier:) royaal.

295 haart: geeft een branderig gevoel.

296 kandeel: warme drank, gemaakt van wijn (ook bier, vleesnat, melk) met eieren en suiker, gekruid met kaneel; werd in Holland aan de bezoeksters van de kraamvrouw geschonken.

297 Lysje moêr: de moeder van de kraamvrouw, de baker (?); mooi: op een voordelige, gemakkelijke manier; jak: kledingstuk (lijfje) der vrouwen in de 16e en 17e eeuw.

+ houdt kostlyk huis, maar vervalt in armoede:

301 kluchtig: schertsend; af: van.

304 ‘de sleutel op de kist leggen’ betekent ‘afstand doen van den boedel van een overledene, ten einde niet aansprakelijk te zijn voor zijn schulden’ (WNT XIV, 1700); knap: vlug, of: handig.

+ Daar Niesje Jaspers door 't vervoeren van haar beste goedt, zorg voor draagt.

306 te besteeken: te regelen, klaar te spelen (meestal in ongunstige zin).

308 kreeg vonken in de neus: kreeg het in de gaten, nl. dat haar man heel wat schulden zou achterlaten; net: zorgvuldig.

309 Den besten aap: het waardevolste bezit.

310 die heur wachten: die haar opwachtten (en dus welbewust aan het bedrog meewerkten).

311 wel onderleit: goed van kleren voorzien.

[p. 33]

315

Een oude bank en stoel, een aarde pot of kan,

 

Een kas, maar zonder goedt: en Nies wist nergens van.³¹⁶

 

Zy wierdt niet eens beschaamt; ja dorst wel prezenteeren,

 

Dat zy het veur 't gerecht met eeden wou bezweeren.

 

Zo ging de kredeteur van 't sterfhuis vol van rou.³¹⁹

320

En Nies zit warm en zacht, ja blyft een ryke vrou.

 

Noch durft zy onbeschaamt by ieder 't hoofdt op steeken,³²¹

 

En elk braveeren, als zo dikmaals is gebleeken.³²²

 

Nou wordt ze weer gevryt. al benje schelm of dief,

 

Meinedig, hebje geldt, geen noodt, men heeft je lief.^323-24

325

Maar, Metje Lammers, jy plagt steets wat nieuws te weeten.

 

't Is kermis; en jy suft. vertel ons wat sekreeten;³²⁶

 

Want jy komt overal. begin. ik heb gedaan.

 

Hier zweeg de labbekak, en dus ving d'ander aan:

 

⁺'k Was lest in 't naaste dorp, daar hoorde ik wondre dingen,

330

Waar van men deur het landt haast lietjes op zal zingen.³³⁰

 

Gebuurtjes luistert vry met zinnen en verstandt:³³¹

 

Daar gaat wat meer om dan de meulen hier te landt.³³²

 

⁺Je kent de dochter wel van Machtelt in de druiven,³³³

 

Aan deez' zy van de brug, by 't veerhuis, die de huiven³³⁴

335

En spaansche kappen styft en opmaakt naar den zwier;³³⁵

 

⁺Men noemtze mooje Klaar. ô 't is een lebbig dier!³³⁶

 

Wat heeft dat meisje van de buurt al quaadt gesproken!

 

Peet Lysbet, zeize, liet te veul heur schoorsteen rooken,³³⁸

 

En zou heur schone goedt versmullen, ging 't zo voort.³³⁹

316 kas: kast.

319 vol van rou: vol verdriet (men lette op de dubbelzinnigheid!).

321 Noch: toch, daarenboven.

322 braveeren: tarten.

323-24 Vgl. Spaansche Brabander, vss. 1074-85.

326 suft: zit te soezen, zonder in aktie te komen; sekreeten: geheimen.

+ Een ander wyf begint.

330 deur het landt: het (hele) land door; op zal zingen: aan zal heffen.

331 met zinnen en verstandt: met grote opmerkzaamheid.

332 er gaat heel wat meer om dan men zelf ervaart in zijn eigen wereldje: mogelijk een toespeling op erotische zaken, vgl. Asselijn, Jan Klaaz, vs. 722 (zie deeltje 8 in de serie Tekst en Toelichting).

+ Historie van Klaartje,

333 in de druiven: wonende in een huis met een uithangbord of een gevelsteen waarop druiven zijn afgebeeld.

