De gedichten van Anthonis de Roovere

Refreinen int amoureus en int sot

Wanneer wij het achttal refreinen int amoureus en int sot leggen naast de meer dan 100 int vroede, dan leert deze getallenverhouding reeds, dat De Roovere vrijwel alleen heeft geleefd in de wereld van de ernst. En zelfs wanneer we de rhetoricale maatstaf een ogenblik laten varen en het dichtwerk naar moderne opvatting onderscheiden in geestelijke en wereldlijke stoffen, ook dan nog slaat de schaal ruimschoots naar de eerste zijde door. Immers tot het zuiver-wereldlijke kan men behalve de refreinen int amoureus en int sot niet veel meer rekenen dan de droomballaden, inclusief enkele moraliserende en satirische gedichten. Dat wij nu toch bij een man als De Roovere enkele refreinen aantreffen gewijd aan de hoofse- en de geslachtelijke liefde - waar wij overigens van 's mans liefdeleven niets ervaren - moge wel als bewijs gelden van de neiging der rederijkers, blijkbaar van meet af aan, tot codificering van de te beoefenen thema's. Hierin mocht kennelijk geen persoonlijke voorkeur bestaan; men moest in staat zijn zuiver lyrisch een onderwerp te bezingen, dat hem in het geheel niet aanging. Een gelukkige omstandigheid deed zich hierbij voor in de stereotypie der motieven, of liever van het ene, onveranderlijke motief der scheiding van de geliefde. De uitwerking liet slechts geringe variatie toe, want zelfs de ‘nijder’ der hoofse minnezang ontbreekt heel vaak in de rhetoricale poëzie. Men kon zijn kracht zoeken in een kunstige rijmbouw en inderdaad lijkt het wel, of de rederijkers hun rijmvirtuositeit behalve in de Marialoven (honoris causa) in dienst hebben gesteld van hoofse en - zoals bij De Roovere - zotte zaken (ludi causa).

Men hoede zich er voor in het succes, dat vele dichters in deze stoffen hebben bereikt, een aanwijzing te zien voor het vatten van de hoofse geest en sfeer of van een persoonlijke belevenis. Van de ervaringswerke-

[p. 107]

lijkheid, die achter de hoofse minnezang heeft gestaan - en die wij toch eigenlijk nog niet volledig kennen - is bij de rederijkers, zoals we reeds zeiden, alleen het algemeen-menselijke en tevens smartelijkste gevoel van de scheiding overgebleven, een gevoel dat zelfs niet persoonlijk ervaren behoeft te worden om het te kennen. Hoemeer de rederijkers dit gevoel in de concrete situatie willen plaatsen, hoemeer ze hun burgerlijk milieu zullen verraden èn hun gemis aan hoofs vormgevoel. Want dan kennen ze het onderscheid niet meer tussen de verschillende hoofse genres, die wel alle in het motief der scheiding hun uitgangspunt vinden, maar in de concrete situatie, waarin die scheiding zal plaatsgrijpen of plaatsgegrepen heeft, verschillen.

Ons oordeel over De Roovere's proeven, wanneer wij dit alles overwegen, mag niet ongunstig luiden. In het refrein beg. OCH GODT / WAT LOT / IS MY GHEUALLEN heeft de dichter zich aan geen enkele burgerlijke concretisering bezondigd. Hij houdt streng vast aan het uitsluitende motief der smartelijke gescheidenheid en hij weet zijn kunstige binnenrijmen voortreffelijk d.w.z. met behoud van een natuurlijke zegging en tot verlevendiging der rhythmiek te plaatsen. Het Prinche biedt nog de merkwaardigheid, dat het meer regels telt dan de overige strofen en dat het rijmschema afwijkt.

