De gedichten van Anthonis de Roovere

[p. 111]

[Tekst]

Lofdichten

[p. 112]

tekstkritische noten

Varianten in St CXX, fol. 151 v^o (cxlii v^o) (uitg. Lyna en Van Eeghem 1, bl. 243 e.v.): 1 vadere - 4 swerlts - 5 w. is z.m. of m. - 9 alle d.nae - 10 gheenderhanden - 13 drie - 17 yemande

Almueghende vader zonder beghin^*

⁺Almueghende vader zonder beghin
Daer alle beghinnen an namen beghinsele
Ontfaermt U mijns ic die hier bin
Natuerlic broosch In tsweerelts binsele⁴
Al dat ye was / zal meer oft min⁵
Yeghelicx cracht gheeft hu beminsele^1-66
U ne deert moeyte noch onderwinsele⁷
Ghij zijt in v zeluen ende in elken bi gracien
Ghij beslaet al dinc naer crachts bekinsele⁹
End v ne veruullen gheenrande nacien^9-1010
Lof vaderlic god vul Iubilacien¹¹
Van niemende ghemaect ghewonnen ghescepen
Een wesen in drien vry van blamacien^12-1313
Dies zegghen v alle generacien¹⁴
Lof hoghe driuoudicheit onbegrepen

Tes al van nieuten bij hu ghemaect¹⁶
En ghy ne hadt noynt van niemende maecsele¹⁷
Tsuens wezen dat es bij hu gheraect¹⁸

* Het refrein draagt in het hs. het opschrift Rouere.

+ Hs K.B. Brussel II 270, fol. 40 v^o

4 binsele = bindsele band, hier in figuurlijke toepassing, wellicht in zeer vage betekenis, zoals gewoonlijk in de omschrijvingen voor wereld, hemel en hel.

5 ye De e in het hs. onduidelijk; - was zal lees met St was is sal; - sal versta: zal zijn.

1-6 De beginletters vormen het acrostichon ADONAY, vg. r. 16-29: TETRAGRAMATHON en r. 31-35: ELOIM, drie namen voor het Opperwezen.

6 *beminsele (niet in MNW en WNT) liefde; betekent deze regel: alles (al het geschapene) bemint U?

7 *onderwinsele inspanning (eig.: inspannende onderneming), vg. Van Maerlant Van der Drievoudichede r. 109: ‘Want hem en moeiet rusten no jaghen’ (ed. Verdam-Leendertz bl. 66.

9 *bekinsele (niet in MNW en WNT) ervaring? (naer crachts bekinsele zoals aan de kracht (virtus) ervaren wordt? vg. r. 8: ‘Ghij zijt ... in elken bi gracien’).

9-10 Versta: Gij omvat, vervult alle dingen, zoals de (hun door U geschonken levens)kracht uitwijst, maar Gijzelf wordt door geen ding beperkt, besloten, vg. Van Maerlant Van der Drievoudichede str. 7 (ed. Verdam-Leendertz bl. 65) en str. 15, 1-2:

Gode besluut enghene stede,
Maer alle steden beluuct hi mede

(ald. bl. 69).

10 gheenrande nacien niets.

11 Iubilacien heerlijkheid.

12-13 Deze regels bevatten een herinnering aan het Symbolum Athanasianum, zie bl. 231.

13 vry van blamacien (eig. smetten) smetteloos, heerlijk.

14 *generacien (niet in MNW en WNT) hier in moderne betekenis: geslachten.

16 van nieuten uit (het) niets.

17 Gij zijt door niemand gemaakt.

18 gheraect voortgebracht (met een toespeling op de generatio filii)?

[p. 113]

 

Reyne ghewonnen als hooghst gheraecsele¹⁹

20

Aldus es dhelighe gheest diedt smaect²⁰

 

Gaende voort vut huwen godliken smaecsele²¹

 

Recht een niet drie / noch gheen ghestaecsele²²

 

Als drie zuenen / oft helighe gheesten drie

 

Maer vader zuene helich geest een daecsele²⁴

25

⁺ Almachtich end waren verscheeden nye

 

Ten was noint niement In die clergie²⁶

 

Hoe hoeghe hem ne heeft tabuus ghenepen²⁷

 

Ongrondelic eist aldus ic lie²⁸

 

Nu tuwer weerdegher singiorie²⁹

30

Lof hoghe drieuoudicheit onbegrepen

19 De redactie van St verdient de voorkeur: Hoochste gewonnen als reynste gheraexsele; - *gheraecsele (niet in MNW en WNT) creatie? (maar van een ‘schepping’ mag men bij de eeuwige geboorte van de Logos eigenlijk niet spreken! Daarom liever weer te geven met: voortbrenging? Het woord komt ook voor in Spiegel der Minnen 611 en betekent daar volgens Immink: iets dat schoon, voortreffelijk is; afgeleid van mnl. geraect.

20 diedt smaect stoplap (indien men het beseft).

21 Volgens de klassieke voorstelling is de H. Geest de liefdeband van Vader en Zoon of liever voortkomend, ontspringend aan de Vader-Zoon-betrekking; vg. (trouwens met deze gehele 2e strofe) Van Maerlant Van der Drievoudichede str. 11:

Wi setten den Vader voren,
Onghewonnen ende ongheboren
Ende vor al beghin;
Daer na den Sone uut vercoren,
Van hem ghewonnen, alse wijt horen,
Eer oint beghin ghinc in;
Den Heleghen Gheest leerwi den doren
Uut desen comende ...

(t.a.p. bl. 67)

alsmede r. 154-155 en r. 410-414:

Vader, kint: - verstant ter cure -
Uut deser dobbelre Gods dure -
Wie caent ghegronden, wie? -
Coomt die gheest, die soete gure,
Die rene Godheit entie pure ...

(ald. bl. 80)

en de aanhh. ald. bl. 191 van Richard van S. Victor: ‘Quomodo Spiritus sanctus est Amor Patris et filii’ en vooral De S. Trinitate r. 65 seq. (Mone 1, 14).
*smaecsele (niet in MNW en WNT) eig. genot, hier: liefde (liefdegenieting)?

22 *ghestaecsele (niet in MNW en WNT) schepping? (van staken stichten, scheppen in MNW en nog bij Houwaert (zie WNT i.v. sub 9).

24 *daecsele (niet in MNW en WNT) hier blijkbaar = geheel (afl. van daken raken, treffen).

+ 41 r^o

26 clergie geleerde wereld.

27 hem ne heeft of hem heeft (St: hem heeft verdient misschien de voorkeur, ofschoon de constructie met de negatie heel normaal is); - tabuus het wonder, de wonderlijkheid; - ghenepen benauwd.

28 lie beken het.

29 Nu partikel van opwekking; - singiorie heerschappij, heerlijkheid.

[p. 114]

 

Ende een niet drie onghescepen onghemeten

 

Lieuelic god mer een onmetelic

 

Onghemeten elc zynde Int hoeghste weten

 

In eeuwicheden elc euen wetelic

35

Maer een vader een zuene bouen alle secreten³⁵

 

Een helich gheest alle euen secretelic³⁶

 

Euen eewich euen machtich al onuerghetelic³⁷

 

Eene eenicheyt Inder driuoudichede

 

Driuoudich in eenicheit staende profetelic³⁹

40

In wien noynt voren noch naer was mede

 

O hoogste ende moghenste moghenthede

 

Wilt my behoeden voor tsiants zwepen⁴²

 

In u es dalder vulmaecste vrede

 

Ic groetu tot inder hemelen stede

45

Lof hoghe driuoudicheit onbegrepen

 

 

 

Almueghende vader zuene helich gheest

 

Tlouen van my mach lettel drepen⁴⁷

 

Emmer zegghic met zonden beureest⁴⁸

 

Lof hoghe driuoudicheit onbegrepen

35 Maer met St liever te schrappen.

36 *secretelic hier: mysterieus, verborgen?

37 *onuerghetelic wat niet (nooit) vergeten mag worden.

39 profetelic (in MNW alleen bekend uit Voc. Cop., niet in WNT) eig.: als van een profeet, hier in onduidelijke toepassing. In het gehele refrein treffen trouwens de gezochte rijmwoorden, waardoor men sterk de indruk krijgt van vertaalwerk.

42 tsiants 1. tsviants van de duivel; - zwepen eig. zwepen of gesels, hier wellicht met consecutief aspect: slagen, martelingen.