334 huiven: kappen.

335 spaansche kappen: bepaalde soort kragen (? vgl. WNT VII, 1412); zwier: mode.

+ een mooi, maar quaadt spreekent meisje:

336 lebbig: bits, onvriendelijk; dier: meisje.

338 Peet Lysbet: vgl. de aant. bij vs. 178; rooken: nl. om lekkers te koken of te bakken.

339 heur schone goedt: haar bezit.

[p. 34]

340

Maar 't is een zuinig wyf, gebuurtjes, als men hoort.

 

Dan ging Jans Franken al te veul deur 't dorp spansseren³⁴¹

 

Met vryers, al te weitsch en zwierig in de kleeren.

 

Daar zaten dagelyks de steêlien op den vloer:³⁴³

 

En die verkering lei nooit op een goeje moer.³⁴⁴

345

Maar 't is een zedig kindt: daar weet ik van te spreeken;³⁴⁵

 

Die al heur handel ken. zyn dat geen vuile streeken?³⁴⁶

 

Maai Goverts hadt heur zeun te dertel opgebragt:³⁴⁷

 

Hy ging niet naar zyn staat, en wierdt van elk belacht.³⁴⁸

 

Men zag hem sondags met een kleedt van laken praalen.

350

Maar 't was te borg gehaalt, en stondt noch te betaalen.

 

Hoe loog dat kleuter! want die vrou, veur ryk vermaardt,³⁵¹

 

Heeft landt en zandt genoeg, en stookt heur eigen haardt.³⁵²

 

Dan wou Kees Koene steets de hoogste woorden voeren,

 

En 't al rejieren in het rechthuis van de boeren:³⁵⁴

355

Maar 't was windtbuil, en de grootste zot van 't landt.³⁵⁵

 

Hoor, hoe zy oordeelt: want de man heeft veul verstandt.

 

In 't kort, zy wist van elk wat leugens te stoffeeren,³⁵⁷

 

En niemant quam in 't huis, of liet'er van zyn veeren.

 

⁺Hoe heilig scheenze in al heur handel en heur werk;

360

En sondags zatze veur den preekstoel in de kerk.

 

Dat miste nimmermeer: men zou de passie leezen,

 

Zo zundig zatze daar, uit heur getrokken wezen.^361-62

 

En wierdt'er 't quaadt bestraft, dan lietze zucht op zucht.

 

Ja wel, wat gaat'er om, gebuurtjes! 't is een klucht,

341 spansseren: wandelen.

343 steêlien: mensen uit de stad.

344 verkering: omgang; lei nooit op een goeje moer: kon nooit op een goede grond slag rusten (vgl. WNT IX, 963), deugde niet.

345 zedig: ingetogen, fatsoenlijk.

346 handel: doen en laten.

347 dertel: weelderig, boven zijn stand; opgebragt: opgevoed.

348 staat: stand.

351 dat kleuter: dat kind (benaming voor meisje van huwbare leeftijd, min of meer spottend gebezigd).

352 landt en zandt: lett. bebouwde en onbebouwde grond, ook i.h.a.: bezittingen; stookt heur eigen haardt: is van niemand afhankelijk.

354 't al rejieren: in alles de baas spelen (vgl. de aant. bij vs. 268: het WNT t.a.p. citeert deze en andere plaatsen steeds naar de tekst in de Poëzy van 1715).

355 windtbuil: leeghoofd.

357 stoffeeren: (hier:) fantaseren.

+ Haar schynheiligheit.

361-62 men zou enz.: ze zat daar zo berouwvol, dat het leek of de passie, het lijdens verhaal van Christus, op haar uitgerekte gezicht geschreven stond.

[p. 35]

365

Als ik 't bedenk. zy las by nacht in 't evangeli,

 

Zo luitskeels dat het klonk. dit hoorde bruine Beli,³⁶⁶

 

Heur buurwyf, en noch meer, en 't wierdt daarom gedaan.³⁶⁷

 

't Zyn al geen koks die meest met lange messen gaan.³⁶⁸

 

En schyn bedriegt. dat zult gy hooren uit myn zeggen:

370

Als ik jou al 't bedryf van Klaar eens uit zal leggen.