Meer bepaald in de hoofse sfeer brengt ons de AMOUREUSE GROETENISSE, de stereotiepe klacht van de gescheiden, maar hopende minnaar. De liefde doet hem lijden en slechts de hoop op de gunst van de geliefde kan dit leed verzachten. Ook de ‘nijder’ verschijnt ten tonele, de afgunstige verklikker, die de ware minnaar slechts kan verafschuwen. O, ware de minnaar maar beter ter tale, dan zou zij wel gevoelig zijn voor zijn smeekbeden, maar helaas, zijn ‘ruudtheyt’ belet dit. En mocht ze toch genadig willen zijn, dan ga ze vooral heimelijk te werk om de ‘wroeghers’ geen kans te geven. Zoals men ziet, is de hoofse toon aardig getroffen. Maar nu valt de dichter jammer genoeg plotseling uit de toon, want de slotstrofe (met het acrostichon Rovere) is geïnspireerd op het dage- of wachterlied. De minnaar moet opstaan en scheiden van zijn geliefde. Dat is het thema van het wachterlied, dat hier niet op zijn plaats is, want het wachterlied veronderstelt een vereniging, waarvan in het gedicht geen sprake is, integendeel het gehele refrein was een klacht over de scheiding. Afgezien van die uit de toon vallende slotstrofe is dit minnedicht wel geslaagd. In zeven korte strofen, door herhaling van het laatste woord aan elkaar geketend, heeft De Roovere ons een sober, zangerig lied geschonken, dat door de eenvoud van woordkeuze en constructie een aantrekkelijke indruk maakt.

[p. 108]

Hoger nog is onze waardering voor het REFEREYN AMOUREUX, een kort gedicht (3 × 8 + 6) op de stok: ‘Daer lief daer ooghe / daer handt daer seer’, dat overigens voor zichzelf spreekt. Het is zelfs zo goed, dat men geneigd zou zijn te twijfelen aan De Roovere's auteurschap. Men vraagt zich af, of hij wel ooit dit gehalte van dichterlijkheid heeft bereikt. 't Hoog kon inderdaad dit refrein triomfantelijk aan Kalff voorhouden om zijn geliefde dichter te rehabiliteren. Hij heeft de verdiensten breed uitgemeten en niemand zal hem hier durven tegenspreken.

Een hoofs thema, maar met satirische en met burgerlijke elementen gecontamineerd is ook de ballade beg. SULCK MINT DAT HEM IS ONGHEREEDT, een satire op de pochhans in liefdeszaken, waarvan helaas enkele regels ontbreken. De stok: ‘Sulck ketelt hem seluen dat hy lacht’ geeft nauwkeurig het thema weer. Au fond is het de confrontatie van de hoofse hopeloze minnaar met de ‘dame sans merci’. Maar door de satiriek, die put uit de contemporaine ervaringswerkelijkheid (het zich beroemen op zijn liefde, het voor adellijk willen doorgaan, enz.) wordt de hoofse sfeer door de burgerlijkheid vertroebeld.

De zotte refreinen vallen uiteen in een boerenvrijage, een erotisch gedicht en twee satirische. Het eerste, de SOTTE AMOUREUSHEYT moet weer zeer geslaagd heten. De twee ‘boerse’ gelieven Pantken en Pampoeseken zijn direct naar het leven getekend. En wat de vorm aangaat, de glijdende rijmen in de eerste strofe en de afwisseling van korte en lange regels geven een zeer bevallig zangerig rhythme. De komische voorstelling is tot het eind goed volgehouden. En de beeldspraak - 't Hoog heeft er uitdrukkelijk op gewezen - is bijzonder treffend, vooral dat ‘duymen breedt’ lachen. Soms (bijv. in de derde strofe, waar Pampoeseken een smerig kleed aan heeft, vuile handen en een mond, die naar look riekt) wordt men aan het Kerelslied herinnerd. Maar hier ontbreekt de satire, er heerst slechts een goedmoedige humor. Ja, al die aanstotelijkheden zijn voor de boerenpummel nu eenmaal aantrekkelijk: ‘ghelycke treckt tot ghelijcken’. Maar de dichter distantieert zich wel zeer van deze dorperlijke vrijage. Het is alles voortreffelijk geobserveerd, maar Kalff's walglijkheid - wel verre van dit als een tekort van De Roovere te zien - is in het boerenstel toch mede tot uitdrukking gebracht, m.a.w. in de uitstekende genreschildering is meteen ook een persoonlijk oordeel van de dichter uitgesproken.