47 drepen waard zijn, te betekenen hebben (z. Rhet. Gloss. i.v.).

48 beureest de gangbare moderne betekenis past minder goed, of we moeten het niet op zonden betrekken. De bet.: beladen, belast is wellicht rhetoricaal en dan op te vatten als bijzonder aspect (causatief: de last, die vrees aanjaagt?).

Scepper der wysheit goddelyck gedochte^*

⁺Scepper der wysheit goddelyck gedochte
dyn menschelickheit die mesdaet becoch[te]²
die adam mesdede binnen der widynge³
vanden paradise

* Het refrein draagt in het hs. het opschrift De Roure.

+ Hs K.B. Brussel II, 270, fol. 72 r^o

2 na mesdaet in het hs. bedo doorgestreept; - te van becochte (evenals alle verdere tussen teksthaken geplaatste letters aan het einde der versregels) weggevallen door het afsnijden der bladen bij het binden.

3 widynge hier: ruimte gebied?

[p. 115]

5

Ysayas Inde scrifture ontknochte⁵

 

Dat ghi ten achsten dage onsochte

 

sturtedes v bloet mids der besnydynge

 

der Iuedscher ghyse^5-88

 

svaders Gracht In v zo wrochte

10

dat dyn menschelickheit wel nutten mocht[e]

 

ende smaken om smenschen verblidynge

 

die aerdtsce spyse

 

Naer tspreken der wyse

 

mach elck wel seggen tallen hueren

15

Loff bluetsturter voir alle creatueren

 

 

 

Tswaert van compassie v therte duersn[eet]¹⁶

 

Int houeken dair ghy zaecht bereet¹⁷

 

⁺ Den kelck van bitterheden die ghi almacht[ich]¹⁸

 

god moste smaken

20

vut uwen oogen liep bloedich zweet²⁰

 

twelck v Ihesus ouer taenschyn gleet

 

aensiende dat dyn passie crachtich

 

begonste te naken

 

dyn godlickheit duchtede ende street²⁴

25

dat dyn menschelicheit zulc bitter leet

 

niet zoude connen dragen warachtich

 

Maer ghi wildet waken

 

ende voert haken

 

naer de doot die v quam bekueren²⁹

30

Loff bluetsturter etc.

 

 

 

Ter middernacht van Iudas werdi verad[en]

 

geuangen vanden Iueden vul ongenaden

 

ende brachten v voir annas / lam goedertieren³³

 

nydich duerboort³⁴

5 ontknochte ontvouwde, verklaarde.

5-8 Jesaja is weliswaar de meest Messiaanse van de profeten, maar over de Besnijdenis (Luc. 2, 21) heeft hij bij mijn weten niets voorzegd.

8 ghyse zede.

16 Tswaert van compassie enz. Dit beeld, dat zijn oorsprong vindt in Simeon's profetie, hoort thuis in de Marialiteratuur en is daaruit blijkbaar klakkeloos overgenomen; compassie (medelijden) past niet voor Christus' passie.

17 Int houeken t.w. de hof der Olijven, de hof van Gethsemane.

+ 72 v^o

18 Vg. o.a. Matth. 26, 39.

20 Vg. Luc. 22, 44.

24 duchtede ende street proteron husteron? (versta: streed omdat ze vreesde?).

29 bekueren beproeven? Of toch: overvallen? Bekueren heeft doorgaans de dood als object (die doet becueren = de dood smaken).

33 Vg. Joh. 18, 13.

34 duerboort hier in alg. zin: gekweld, gemarteld?

[p. 116]

35

⁺ v liden en was hem geen verzaden³⁵

 

tslaen tbespotten ende tversmaden

 

es elcken ongrondelick In alder maniere³⁷

 

noch moest ghi voort

 

tot cayphas huys mit bluede beladen³⁹

40

torment ongrondelick zy v daden⁴⁰

 

als honden verhit ghelyck den dieren

 

op v verstoort

 

van niemant confoort⁴³

 

en haddi ghi mostet alleene bezueren

45

Loff bluetsturter etc.

 

 

 

Dair na zo ons scriftueren vermonden

 

waerdi an eene calomme gebonden

 

Int huys van pilatus / dair v grepen⁴⁸

 

twee zarazinen⁴⁹

50

Ende slougen uwen lichame vol wonden

 

mit fellen gheselen die zy dair vonden

 

⁺ Zoe dat v die cnoopen tot Int herte nepen⁵²

 

van groeter pynen

 

v lyden en ware niet omme gronden⁵⁴

55

want als zy mat waren was v gesonden

 

twee varssche die v tlyf mit zwepen

 

daden dwynen⁵⁷

 

huer fellick grynen⁵⁸

 

dede tbloet loepen wt uws lichaems mueren

60

loff bloetsturter voir etc.

 

 

 

Pilatus der Iueden roup aenhoorende⁶¹

 

was na der warelt ghiericheit sporende⁶²

 

zoe dat hy uwt vreesen / zyn handen dwoet⁶³

+ 73 r^o

35 Ze konden zich niet verzadigen in Uw leed, U niet genoeg leed aandoen.

37 Is voor niemand op enigerlei wijze te doorgronden.

39 Vgl. Matth. 26, 57.

40 torment kwelling, marteling; - ongrondelick onpeilbaar.

43 confoort hulp.

48 Vg. o.a. Luc. 23, 1 e.v.

49 zarazinen ongelovigen, heidenen (het waren immers Romeinse krijgsknechten!).

+ 73 v^o

52 De ‘cnoopen’ ook bij Jean Quentin (Mâle 3, p. 90) en in onze Limb. Sermoenen 35, bl. 503.

54 e.v. De hier gegeven voorstelling van de geseling (die volkomen past in het kader van de typisch-Bourgondische Passie, die De Roovere voortreffelijk heeft geschetst), inz. de afwisseling der moede beulen door anderen, vindt men ook al in Van den levene ons heren 2769 e.v., bl. 259 en o.a. in het Duitse spel van Eger (vg. Duriez La théologie dans le drame allemand etc. p. 400).

57 dwynen eig. verzwakken, hier wel sterker: vergaan.

58 fellick wreed, boosaardig; -grynen eig. getier, hier te keer gaan, geselen.

61 der Iueden roup t.w. Kruis Hem, kruis Hem, vg. Luc. 23, 21.

62 ghiericheit eig. hebzucht en misschien ook zo bedoeld; mogelijk ook: begeerlijkheid; - was sporende streefde (men bedenke bij deze regel, dat Pilatus de omkoopbare rechter typeerde).

63 Vg. Matth. 27, 24.

[p. 117]

 

van uwer doot

65

Dies hem tJuedsce volck was storende⁶⁵

 

ende waren met nyde In v hooft borende

 

een doornyn croone / zo datter tbloet

 

vte schoot

 

Minlick verdrouchdyt hoe wel het torende

70

den viandt want ghi waert schorende^69-7070

 

⁺ zyn cracht ende brocht Jn shemels vloet⁷¹

 

adaems conroot⁷²

 

smake ter noot⁷³

 

vinden zy die In v passie pueren⁷⁴

75

loff bluetsturter etc.

 

 

 

Sint ian wiens heilicheit es onmetelick⁷⁶

 

bescryft ons dat die Iueden verbetelick⁷⁷

 

op dyne gebenedide schouderen dauwen

 

dat cruuce zwaer^77-79

80

Int lyden vieldy secretelick⁸⁰

 

beseffende dyn godheit ongespletelick⁸¹

 

nochtans dyn vleesschelike oogen schrauwe[n]⁸²

 

duer sdoots mesbaer

 

Den mensche en waerdi niet vergetelick

85

want het es allen herten onwetelick⁸⁵

 

hoe v de pharizeen bespauwen⁸⁶

 

Jnt aenschyn claer

 

een bluedich pilaer⁸⁸

 

waerdi oetmoedich Int gedueren

90

loff bluetsturter etc.

65 Dies waarover (t.w. over Pilatus' poging zich aan de zaak te onttrekken) hem was storende zich vertoornde.

69-70 hoe wel het torende den viandt ofschoon het (t.w. Uw lijdzaamheid) de Boze vertoornde.

70 waert schorende vernietigde.

+ 74 r^o

71 shemelsvloet hemel (rhet. omschrijving).

72 adaems conroot Adams gezellen, het mensdom (men zou ook aan de oudvaders in limbo kunnen denken).