 

Het was 'er kermis in dat dorp, niet lang geleên:

 

Dan komen daar de maats en meisjes ook by een,

 

By Floris Eenoog in 't gekroonde waterzootje.³⁷³

 

Hy vult de kannen met het bier gelekt in 't vlootje,³⁷⁴

375

De gansche week verschaalt. zo gierig is die vent.

 

Nou dat 's tot daarentoe. die zaak is elk bekent.

 

Ik weet'er ook wel meer, die juist niet zuiver tappen,

 

Maar dubbelt schryven, als de maats de schyven klappen.³⁷⁸

 

⁺Het was dan kerremis, gelyk ik heb gezeit,

380

Toen Klaar, na lang gevry, naar 't jongkspel wiert geleidt.³⁸⁰

 

Maar tot het danssen kon geen vryer heur beweegen.³⁸¹

 

Dat was lichtveerdigheit, en stondt heur byster tegen.

 

Dies ging men boven op een kamer. manke Tryn³⁸³

 

De vrou van Floris, brogt een volle kruik met wyn,

385

En suiker en beschuit, om in de kom te brokken.

 

't Gaat wel, sprak Tryn, zo kan men ryke weerden fokken.³⁸⁶

 

Men lepelt beurt om beurt, en Jorden zingt een deun.

 

⁺In 't midden van de vreugdt verschynt een koopmans zeun:

 

Een ryke fokkert, mooi, en aangenaam van zeden:³⁸⁹

390

Een vryer welgemaakt van boven tot beneden.

 

Hy ziet de meisjes aan naaukeurig een voor een:

366 bruine: bruinharige, donkerharige.

367 noch meer: nog anderen.

368 meest: meestal.

373 waterzootje: (in de naam van de herberg) in water gekookte en opgediste vis.

374 vlootje: klein plat tobbetje, onder het vat gezet om wat uit de kraan lekt op te vangen; vgl. Stoett, uitg. Moortje, Zutfen, 1931, blz. 36-37.

378 dubbelt schryven: het dubbele in rekening brengen; de maats: de jongens; de schyven klappen: met de geldstukken rinkelen.

+ Zy gaat op een kermis met een gezelschap in de herberg,

380 gevry: aandringen; 't jongkspel: vgl. de aant. bij vs. 108.

381 vryer: jongeman, vrijgezel.

383 Dies: daarom.

386 zo kan men ryke weerden fokken: ter aanduiding van de voortreffelijkheid van wat er geconsumeerd wordt (en tegelijk een schertsende verwijzing naar het voordeel dat er voor de waard aan verbonden is).

+ daar een steetsche vryer verschynt,

389 fokkert: gebruikelijke aanduiding van een rijkaard; aangenaam van zeden: innemend van optreden, charmant.

[p. 36]

 

⁺Maar Klaartje bovenal bevalt zyn oog alleen.

 

Want, ongeveinst gezeit, z'is mooi en jongk van jaaren.

 

Men zou 'er zeker wel een zieke bruidt meê spaaren.³⁹⁴

395

Terwyl 't gezelschap woelt, en quinkeleert en lacht,³⁹⁵

 

En wyn met suiker slurpt, en speelt, verloopt de nacht.³⁹⁶

 

Men drinkt voor 't lest eens om. de meisjes willen scheiden.

 

De vryers staan gereet om heur naar huis te leiden.

 

De steetsche linker merkt dat elk zich vaardig toont,³⁹⁹

400

En afscheit neemt: hy volgt en ziet waar Klaartje woont.

 

Des morgens stondt hy op heel vroeg, en ging naar buiten,

 

En wachtte tot hy zag de meid heur deur ontsluiten:

 

Want Klaartje was ook vroeg gesprongen uit de kooi.

 

Zy viel niet af by daag, maar scheen hem even mooi.

405

⁺Hy sprak haar aan, en quam quansuis een bootschap maken.

 

Zy raakten aan de praat van velerhande zaaken.

 

Het was een looze vos, op vryen afgerecht.

 

In 't kort het meisje kreeg behagen in den knecht.⁴⁰⁸

 

Zy hadt hem in den nacht al dikwils aan gekeeken,

410

Dat Jorden hadt gemerkt. wat hoeve ik meer te spreeken!⁴¹⁰

 

De moeder was van huis. de vryster wierdt bekoort.