73 smake als object te verbinden met vinden (r. 74); - ter noot in de nood.

74 die in het hs. abusievelijk doorgestreept; - pueren zich verdiepen in.

76 onmetelick men lette op de Bourgondische hyperbool.

77 verbetelick hier = verbeten woedend, waarschijnlijk adverbiaal gebruikt, ofschoon ook een adj. opvatting (bij Jueden) niet onmogelijk is.

77-79 Dit vermeldt Joh. 19, 17 in het geheel niet. Wel is Johannes de enige evangelist, die Simon van Cyrene niet noemt, maar daaruit zou ik De Roovere's voorstelling toch niet willen afleiden; de dichter verwoordt slechts het algemene Bourgondische Passiebeeld, zie mijn art. in Kerk en Eredienst 1951, bl. 66 e.v.

80 secretelick De gewone bet.: heimelijk, past niet; hier wellicht standvastig of lijdzaam?

81 *ongespletelick (niet in MNW en WNT) geheel, volkomen.

82 schrauwen schreiden (zie voor schrauwen als praet. van scrien hoorbaar wenen, Van Helten bl. 240). - De zin van r. 81-83 is niet geheel duidelijk, waarschijnlijk is de bedoeling: ofschoon U waarachtig God bleef (eig. bewust was van Uw Godheid) weende Gij als mens om de jammer van de dood.

85 onwetelick lees wetelick? Of bet. onwetelick onmogelijk te weten, d.i. ten volle te beseffen?

86 Vg. Matth. 26, 67.

88 pilaer Is dit woord wellicht gekozen op grond van Christus' lijdzaamheid en weerloosheid?

[p. 118]

 

⁺ Mesmaectelick ghi ten berghe quaemt⁹¹

 

dair mennich herte was versaemt

 

die v zagen gepynt ongrondelick

 

bryngen geuaen^93-94

95

mit stercken reepen tlyff omvaemt⁹⁵

 

ende knyeldet neder mit oogen beschaemt

 

willende voir adaems gebreken zondelic

 

de doot ontfaen

 

zy schoten v aen als honden vergraemt

100

ende trocken uvt uwen rock ongeblaemt¹⁰⁰

 

zoe dat uwe wonden onvermondelic¹⁰¹

 

wyde ontdaen¹⁰²

 

mennigen bittren traen

 

moeste v te sturten dair gebueren

105

loff bluetsturter etc.

 

 

 

Lucas bescryft ons openbaerheit¹⁰⁶

 

dat verghynck der sonnen claerheit

 

alsmen v ande cruuce recte^107-108108

 

⁺ onbesculdich¹⁰⁹

110

Jheruzalem was ontwetende de naerheit¹¹⁰

 

die huer naecte / want slidens zwaerheit

 

dede dat destructie verwecte^111-112

 

menichfuldich

 

Dyn oogen gauen godtlike staerheit¹¹⁴

115

alsmen mit naglen naer tgetuge der waerheit

 

v handen ende voeten duerstecte

 

duer de gaten gehuldich¹¹⁷

 

v bluet mennichfuldich

 

werdt loopende / dies die helle moste verstueren¹¹⁹

120

loff bluetsturter etc.

+ 74 v^o

91 Mesmaectelick in een beklagenswaardige lichamelijke toestand; - ten berghe t.w. de Calvarieberg of Golgotha.

93-94 Versta: die U ongrondelick gepynt (vreselijk gepijnigd) als gevangene daar zagen brengen.

95 reepen koorden.

100 ongeblaemt onberispelijk, adj. bij rock (bedoeld is de rok zonder naad, waarover de krijgsknechten het lot wierpen).

101 *onvermondelic (niet in MNW en WNT) van vermonden meedelen, dus: onzegbaar (versta: op onuitsprekelijk smartelijke wijze).

102 ontdaen = ontdaden opengingen.

106 openbaerheit t.w.v. het rijm i.p.v. openbaerlic?

107-108 Vg. Luc. 23, 44.

108 recte zie de aant. bij r. 122.

+ 75 r^o

109 onbesculdich onschuldig.

110 was ontwetende wist niet; - naerheit hier: afschuwelijk lot, t.w. de verwoesting van de stad door Titus in 70 n. Chr.

111-112 De zin is mij niet duidelijk; bedoelt De Roovere, dat het zware Lijden oorzaak was van de vernietiging van de stad? Algemeen werd de ondergang van Jerusalem beschouwd als vervulling van Christus' profetie in Matth. 24, 2, Luc. 23, 28.

114 staerheit standvastigheid.

117 gehuldich genadig, heilrijk (te betrekken op bluet?).

119 waarover de hel (versta de duivels) zich moest vertoornen.

[p. 119]

 

Ghi waert die talder bitterste smaken smaecte

 

want v licham zeerder dan laken laecte¹²²

 

alsmen ande cruuce recte uwe leden

 

teder ende cranck

125

Dies v een onzochte genaken naecte¹²⁵

 

want Int rechte[n] de cruce een zwaken zwaecte¹²⁶

 

zoe dat v tbluet te dusent steden

 

⁺ ute spranck

 

Dauid een verlanglick waken waecte

130

ende Moyses tdruckelickste haken haecte

 

naer v coemste / want In onvreden^129-131

 

was hueren ganck

 

dies ghi eer lanck

 

den viandt bernerdet achter ende vueren¹³⁴

135

loff bluetsturter etc.

 

 

 

Godtlike cracht v niet en faelde

 

hoe wel de doot v menschelick straelde¹³⁷

 

dair ghi waert ande cruce hangende

 

zeere duerwont

140

longius blendt zynde v herte ontscaelde¹⁴⁰

 

dair ons dauwe van gratien uwt daelde¹⁴¹

 

waer bi hi zyn licht was ontfangende

 

daer terstont^142-143

122 *laecte (niet in MNW en WNT), blijkens het verband: werd gespannen, spande. De vergelijking van de kruisiging met het spannen van laken op een raam (gevolg van de voorstelling van het rekken van armen en benen bij het vastnagelen) vinden we ook in Indica Mihi en later nog bij A. Bijns N. Ref. 301, a, 12: ‘Als een roodt schaerlaken gereckt op een rame’; ze komt overeen met die van de boog gespannen op de pees in de mnl. uitbreiding van het Evang. Nicodemi en de snaar gespannen aan de harp in A. Bijns N. Ref. 294, d, 9.

125 genaken aanraking.

126 rechten oprichten (van het kruis); - *zwaken *zwaecte een schok kreeg (of: schokte, vg. Kil. swacken/ swicken. Vibrare?); de gewone voorstelling was deze, dat de schok veroorzaakt werd door het ruwe neerploffen van het kruis in de kuil.

+ 75 v^o

129-131 David en Mozes behoren tot de ‘oudvaders’ in limbo, die Christus' komst verbeidden en bij de nederdaling ter helle bevrijd werden.

134 bernerdet (lees benerdet van benerren, zie MNW op Benaren, WNT op Benarren; of is de r epenthetisch? Een derg. r vond ik bij De Roovere nog in verxacije (Droom van Rouere r. 222) in het nauw bracht, t.w. bij de descensus ad inferos, zie de aant. bij r. 129.

137 straelde trof (eig.: met pijl of lans doorboorde; zie voor de voorstelling van de Dood, gewapend met pijl of lans nu ook D, Th. Enklaar De Dodendans bl. 106 e.v.)

140 longius (misschien staat er longins) lees Longinus, de speerdrager, in welke legendarische figuur de centurio en de soldaat, die Christus' zijde ‘splette’, zijn verenigd, zie mijn art. in Kerk en Eredienst 1951; Longinus zou blind zijn geweest, maar door het bloed uit Christus' zijdewonde ziende zijn geworden; - *ontscaelde (niet in MNW en WNT) opende (eig. de schaal, de omhulling verwijderen, ontbloten; wellicht hetzelfde werkwoord als ontschellen, dat herhaaldelijk voorkomt in de Nieuwe Refereinen van A. Bijns (o.a. 11, 113, 190) in dez. bet.?).

141 Zie voor het eucharistische bloed uit Christus' zijdewond mijn art. in Kerk en Eredienst 1951.

142-143 Zie de aant. bij r. 140.

[p. 120]

 

Die viandt mennich practyke verhaelde¹⁴⁴

145

voir v die smenschen schult betaelde

 

⁺ want In aercheden was hi verstrangende¹⁴⁶

 

die helsce hondt

 

dies ghi den grondt

 

vander hellen mit uwen cruce daedt schuere[n]^148-149

150

loff bluetsturter etc.

 

 

 

Lof prinche vloeyende vul van gratie

 

lof zuuer vat edelick gestichte¹⁵²

 

lof onvernoyende reyn Jubilatie¹⁵³

 

lof die Jnt zuuer bat hem seluen schichte¹⁵⁴

155

lof die daerdsce schat ewelic zwichte¹⁵⁵

 

lof sittende bouen eenigen statueren¹⁵⁶

 

lof die ander crucen rat kerstynheit verlichte¹⁵⁷

 

lof wiens louen eerst buet van trueren¹⁵⁸

 

lof bluetsturter voir alle creatueren

144 practyke verhaelde list toepaste.

+ 76 r^o

146 aercheden boosheid; - was verstrangende nam toe (de r van verstrangen is later toegevoegd).

148-149 De komst van Christus in de Hades ging gepaard met overweldigend machtsvertoon; het kruis (nu signum victoriae) doet de deuren wijken en de hel trillen.

152 gestichte epith. ornans voor Christus (vg. maechdelijck gestichte in Spiegel der Minnen 411).

153 onvernoyende met blijvende goede gezindheid (zie de aant. bij Constich Lof van Maria beg. Natuerlick negheene r. 13); - Jubilatie eig. zaligheid, heerlijkheid, hier als erenaam voor Christus.

154 schichte zond? (zie MNW op Schichten); de zin is mij niet helemaal duidelijk. Er wordt kennelijk gedoeld op het bad, dat van zonden reinigt, de fontein des levens, ontstaan uit het bloed van de Gekruisigde, in de 15e eeuw mede bepaald en gekleurd door de voorstelling van het Mei-bad.

155 daerdsce schat rhetoricale omschrijving van ‘de aarde’ (schat ter wille van het rijm: bat, rat)?; - zwichte grondvestte? (deze bet. heeft zwichten in Pays en Oorl. 94, zie voorts mijn Rhetor. Gloss. i.v.); de gehele versregel is dan een vrije weergave van Ps. 104:5.

156 eenigen statueren allen (t.w. als Rex Coelorum).

157 verlichte verloste (het woordgebruik kan behalve door het rijm ook ingegeven zijn door associatie van rat met de zon).

158 Is de betekenis van deze regel, dat de mens zijn smart, zijn melancholie pas goed overwint in de lofprijzing van Christus? Of moeten we lezen lonen verdienste of straf (des doods) t.w. van Christus, die een eind maakte aan 's mensen jammer?

O gheest der geesten / dy alle dyn geesten kent

⁺O Gheest der geesten / dy alle dyn geesten kent¹
dies geestelyke geest / niet en mach verby syn²
Die in dyn gheesten / alsulk volleesten / sent³

+ St fol. 150 r^o (cxli r^o)

1 dy lees die?

2 Buiten Wie niets kan bestaan? (eig. aan Wie niets zich kan onttrekken?)

3 gheesten inspireren (hier als znw gebruikt); - volleesten vervulling.

[p. 121]

 

geestende / daer ghi wilt / claer ende vry syn

5

Wiens geest wil ewich / sonder ghestry syn⁵

 

als geest des vreden / niet geest van nijde

 

Mer geest des broederscaps / waer dat wij syn

 

als creaturen dyns geestens blyde⁸

 

V louen wy als die ghebenedyde

10

weerdt heylich geest / der drie personen een

 

Neemt danckelic dat ic dus belyde¹¹

 

machtich als god vader / of god sone reen¹²

 

 

 

Ghi syt een / wiens een / es een volmaectelick

 

een int wesen / der drie personen

15

Wiens een blyft een / bloot ende naectelick^13-1515

 

int ewich vereenen der hoochster cronen¹⁶

 

Vanden vader / noch sone in een verschonen¹⁷

 

ghemaect / gewonnen / noch oock ghescepen

 

Mer vortgaende / in een ewich loonen^18-1919

20

niet voren noch naer / mer gelyck begrepen

 

Jnder godheyt al euen hooch ghenepen²¹

 

in glorien sonder differentien gheen²²

 

Jc gruet v al macht hier luttel drepen²³

 

machtich als god vader / of god soone reen

 

 

25

⁺ O helich geest / welsmakende druue²⁵

 

die v ootmoedich hebt willen verbaren²⁶

 

Jnder ghedaenten van eender duue²⁷

 

om seuen condicien van haer verclaren²⁸

 

Want ghelyck als wy die duue sien varen

30

ten watre ende ysser gheenre omtrent

 

Soe hebdi twater om ons bewaren³¹

 

int doopsel ghemaeckt een sacrament

5 ghestry strijd.

8 dyns geestens afhank. van blyde.

11 danckelic genadig (aan).

12 machtich versta: even machtig.

13-15 een (dat hier steeds herhaald wordt) wil zeggen een zelfstandig Persoon in de H. Drieëenheid.

15 bloot ende naectelick volkomen.

16 cronen metonymisch voor de Goddelijke Personen.

17 in een verschonen tot versiering, als sieraad.

18-19 Zie voor de gedachtengang de aant. bij het eerste lofrefrein, beg. Almueghende vader zonder begin r. 21.

19 loonen? (dienen? t.w. in liefde?).

21 ghenepen hier: geplaatst.

22 *differentien (niet in MNW en WNT) onderscheid.

23 drepen te betekenen hebben.

+ 150v^o (cxli v^o)

25 welsmakende druue epitheton ornans zonder symbolische betekenis.

26 verbaren vertonen.

27 De voorstelling van de H. Geest als duif berust op de Jordaandoop (o.a. Matth. 4, 16), vg. Stengel Das Taubensymbol des Heiligen Geistes (1904).

28 condicien eigenschappen; - verclaren verschijning (van haer verclaren versta: waarmede ze zich vertoont?).

31 ons object bij bewaren.

[p. 122]

 

Den discipulen waerdi oock claer bekent

 

in vierigher tonghen die elc verscheen³⁴

35

Dies vloye v lof toe ongheent

 

machtich als god vader / of god soone reen

 

 

 

Die duue es verkiesende tbeste graen

 

also verlicht ghi die ootmoedighe gronden³⁸

 

Die duue doet ander voetsel ontfaen³⁹

40

ende bi v / ist al versaet gheuonden

 

Die duue en bijdt niemant tgheenen stonden

 

ende ghy cont alle ghescil paysieren⁴²

 

Die duue en is mit ghene galle verbonden⁴³

 

dus doedi alle ongeloue wech stieren⁴⁴

45

Die duuen nestelen som nae harder manieren

 

in gaeten daer tmaetsement is steen⁴⁶

 

Ende ghi syt den steen / ons vruechs logieren⁴⁷

 

⁺ machtich als god vader / of god sone reen

 

 

 

Die duue versucht altyt voort singhen

50

ende ghi doet v dienaers / haer sonden besuchten

 

Lof troostere dan die alle dinghen⁵¹

 

Cont ten alder salichsten pluchten⁵²

 

v gratie temporisiert die luchten⁵³

 

V vleijcken vercoelen / die hetten brandich⁵⁴

55

ghi reghelt des firmaments geruchten

 

den screijende sydi onderstandich⁵⁶

 

Loff hemelsche salue seer goederhandich⁵⁷

 

die ons dagelicks voitsel doet groyen ghemeen⁵⁸

 

Loff paysmaker der eerster sonden scandich

60

machtich als god vader / of god sone reen

 

 

 

Loff heylich geest / van wien Ezechiel

 

sach verdroochde beenderen menschen verrysen^61-62

34 t.w. bij het Pinksterfeest, vg. Hand. 2, 3.

38 gronden geesten, mensen; de nederigen zijn de besten (‘tbeste graen’).

39 Versta: de duif dient anderen tot voedsel?

42 De duif is sinds Noachs ark een symbool van de vrede.

43 De op de Physiologus gebaseerde middeleeuwse dierkunde leerde, dat de duif geen gal bezit.

44 *wechstieren verwijderen.

46 *maetsement (niet in MNW en WNT) metselwerk?

47 Zie voor de vergelijking van Christus met een steen Hand. 4, 11; 1 Petr. 2, 7 (als hoeksteen), Num. 20, 10-11 (steenrots), Dan. 2, 34 (steen van Daniël); - logieren verblijf, huis (ons vruechs logieren versta: waar onze vreugde (op) gevestigd is).