 

Zy raakten 't samen eens. nou hoortmen, met een woordt,⁴¹²

 

⁺Hoe dat heur veurschoot ryst. zyn dat geen vreemde maaren?⁴¹³

 

En Klaartje zal in 't kort een kermispopje baaren.⁴¹⁴

415

Maar is hy wech? vraagt Styn. hy is naar Amsterdam,

 

Wat vraagje, zegt de vrou, gegaan van waar hy quam.

 

Daar zal die snoeper met een ryke juffrou trouwen;⁴¹⁷

 

En Machtelt Gaapstoks mag de koei en t' kalfje houwen.⁴¹⁸

+ die zin in haar krygt,

394 uitdrukking om een aantrekkelijk meisje aan te duiden: ‘men zou zich met haar kunnen behelpen als de bruid ziek is’, vgl. Stoett, uitg. Moortje, Zutfen, 1931, blz. 145.

395 woelt: drukte maakt; quinkeleert: vrolijk en luidruchtig zingt.

396 speelt: zich vermaakt.

399 linker: kerel, jongeman; zich vaardig toont: zich gereed maakt.

+ met haar aan de praat raakt,

408 knecht: jongen.

410 Dat: wat, hetgeen.

412 met een woordt: kort gezegd.

+ en eindelyk met kindt maakt

413 Hoe dat heur veurschoot ryst: dat ze zwanger is; maaren: berichten.

414 in 't kort: binnenkort; kermispopje: tijdens de kermis bij een ongehuwde vrouw verwekt kind.

417 snoeper: in erotische zin.

418 Gaapstoks: vgl. dezelfde naam van Ritserts moeder in Warenar, vs. 1324; de koei en 't kalfje houwen: uitdrukking voor: blijven zitten met een ongehuwde moeder; vgl. in onze tijd nog de aanhef van Willem Elsschot, De verlossing.

[p. 37]

 

Wat dunktje van dit spul, gebuurtjes? is 't niet raar?⁴¹⁹

420

⁺De fynigheit bedriegt, zegt Styn ,dat 's al te waar.⁴²⁰

 

Ik ken 'er in ons dorp wel meer die 't al bedillen:

 

Maar 't is schynheiligheit. ik hou niet van die grillen.

 

⁺Zie Pleuntje Roemers eens: maar 't is een lichtekooi.

 

Dat bleek wel toenze kroop met styven Piet in 't hooi.

425

Die viesneus weet van elk wat wonders te vertellen.⁴²⁵

 

⁺Daar, zeize, gaat Maai Jans aan 't hoofdt met gouwe bellen.⁴²⁶

 

Maar vaartjes landtheer is een vryer. 't geldt heeft kracht⁴²⁷

 

Vooral op haar die zich vergaapen aan de pracht.⁴²⁸

 

Daar laat Griet Kryne weêr een rok van root scharlaken,

430

Een zye jak en schort, tot sondags kleeren, maaken,

 

Om mee te kerk te gaan, daar al de buurt meê spot.

 

Maar weetze niet, hoe dat heur grootvaâr ging bankrot?

 

Hy hadt zyn huis en landt zyn kindren opgedraagen.⁴³³

 

Daar zo veel kredeteurs, bedrogen, noch om klaagen.

435

Foei! 't is konsciensie werk. gaa liever slecht gekleedt,⁴³⁵

 

En leg jou schulden af, dat leerde my myn peet.⁴³⁶

 

Zo weet die viesneus op de gansche buurt te smaalen.

 

Zy quam lest aan myn huis. dat moet ik je verhaalen.

 

⁺'t Is zulk een fleemster: maar ze meent niet dat ze zeit.

440

Ik boende juist myn kas. jy mint de rendlykheit,⁴⁴⁰

 

Zo sprakze, Styntje Jans, dat weeten al jou buuren.

 

Jy hebt het altydt drok met schrobben, wasschen, schuuren.

 

Wat slyt jy beuzems af, en boenders in een jaar!

 

Hoe blinkt die tinnekas! dat 's helder! dat is klaar!⁴⁴⁴

445

Men zou wel reistenbry opslurpen van jou vloertje.

 

Ik heb wel hondertmaal gesproken tot myn moertje,

 

Als ik voor by ons huis jou Neeltje school zag gaan:

419 dit spul: lett. dit spel; deze zaak; raar: zeldzaam, vreemd.