+ 151r^o (cxlii r^o)

51 troostere t.w. de H. Geest, aldus geheten op grond van Christus' belofte in Joh. 14, 26.

52 pluchten hier: regelen, dus in de bet. van plegen (deze bet. niet in MNW en WNT).

53 *temporisiert matigt (deze bet. niet in WNT).

54 vleijcken lees vlercken?

56 onderstandich behulpzaam.

57 goederhandich goedaardig.

58 Een toespeling op 1 Cor. 3, 6-7.

61-62 Vg. Ezech. 37, 1 e.v.

[p. 123]

 

Lof diet buycksken der maghet marie wel

 

quaemt mitter geheelder godheyt spysen^63-64

65

Seuen uoudich wij v giften prijsen⁶⁵

 

wysheyt verstandenisse / stercheyt / en raet

 

Conste / goedertierenheyt / vrese / bewijsen

 

daermen bij ter hoochster salicheyt gaet

 

Lof vingher die aen gods rechter hant staet

70

fonteyne bernende ende leuende alteen⁷⁰

 

Lof inspiereere myn toeuerlaet⁷¹

 

⁺ machtich als god vader / of god sone reen

 

Prinche

 

Raye wt der vaderlyke adre⁷³

 

olyve tack in soons herte ghegroeijt⁷⁴

75

Ontfermt v myns hoghe godheyt te gadre

 

Vergheuede dat hier myn tonghe ws moeijt⁷⁶

 

Elc inghelic staet van vresen gloeyt

 

roerende uwer dieper cracht volleest⁷⁸

 

Ende alle leeraers hoghe doeruloeijt^73-7979

80

sy syn int besoeken van dien beureest⁸⁰

 

Nochtans op v vol vertroostens meest

 

Stellic dit / al bin ic van werden cleen

 

Sterckt ons gheselscap werdt heylich geest⁸³

 

machtich als god vader of god sone reen

63-64 Zie voor de ‘overschaduwing’ van Maria door de H. Geest mijn Middeleeuwse Kerstvoorstellingen (1948), bl. 31.

65 Een herinnering aan de zeven gaven van de H. Geest (ontleend aan Jes. 11, 2), die in r. 66-67 worden opgesomd (pietas vroomheid wordt daar weergegeven met ‘goedertierenheyt’).

70 Ontlening aan de hymne Veni creator spiritus: ‘Fons vivus, ignis, caritas’.

71 *inspiereere (niet in MNW en WNT) inspirator; - myn toeuerlaet Deze aanspreking krijgt een bijzondere betekenis door de omstandigheid, dat de dichter lid was van de kamer van de H. Geest.

+ 151v^o (cxlii v^o)

73 Raye straal.

74 olyve tack bekend symbool van de vrede, vg. Gen. 8, 11.

76 vergheuede lees vergheuende (het afkortingsteken boven de e is vergeten); - ws moeijt eig. zich met U bezighoudt, hier: over U spreekt.

78 Wanneer ze in aanraking komt met de volmaaktheid van Uw ‘diepe cracht’?

73-79 De beginletters vormen het acrostichon ROOVERE.

79 hoghe doeruloeijt zeer verlicht.

80 besoeken onderzoeken; - van dien t.w. uwer dieper cracht volleest.

83 ons gheselscap t.w. de kamer van de H. Geest.

[p. 124]

⁺Lof vanden priesterlijcken staet

Hoeveel staten datmen prijsen // sal¹
Int beleuen vanden volck ghemeene²
Soe moeter nochtans een bouen rijsen // al
Een staet opperste / el en gheene⁴
Den staet van aermoede / vol van weene⁵
Den staet der innocenten cleene⁶
Den staet van tpueple hier beneden⁷
Den staet der soeter clercgie reene⁸
Den staet vanden deuoten alleene
Den staet vanden vrouwelijcke seden
⁺ Den staet vanden Maechden vol van vreden
Den staet vanden houwelijcke groot toeual¹²
Den staet der weduwen reyn besneden¹³
Nochtans moet van ons zijn beleden

Lof ghebenedijt Priesterlijck staet bouen al.
Bouen al wiens tonghe nv spreken can
Wiens herte peyst ofte handt mach scrijuen
Wiens ooren hooren / daer en zijn ghebreken an¹⁸
Den Priesterlijcken staet moet bouen blijuen
Gheene verstandenisse / noch gheene motijuen
En moghen sonder tghelooue beclijuen²¹
Hoe de cracht inde Priesters is ghesonden
Dat dEnghelen des hemels niet connen bedrijuen
Dat doet een Priester door tswoordts verstijuen²⁴
Godt ende mensche int broodt beuonden²⁵
O wonderlijcke cracht soe sterck verbonden
Als een Caractere / dat niet vergaen sal²⁷
Dwelck Christus hem eerst heeft onderwonden²⁸
Ghemeenlijck moeten wy dan vermonden²⁹

+ RW B 8 r^o

1 staten Blijkens het vervolg is staet hier gebruikt zowel in de bet. van toestand als van ‘burgerlijke staat’.

2 beleuen hier = leven, het werkelijke leven?

4 Eén allerhoogste staat.

5 weene ellende.

6 cleene lage.

7 tpueple het gepeupel.

8 clercgie een vreemde spelling; misschien moeten we lezen clergie.

+ B 8 v^o

12 toeual aanhang (versta van het huwelijk als staat, die veel aanhang vindt, die velen verkiezen).

13 besneden van aard.

18 daer en zijn ghebreken an een constructio ad sensum: r. 16-18 geven aanleiding tot de gedachte: er is geen tong enz., of er kleven gebreken aan, maar de eigenlijke tegenstelling komt eerst in r. 19; de opvatting is, dat alles moet onderdoen voor de priesterlijke staat.

21 beclijuen r. 22 veronderstelt een transitief gebruik van beclijuen, maar dan is de betekenis hier minder duidelijk (men verwacht: doen inzien).

24 tswoordts verstijuen de kracht van het woord (t.w. van de consecratie).

25 broodt t.w. van de hostie.

27 Caractere heilig teken.

28 t.w. bij het Laatste Avondmaal naar middeleeuwse opvatting.

29 Ghemeenlijck gemeenschappelijk; - vermonden het uitspreken.

[p. 125]

30

Lof ghebenedijt Priesterlijck staet bouen al.

 

 

 

Proeue is hier af der waerheyt certeyn

 

Der Priesteren int oude Testament^31-32

 

Die Godt hem om de rechtuaerdicheyt reyn³³

 

Boodt / als zijne Administratueren gent³⁴

35

Want deene wert creupele en dandere blendt³⁵

 

Die onwaerdich der Arcken quamen ontrent

 

Donder / Tempeesten / die sachmen gheschien

 

Nochtans wast nauwe een gruus bekent

 

Bijden weerdighen Sacramente excellent^38-39

40

Dat wy den Priesters handelen sien /

 

⁺ Dus en soude niemant te tastene spien⁴¹

 

Yet dat ghewijdt is / groot oft smal

 

Baghijne / maecht / sustere / wilt hier af vlien⁴³

 

Maer segt eenpaer met ghebooghene knyen⁴⁴

45

Lof ghebenedijdt Priesterlijck staet bouen al.

 

 

 

Dit en is gheen vleesch diet claer gheuroedt⁴⁶

 

Van ossen / van rammen / ofte van stieren

 

Maer tis Christus in vleesch ende bloedt⁴⁸

 

Volmaeckt Godt ende mensche sonder faelgeren⁴⁹

50

Aldus zijn de Priesters zijn tresorieren⁵⁰

 

Ende oock zijn hertelijcste Aelmoessenieren⁵¹

 

Op den Witten donderdach eerst ghegheuen⁵²

 

Als zijn ghetrouwelijckste Officieren⁵³

 

Sijn dreetelinghen / zijn balsemieren⁵⁴

31-32 Versta: Proeue (bewijs) der waerheyt hier af is certeyn; maar dan zou in r. 32 moeten volgen Die priester enz. Er schuilt hier weer een of andere slordigheid of tekstbederf.

33 hem t.w. de Joden van het Oude Verbond.

34 Administratueren eig. waarnemers, hier: vertegenwoordigers?

35 e.v. De Roovere's geheugen laat hem hier in de steek. Wellicht bedoelt hij de geschiedenis van Uza, die uit onvoorzichtigheid de ark aanraakte en daarom door Jahwe werd gedood (2 Sam. 6, 6; 1 Chron. 13, 9); mogelijk speelt er ook een herinnering doorheen aan de straffen der Filistijnen, verhaald in 1 Sam. 5 en 6.

38-39 wast nauwe een gruus bekent Bijden had het (de ark) niets te betekenen vergeleken bij.

+ C 1 r^o

41 spien willen, begeren, streven naar.

43 De adressaten wijzen er op, dat De Roovere het oog heeft op sexuele verhoudingen. Of zouden het bijgelovige hostiepraktijken zijn, die vooral onder de geestelijke zusters verbreid waren?

44 eenpaer steeds.

46 diet claer gheuroedt indien men het juist inziet.

48 in lijkt overbodig.

49 faelgeren lees of spreek uit faelgieren.

50 tresorieren schatbewaarders.

51 Aelmoessenieren uitdelers van (geestelijke) gaven.

52 t.w. bij het Laatste Avondmaal.

53 Officieren ambtenaren.

54 dreetelinghen eig. troetelkinderen, hier eerder: bijzonder beminde vrienden, vg. Everaert 352:

Dappostelen mueghen wel zyn jonghen zyn
Dien hy beminde als zyn ghewuene dreeten;

- balsemieren De bet. balsembomen past niet; betekent het woord hier misschien ‘gezalfden’?

[p. 126]

55

Sijne versekertste nae der Apostelen leuen⁵⁵

 

Keysers / Coninghen / Hertoghen verheuen

 

Den Priester die staet int hoochste ghetal

 

Haer lieder cruyne / is de croone beseuen⁵⁸

 

Daer alle de vyanden voor beuen

60

Lof ghebenedijdt Priesterlijck staet bouen al.

 

 

 

Moyses die bestreeck Aaron wijsselijck⁶¹

 

Metten bloede vanden Ramme ghedoodt

 

Sijn rechte oore / zijn tee / zijn duyme prijselijck⁶³

 

En opt hooft lach bloedt soot Godt gheboodt⁶⁴

65

Elck punctken / heeft een beteecken groot⁶⁵

 

Want alle Priesters / dat toocht hem bloodt⁶⁶

 

Sijn suyuer in Christus bloedt ghedweghen⁶⁷

 

Sy zijn Godts ghesalfde ende godts ghenoodt⁶⁸

 

Bouen alle d Inghelijck blijde conroot⁶⁹

70

Noydt hoogher ghifte op aerde bedeghen⁷⁰

 

⁺ Alle waerdicheyt salmen den Priesters pleghen⁷¹

 

Gheen schoffiericheyt tooghen / noch leelick geschal⁷²

 

Wie henlieden misdoet / ons Heere salt weghen

 

Bouen andere quaetheyt / dus onghesweghen⁷⁴

75

Lof ghebenedijdt Priesterlijck staet bouen al.

 

 

 

Sy zijn Godts Ridders / Gods Procureerders⁷⁶

 

Sy zijn Godts camerlinghen hoochst ghestelt

 

Sy zijn ons leerders / ende absolueerders

 

Sy zijn Gods stedehouders / int aertsche velt

80

Haer digniteyt / die en was noydt volspelt⁸⁰

 

Onse Baptiseerders van grooter ghewelt⁸¹

 

Sy zijn die den seghele van Christo draghen

 

Sy zijn daer de helsche cracht voor smelt⁸³

55 versekertste innigst (met Hem) verbondenen; - nae na, volgende op (in rang)? Of: naderend tot? Of: volgens, in overeenstemming met? (der Apostelen leuen kan voor ‘apostelen’ staan).

58 beseuen voorwaar, inderdaad.

61 e.v. Zie Levit. cap. 8.

63 Vg. Levit. 8, 23: ‘... en Mozes nam van zijn bloed, en deed het op het lapje van Aärons regteroor, en op den duim zijner regterhand, en op den grooten teen van zijnen regtervoet.’

64 Dit wordt in Leviticus 8 niet vermeld.

65 beteecken (zelfst. gebruikte inf.) betekenis.

66 toocht hem bloodt is duidelijk (eig.: blijkt, vertoont zich duidelijk).

67 ghedweghen gewassen.

68 ghenoodt evenbeeld? (een krasse bewering!).

69 conroot schare, gezelschap.

70 Voor de constructie (Nooit + comp. bij een ontbr. verb. fin.) zie Stoett Drie kluchten bl. 88; - bedeghen eig.: geworden, ontstaan, gegroeid en dan veralgemeend, hier zoveel als: verkregen.

+ C 1 v^o

71 pleghen bewijzen.

72 schoffiericheyt krenkende behandeling; - leelick geschal hatelijk gemompel.

74 onghesweghen (met intensivering door negatie) openlijk verkondigd.

76 Procureerders hier: plaatsvervangers? Of toch: zij die ‘Gods zaken’ behartigen?

80 volspelt in haar volle betekenis uitgesproken.

81 *Baptiseerder doper, degene die doopt; - ghewelt macht.

83 smelt vergaat, verdwijnt.

[p. 127]

 

Sy zijn ons behoudt / troost / wie anders relt⁸⁴

85

Sy zijn die af onse sonden vaghen

 

O Priesterlijck staet / om claer ghewaghen⁸⁶

 

Lof v toe vloeye / inder glorien dal⁸⁷

 

Uwe bede / mach ons verlossen van plaghen

 

Dies seg ick v minnelijck sonder vertraghen

90

Lof ghebe[ne]dijdt Priesterlijck staet bouen al.

 

 

 

O Prinche der glorien verleent my gratie

 

Dat my eenen Priestere mach ghebueren⁹²

 

Tmijnder aermer sielen recreatie

 

Eer my sal therte in stucken schueren

95

Ghy zijt dopperste Priester int ghedueren⁹⁵

 

Die tvoorbucht verloste / dat iammerlijck qual⁹⁶

 

Dies seg ick nv ende tallen vren

 

Lof ghebenedijdt Priesterlijck staet bouen al.

84 wie anders relt wie er ook anders over kletst.

86 om claer ghewaghen om het duidelijk te zeggen.

87 toevloeye hier wel conjunctief of liever optatief: moge U toevloeien; - glorien dal hemel.

92 mach ghebueren ten deel moge vallen.

95 int ghedueren in eeuwigheid.

96 voorbucht voorgeborchte der hel, limbus patrum; bedoeld zijn de rechtvaardigen van het O.T., die Christus bij de descensus ad inferos verloste; - qual leed.

⁺Van onderhoorichede

Hoe mochte mijne verspaeckte droocheydt¹
Die ter clergie noydt was verbonden²
De betaemte / de weerde / de stede / de hoocheyt³
Der onderhooricheydt nv vermonden⁴
De welcke soe waerdich is beuonden
Datse tsvaders wijsheydt heeft verheuen⁶
Als onderhoorich / ende vry van sonden
Hem seluen ter doodt des cruys ghegheuen
Want waer was oydt meerder weerde beseuen⁹
De wijsheydt de moghentheydt obedierde

+ RW D 7 v^o

1 verspaeckte verdroogde; - droocheydt dorheid.

2 Die het antecedent zit opgesloten in het pron. poss. van r. 1 (vg. Stoett par. 58); - clergie geestelijke stand.

3 betaemte voegzaamheid.

4 onderhooricheydt gehoorzaamheid; - vermonden verwoorden.

6 tsvaders wijsheydt Christus; - verheuen t.w. door haar (de gehoorzaamheid) te aanvaarden.

9 beseuen gevonden.

[p. 128]

 

Dus open doende het eewighe leuen

 

Daer Adam by contrarien faelgierde¹²

 

Alle de Religieusen zijn de verchierde¹³

 

In haer oock werckt groot oorboor mede¹⁴

15

⁺ De duecht der onderhoorichede.