+ Styntje Jans antwoordt,

420 fynigheit: (overdreven) godsdienstigheid.

+ en vertelt van Pleuntje Roemers.

425 viesneus: die overal haar neus voor optrekt, bij wie niets goed is, muggenzifter.

+ Haar quaadt sprekentheit,

426 bellen: oorbellen.

427 vryer: vrijgezel; er wordt dus gesuggereerd dat Maai Jans om der wille van haar verlangen naar een groots leven de landheer van haar vader, d.i. degene bij wie haar vader als pachter in dienst is, tracht te bekoren.

428 haar: hen.

433 opgedraagen: toevertrouwd, overgedragen (voor hij bankroet ging).

435 konsciensie werk: een zaak waar het geweten mee gemoeid is.

436 peet: peettante, of: grootmoeder.

+ flikkeflojery,

440 kas: kast; rendlykheit: zindelijkheid.

444 tinnekas: de kast uit vs. 440, bestemd voor tinnen vaatwerk.

[p. 38]

 

Dat kindt is altydt net! ei, zie die kap eens staan!

 

Men vindt aan 't gansche lyf geen vlak aan al heur kleeren.

450

⁺Maar neemt het kindt wat toe? het moet de vraagen leeren,⁴⁵⁰

 

En leezen in de schrift. dat is een nodig werk:⁴⁵¹

 

En sondags luistren, maar niet speelen, in de kerk.

 

Toen dacht ik by my zelf. hadt jy de schrift geleezen,

 

Gelyk 't betaamt, myn kindt, jy zout zo rits niet weezen,⁴⁵⁴

455

Noch, onder schyn van deugdt, jou eerelozen lust

 

Met Pieter pleegen, die jou dikmaals heeft gekust.

 

Maar zit wat, voerze voort, ik moet wat met jou praaten.

 

Wat is de jeugdt in 't dorp al stout en uitgelaaten!⁴⁵⁸

 

Hoe vloeken dagelyks de jonges op de straat!

460

Wat gaat 'er om, Styn Jans! men hoort 'er niet als quaadt.

 

Hoe heerscht de dronkenschap in vrouwen en in mannen!

 

Hoe zwelgt men 't ouwe bier uit kroezen en uit kannen!

 

De kroeg zit daaglyks vol. de kerk is altydt leeg.

 

Men spot met deugtzaam volk. als ik dit overweeg,

465

Dan moet ik kryten om de boosheidt van de menschen.

 

Men kent geen liefde, daar de vroomen zo naar wenschen.

 

Wat hoort men in de buurt al schelden en gekyf!

 

Kees Langkhaar duvelt vast, en Jorden slaat zyn wyf.⁴⁶⁸

 

Men ziet de meisjes hier als lichte koojen loopen,

470

Die veur een sleutelreeks heur eerbaatheit verkoopen,

 

En poppen na de markt met lichte maats in steê.⁴⁷¹

 

En Lys verdrinkt heur geldt in koffi en in tee;⁴⁷²

 

Terwyl heur kinders in 't schapraay geen eeten vinden,

 

Maar kryten om een stuk by iemant van de vrinden.⁴⁷⁴

475

Al wat heur man verdient by dagen en by nacht,

 

Wordt in dat tuig verteert, en gulzig deurgebragt.

 

Zy doet het niet alleen, maar noodt meer andre wyven,

 

Al' koffisnoepsters die tot 's avondts by heur blyven.

+ en schyndeugdt.

450 neemt het kindt wat toe: gaat het kind vooruit op school; de vraagen: nl. uit de catechismus, die op school onderwezen wordt.

451 de schrift: de Heilige Schrift.

454 rits: wellustig.

458 stout: brutaal, driest; uitgelaten: met ongunstiger gevoelswaarde dan thans.

468 duvelt: raast en tiert (vgl. vs. 467); vast: onophoudelijk.

471 poppen: seksuele omgang hebben; lichte: lichtzinnige; in steê: in de stad (waar de markt gehouden wordt).

472 in koffi en in tee: in die jaren nog betrekkelijke nieuwigheden.
't schapraay: de etenskast.

474 een stuk: een brok eten; vrinden: familieleden.