 

 

 

Sy is conscientie stillende smerte¹⁶

 

Der hellen gheessele / der Enghelen spel¹⁷

 

In een sedich wel willende herte

 

Dat is haer stede / ende nieuwers el¹⁹

20

Sy is ruste der sielen / si is gods beuel

 

Sy es oodtmoets sustere / si is dochter der minnen

 

Sy is kindt der wijsheden bedienstich wel²²

 

Si is fondament omme conste ghewinnen

 

Sy is vruecht van allen santen santinnen

25

Sy is gheueghe van eender goeder name²⁵

 

Sy is voedeghe van peyse buyten en binnen

 

Sy is alder deuote hope ende vrame²⁷

 

Sy is vliedende strijdt ende alle blame²⁸

 

Niemant ten vollen tverclaers wel dede²⁹

30

De duecht der onderhoorichede³⁰

 

 

 

Sy betaemt in oordenen blootelijck³¹

 

Ende ons elck zijn ouerste int ghemeene³²

 

Sy betaemt ghehoude vrouwen grootelijck³³

 

Anders sijn sy van weerden cleene

35

Sy betaemt alle maechden reene

 

Sy betaemt ionghers tallen keere³⁶

 

Sy betaemt den aermen belast met weene³⁷

 

De cnape / de meestere / den knecht den Heere

 

Sinlickheydt / redenen emmermeere³⁹

12 by contrarien t.w. door ongehoorzaamheid; - faelgierde faalde.

13 verchierde gesierde, t.w. met het sieraad der gehoorzaamheid.

14 oorboor nut, heilrijk gevolg.

+ D 8 r^o

16 Versta: de smerte der conscientie stillende?

17 spel vreugde.

19 Dat daar.

22 bedienstich dienstvaardig.

25 gheueghe geefster.

27 vrame nut, heil.

28 blame smaad, minachting.

29 tverclaers dede beschreef.

30 De lees Der?

31 oordenen kloosterorden; - blootelijck hier: vanzelfsprekend.

32 ouerste meerdere, chef.

33 ghehoude gehuwde; - grootelijck ten zeerste.

36 tallen keere in alle opzichten.

37 weene ellende, droefheid.

39 sinlickheydt redenen de zintuiglijke vermogens (past gehoorzaamheid jegens) de rede.

[p. 129]

40

Redenen verstannessen verstannesse god⁴⁰

 

Die dus volcht donderhoorighe leere⁴¹

 

Hy paeyt den mensche ende Gods ghebodt⁴²

 

Elck sedich wel willende herte dits tslot

 

Salse houden vaste / want si is de stede⁴⁴

45

⁺ De duecht der onderhoorichede.⁴⁵

 

Prinche

 

Haer weerde gaet aerdtsche goedt bouen

 

Sy betaemt ionck / oudt / aerm / leeck / clerck

 

Een wel willende herte / wie salt vollouen

 

Dat is haer stede in desen serck⁴⁹

50

Ick peysder Toosthende omme op mijn werck⁵⁰

 

Touwer eeren commende / al ist my suere⁵¹

 

U edel vraghen valt my te sterck⁵²

 

Dus laet ick thuys open te deser vre⁵³

 

Maer die achter coempt / hy sluyte de duere.

40 De Roovere neemt blijkbaar een (hiërarchisch) onderscheid aan tussen redene en verstemnesse; de eerste is dan het natuurlijk, de laatste het zedelijk bewustzijn of liever (in overeenstemming met de driedeling van de menselijke vermogens in een bepaalde middeleeuwse psychologie, de zgn. trichotomie): de geest, ‘het deel van de menselijke natuur, dat vatbaar is voor de waarneming van het onzienlijke’ (MNW IX, 22).

41 donderhoorighe leere versta: de leer der gehoorzaamheid.

42 paeyen hier resp. voldoening geven en voldoen.

44 Si slaat op herte van r. 43 (vg. r. 18-19 en 48-49).

+ D 8 v^o

45 De lees Der.

49 serck hier = wereld; men zou voor de ontwikkeling desnoods kunnen uitgaan van de eig. mnl. bet. ‘gesteente, rotsgesteente’, maar waarschijnlijker lijkt samenhang met wvl. zerk = stuk land (De Bo i.v.).

50 Toosthende te Ostende; daar heeft de dichter het refrein dus gemaakt, althans - onder zijn werk - geconcipiëerd.

51 commende Waar? Misschien op de vergaderzaal van de kamer met de bedoeling het gedicht daar (in het net) uit te schrijven? - al ist my suere Wat? Het lopen naar de vergaderzaal? Of waren er andere bezwaren om daar te verschijnen? Of heeft de zin betrekking op het zwaarvallen van het dichten?

52 U edel vraghen Van wie? Van factor of deken?

53 open Waarom? Opdat de vraagsteller nog binnen kon komen en het gedicht vinden?

⁺Refereyn/daer mede Anthonis de Roouere tzijnen .XVIJ. Jaeren prinche wert van rethorijcke.^*

Men vindt moeders die haer vruchten verslaen¹
Men vint moeders dier haer kinderen ontlijuen²
Men vint moederen die haer vruchten ontgaen³

+ RW L 6 v^o

* Opschr. Prinche Hier niet ter aanduiding van de bekende erefunctie van beschermheer, maar als kwalificatie, als erkenning van zijn dichterschap.

1 vruchten kinderen (ter afwisseling, variatie met het laatste gekozen en wel niet in de moderne betekenis van embryo); - verslaen kwaad doen.

2 dier lees die.

3 ontgaen moedwillig in de steek laten.

[p. 130]

 

Men vint moederen diese den vader ontkijuen⁴

5

De sulcke latense vondelinghen blijuen⁵

 

Men vint moederen die haer kinderen verhueren

 

Sulck doet de kinderen luttel beclijuen⁷

 

Daer Trouwandijse af ghaf dbecueren⁸

 

Men vindtse die tskindts veruaren trueren⁹

10

⁺ Men vindtse die quaet raden nacht ende dach

 

Men vindt moederen die haer kinderen sueren¹¹

 

Maer om desen aerbeydt soe is tghevrach¹²

 

Of Moederlijck herte lieghen mach.

 

 

 

Want voorwaer door goedt noch smerten

15

Doen zijdt / Godt is hen schuldich weeninghe¹⁵

 

Tzijn moeders / maer gheen moederlijcke herten

 

En hebben sy / maer zijn van valsscher meeninghe

 

Sy doen natuere groote vercleeninghe¹⁸

 

Want tbloedt cruypt daert niet gaen en can¹⁹

20

Haer leuen / haer wesen / haer corte teeninghe²⁰

 

Is beestelijck / menschelijck nv voortan

 

Haer herten noydt moederlijckheyt verwan²²

 

Maer zijn Manachtich sonder verdrach²³

 

Moeder niet / moederlicx tsduuels ghespan²⁴

25

Behoorende al int aerdtsche beiach²⁵

 

Want Moederlijck herte niet lieghen en mach.

 

 

 

Dmoederlijck herte is soe ghetrouwich²⁷

 

Tware lieuer vele / dant kindt onteerdt²⁸

 

Besietet ghemeyne wijueken rouwich²⁹

30

Alsoe ons Salomons vonnisse leert^29-30

4 *ontkijuen ‘ontnemen door chicane, door kijving’ (De Bo); het woord is verder alleen bekend uit A. Bijns N. Ref. 87, d, 11.

5 De sulcke sommigen.

7 beclijuen gedijen (door hen van het nodige te voorzien).

8 Trouwandijse bedelarij, landloperij; - af ghaf dbecueren aanleiding toe gaf.

9 veruaren trueren? Lees verwaren en versta: die met tegenzin het kind verzorgen? Zo ja, dan is het transitief gebruik van trueren niet van elders bekend.

+ L 7 r^o

11 sueren kwellen, pijn, verdriet doen.

12 aerbeydt werk, versta: het maken van een gedicht op het volgende thema; - is tghevrach wordt gevraagd.

15 weeninghe voor het causatief aspect (aanleiding tot, dus: straf) vg. mnl. ween.

18 doen vercleeninghe beledigen.

19 Zie voor deze reeds mnl. zegswijze Stoett Spreekww³ no. 244.

20 corte? Blijkbaar corrupt; - teeninghe minachting (t.w. van de natuur, vg. r. 18); het woord komt ook voor in Quicunque (spel) r. 25, Everaert 536.

22 verwan kreeg.

23 Manachtich als van een man; - sonder verdrach constant (stoplap).

24 Versta: moeder (zijn ze, uitsluitend physiologisch), niet moederlic (moreel); - moederlicx tsduuels dittografie, versta moederlic, sduvels.

25 beiach hier reeds ongunstig: gedoe.

27 ghetrouwich trouw.