[p. 39]

 

En wordt de maag verzwakt, deur 't water dat men drinkt,

480

Dan haalt men wat anys, daar 't gansche huis af stinkt,⁴⁸⁰

 

Lavas, of brandewyn, om weer wat kracht te geeven.⁴⁸¹

 

Zo heeft die labbekak ons gansche dorp beschreeven.⁴⁸²

 

⁺Wat dunkt je nou van Pleun? zy zei me noch al meer,

 

Dat ik vergeeten heb. 't hoofdt deê m'er al van zeer.⁴⁸⁴

485

Hier zweeg Styn, en begon eens helder op te zingen.⁴⁸⁵

 

Toen zag ik door den hoop een jeugdig wyfje dringen.

 

Zy zag zo roodt om 't hoofd, gelyk een hanekam.

 

Zy dreigde met de vuist, en scheen geweldig gram.

 

⁺Wat hebje van die meidt en op heur doen te zeggen?

490

Ik zal dat vuurtje jou meer dan aan de scheenen leggen.⁴⁹⁰

 

Zo sprakze; dat je zegt is leugen en niet waar.

 

Ik zie je kent me niet. Pleun Roemers is myn snaar.⁴⁹²

 

Ik woon in steê, en kom eens met de kermis over.

 

Verstaje 't zwarte kol? wat zegje dat ik tover,⁴⁹⁴

495

Zei Styn, en zette bei de handen in heur zy.

 

Wat scheeltme waar je woont. ik woon hier dichte by.

 

En ben een vrou met eer: dat weeten al die wyven.

 

Ei zie die langneus eens. wat pas ik op jou kyven.

 

Al dat ik heb gezeit, dat zeg ik noch. loop, loop.

500

En haal jou Pleuntje hier. ik geef veur jou geen koop.⁵⁰⁰

 

Ja, 't is een Hypekryt. dat zal ik staande houwen.⁵⁰¹

 

En ik, ik zou je wel eens op jou bakhuis touwen,⁵⁰²

 

⁺Sprak d'ander en sloeg toe. toen ging het spel eerst aan.

 

Men wykt wat aan een zy, en ieder maakt ruim baan.

505

De kap raakt van de kruin, de nagel in de wangen,

 

De neusdoek van den hals: en bei die wyven hangen⁵⁰⁶

480 af: van.

481 Lavas: soort van likeur.

482 labbekak: babbelaarster.

+ Styntje eindigt haar vertelling,

484 al: helemaal.

485 op te zingen: een liedje aan te heffen.

+ en een ander wyf neemt de party van Pleuntje.

490 meer: nader.

492 snaar: schoonzuster.

494 kol: heks; tover: (in aansluiting bij de benaming die zojuist op Styn is toegepast!; hier:) fantaseer.

500 ik geef veur jou geen koop: ik neem tegenover jou niets terug, ik kapituleer voor jou niet (vgl. WNT VII, 5375-76).

501 Hypekryt: hypokriet, schijnheilige.

502 bakhuis: (vulgair voor:) gezicht (bakkes); touwen: slaan.

+ Zy raaken aan het vechten,

506 neusdoek: om de hals gedragen grote ‘zakdoek’.

[p. 40]

 

Als klitsen aan malkaâr, en plukken onder 't woên⁵⁰⁷

 

De koppen allebei zo kaal gelyk een hoen.

 

Het bloet druipt uit de neus, en sypelt langs de jakken.

510

Het kermiskleedt wordt vuil, en glimt van roode vlakken.

 

De kroplap van de borst. de goude bel van 't oor.⁵¹¹

 

Toen riep 'er een: laat los. maar hy kreeg geen gehoor:

 

⁺Dies wurp hy elk op 't lyf een volle kruik met water.

 

Toen rees 'er onder 't volk een ysselyk geschater.

515

En ik, die my niet kon onthouden van gelach,

 

Ging aanstonts daar van daan, en zeide elk goeden dag.

Einde van het eerste boek.

507 klitsen: klissen.

511 kroplap: ‘fijne linnen of katoenen lap die den hals en een deel van borst en rug bedekt en die soms nog zichtbaar, maar meestal onder 't jak of lijf gedragen wordt’ (WNT in voce); WNT onder ‘jak’ deelt mee dat de Zuidhollandse vrouwen een jakje droegen met een gebloemde of zwart fluwelen kroplap erover gespeld: aldus zal hier het geval zijn.

+ en worden met water gescheiden.