28 Tware lieuer vele versta: het ware zelf veel liever.

29 rouwich verdrietig.

29-30 vg. 1 Kon. 3, 16 e.v.

[p. 131]

 

Noydt moederlijck herte / en was ghekeert

 

Haer kint te latene / ende dat volbrenghende

 

Wordter onvoorsien wat drucx vermeert

 

Moederlijcke minne ist al bedwinghende

35

Natuere / en wils niet zijn ghehinghende³⁵

 

Dat bloedt van bloede / soude doen gheclach

 

Vleesch van vleeesche / ontrouwe minghende

 

Ten mach niet wesen siet / doet ghewach

 

Dat Moederlijck herte niet lieghen en mach.

 

⁺ Prinche.

40

Neempt dit slecht dicht in dancke⁴⁰

 

Ter eeren der edelder Rethorijcke

 

Al vallet tgheselschap nv opt crancke⁴²

 

En slaet ghy ommer de const gheen swijcke⁴³

 

De sulcke hanthieren andere practijcke

45

Sy en connen de schade noch schande af wasschen⁴⁵

 

Maer doet ghi / dat vruecht wt dy blijcke⁴⁶

 

Oft anders soe worp ick mijn brieuen in dasschen.

35 zijn ghehinghende toestaan.

+ L 7 v^o

40 slecht simpel.

42 tgheselschap de broederlijke gezindheid? Of liever: de kamer? - vallet opt crancke is slecht gesteld met, kwijnt.

43 En slaet gheen swijcke laat niet in de steek; - ommer in geen geval.

45 afwasschen uitwissen.

46 doet maakt.

⁺Refereyn van rethorica.

Men mach de Rethorijcke in veel manieren
Hanthieren
Diese wijselijcke can bestieren³
Tversieren⁴
Is wonderlijck datter inne licht
Slicht // mensche soe wilt dan obedieren⁶
Tcryhieren⁷
Vander Rethorijcke scholieren // in vieren⁸

+ RW G 4 r^o

3 Diese voor wie haar, indien men haar.

4 Tversieren het sieraad, de luister, schoonheid.

6 Slicht eenvoudig; - obedieren eerbiedigen.

7 cryhieren verkondigen (de inf. als subst. gebruikt).

8 Vander Rethorijcke scholieren van de leerlingen (dienaren, beoefenaars) van Rethorica (hier niet de ars rhetorica, maar de kunst der rederijkers); - in vieren in heilig vuur, heilige bezieling, geestdrift?

[p. 132]

 

Heeftse den heylighen gheest ghesticht⁹

10

Dicht // dats de wortele noydt sulck ghewicht¹⁰

 

Tmessicht // int begrijpen menich abel clerck¹¹

 

Die abelijck // notabelijck // de redene schicht¹²

 

Soot blijcke // Rethorijcke // voor gheen conste swicht

 

Verstaet // diese haet // versmaet // Godts werck.

 

 

15

Ten tweeden heeft sy bladerkens / soe doet elc cruyt

 

Wt

 

Den wortele scheppende roke en virtuyt¹⁷

 

Ruydt¹⁸

 

Is dit werck voor menighen man

20

Nochtan / soe wie der scientien conduyt

 

Ontsluyt^20-21

 

Vindt wel dat soete luydt / tspruyt²²

 

Wt // gheleerde tonghen verstaet diet can

 

Wan // quam die conste der tonghen dan²⁴

25

Van // Rethorijcke wortele verandert sterck²⁵

 

Hoe hen de ionghe // huer tonghe // noyt sprake beghan²⁶

 

Rethorijcke // practijcke // wrochte eerst hier an²⁷

 

Verstaet // diese haet // versmaet // Godts werck.

 

 

 

⁺ Ten derden wt Rethorijcke vruchten groeyen

30

Bloeyen³⁰

 

Midts tsheylichs gheests dau bespoeyen³¹

 

Vloeyen³²

 

Vol roken buyten ende binnen³³

 

Sinnen // zijn dit / die in sulck werck roeyen³⁴

9 Zie voor de opvatting van rhetorica als schepping van de H. Geest mijn De Rederijkers bl. 133.

10 Dicht poëzie; - wortele quintessens, datgene waarom het gaat; - noydt sulck ghewicht van het allerhoogste gewicht.

11 messicht miszegt, drukt zich verkeerd uit? Of: gaat zich te buiten? - begrijpen beoefenen (t.w. van rhetorike)? Of: kritiek, gisping?

12 abelijck op schone of bekwame wijze; - notabelijck nauwkeurig; - schicht ordent, indeelt? Of (bij Die indien men): de oorzaak nauwkeurig bepaalt?

17 scheppende trekkende; - roke geur; - virtuyt kracht.

18 Ruydt ruw, onbeschaafd? Of: zwaar, onaangenaam?

20-21 soe wie der scientien conduyt Ontsluyt wie zich op kennis, wetenschap toelegt (Hier dus reeds blijkt geleerdheid dè voorwaarde te zijn voor de ‘const van rhetoriken’, dit wel als gevolg van de contaminatie van de schoolse ars rhetorica met de rederijkerij; zie voorts mijn De Rederijkers bl. 140 e.v.).

22 luydt klank.

24 Wan vanwaar; - der tonghen van het spreken.

25 verandert gewijzigd, vervalst?

26 Hoe de tong der kinderen ook begon te spreken.

27 De praktijk, de beoefening der rhetorica (spraakkunst, kunst der welsprekendheid) heeft hiertoe allereerst bijgedragen.

+ G 4 v^o

30 Bloeyen versta: die bloeien (rijpen).

31 Door besproeiing van de dauw des H. Geestes.

32 Vloeyen Vol en (of: ze) vloeien over van.

33 roken geuren.

34 Sinnen geesten, vernuften (metonymisch voor de dichters); - dit t.w. de vruchten van r. 29; - roeyen zich inspannen.

[p. 133]

35

Gloeyen

 

Soe vierich / dat si int moeyen

 

Verbroeyen / by / tot si den keest ghewinnen³⁷

 

Vinnen // roeren si naerstich door dlustich versinnen³⁸

 

Kinnen // wilt de materie / laet drijuen tzwerck³⁹

40

Van nijde // weest blijde // ende wilt beminnen⁴⁰

 

Rethorijcke / die allen druck can dinnen⁴¹

 

Verstaet / diese haet // versmaet // Godts werck.

 

Prinche.

 

Der Rethorijcke sonder orreest⁴³

 

Meest

45

Naer der heyligher schriftueren graet⁴⁵

 

Tsaedt

 

Van Rethorijcke zijt heylich gheest⁴⁷

 

Keest // spruytende inde bloemkens lustighe daet

 

Quaet /

50

Van Rethorijcke te sprekene laet

 

Hantheertmense gedoochsaem / voecht v int bemerck⁵¹

 

Ick begheert // niet weet niet deert // dit verstaet⁵²

 

Want als voren / van my noch de wete ontfaet

 

Verstaet // diese haet // versmaet // Gods werck.

37 Verbroeyen verschroeien, verteren; - by bijna? (WNT i.v. geeft een voorbeeld uit Van Zevecote); - keest kern, pit, wezen.

38 Vinnen roeren zich inspannen; - door dlustich versinnen t.w. van de heerlijke (dichterlijke) schepping.

39 materie zaak zelf; - tzwerck de wolk.

40 nijde afgunst (zie voor nijt als belager van rhetorike De Rederijkers bl. 132).

41 dinnen verminderen.

43 orreest gekrakeel? (sonder orreest vreedzaam?).

45 graet (rang)orde?

47 zijt zijt gij? (De H. Geest zou dan het zaad zijn van rhetorica, vg. het zinnespel met deze titel; in r. 8-9 is de H. Geest echter de planter).

51 gedoochsaem volgzaam, geduldig? - bemerck oplettendheid, aandacht (t.w. voor deze conste?).

52 niet weet niet deert de vroegste plaats voor onze zegswijze: ‘Wat niet weet, wat niet deert’.

19 hoochste g.a. reynste g. - 20 es die heylighe - 23 z. noch h. - 24 heylighe - 25 a. ende en w. - 26 inde c. - 27 h. groot h. heeft dabuys

33 synde elc - 34 ende in - 35 Maer ontbr. - 36 al - 37 al ontbr. - 38 een ewicheyt - 39 ewicheyt - 40 aen w.n. voren n.naer - 49 Mer ommer geseggick