Het erotische REFEREYN INT ZOTTE beg. EEN GAEY // WEL FRAEY // NISCH FRISCH JONCWIJUEKEN levert niet alleen een bewijs van buiten-

[p. 109]

gewone rijmvaardigheid (we komen zelfs in de buurt van het aldicht), maar tevens van bekwaamheid in de dichterlijke uitbeelding van een situatie, die men misschien van onze dichter niet had verwacht. Ofschoon met tegenzin - de wetenschap mag er immers geen scrupules op na houden - willen we toch afzien van een analyse. We constateren slechts, dat het beeld van het ‘wijn stopen’ goed is volgehouden en uitgewerkt, al treden we niet in nadere toelichting, die tot enkele detail-kritische opmerkingen aanleiding zou kunnen geven. Behalve in RW (waaruit het werd overgenomen in het Album-Boeckx, hs. K.B. Brussel 14275, fol. 5v e.v.) is het refrein bewaard in een afwijkende, inferieure redactie, in St (Nr. xxx, uitg. Lyna en Van Eeghem dl. I, bl. 61 e.v.). Wij kozen RW als tekstredactie met de varianten van St (die duidelijk op een concept of bewerking wijzen, want de afwijkingen zijn meestendeels geen corruptelen) aan de voet.

Ook over het satirisch-zotte refrein beg. EEN NAUWE MAECHDEKEN PLACH INDE SOMERE kan ons oordeel niet ongunstig zijn. Helaas moet de eigenlijke pointe ons ontgaan, omdat we de figuurlijke betekenis van ‘zeep eten’ niet kennen. En die moeten we wel aannemen, wil de inhoud niet te onnozel worden. De bedoeling was een treffend voorbeeld te geven van het lozen der vrijers door de uitgeslapen ‘maechdekens’, wanneer ze er genoeg van hebben of de minnaars te ‘flau’ zijn om ze ‘te verhittene’. In dit geval laat het loze meisje haar ‘Pluenis’ zeep eten. Hij dit niet wetende en haar spot niet serieus nemende hapt en ... schuimbekt. Hij had gedacht aan koekjes of kaas. Zo drijven dan de vroukens de spot met de dromende Jozefs. Inderdaad: al schijnen het goddinnekens, het zijn duvelinnekens.

Het enige waarlijk duistere gedicht in De Roovere's oeuvre is het REFEREYN INT SOTTE, beg. HOORT GHI GELUBECTE VAN HOOFDE NISSCHERKENS, door de dichter een zot refrein genoemd (vermoedelijk omdat de dramatis personae in de onderwereld thuis horen, of in elk geval in de omgeving daarvan), maar door ons eerder als satirisch gekwalificeerd. De zin van het gedicht blijft ons echter verborgen, omdat wij niet weten, wat de stok: ‘Staet betacht men saeydter gheluck’ moet betekenen. Zoveel is zeker, dat er een aantal ongelukkigen en zondaars, enfin armoedzaaiers worden opgeroepen, maar voor welk doel weten we niet. Het zijn de sukkelaars, de harde sjouwers, de drinkebroers, de huwelijksschipbreukelingen, de fuifnummers, de lichte vrouwtjes, de mensen die een verachtelijk beroep uitoefenen (beulen, hondenslagers, schoorsteenvegers, koppelaarsters) kreupelen, blinden, bewoners van het armhuis, kortom het ‘volcxken van cleynen proffijte’, dat we

[p. 110]

van Breughel zo goed kennen en in de literatuur terugvinden onder de passagiers van de Blauwe Schuit. De aanhef: ‘Hoort ghi ...’ d.w.z. de rechtstreekse aanspraak en de oproep der verschillende personages herinnert aan Van der Mollenfeeste. Maar het refrein is overigens knapper in de kunst der omschrijving en typering en er is zowaar ook humor. Heel aardig is de benaming ‘Canonicken van sinte Cristoffels oordene’ (r. 27) en ‘ghasthuys muyters qualijck inde pluymen’ (r. 28) en bepaald geestig de toespeling op het ongedierte in r. 29-30. Niet minder verdienstelijk is de omschrijving van het minnespel in r. 16 e.v. Hier is met de man, die zijn (onder)wereld kent meteen de gerijpte artist aan het woord. Waren er niet zoveel duisterheden en vooral begrepen we de stok, ik geloof, dat wij dit gedicht tot de vier of vijf beste werken van De Roovere zouden kunnen rekenen. In elk geval heeft onze dichter met de enkele zotte refreinen, die hij heeft geschreven (althans die bewaard zijn gebleven) het genre eens voor al in dienst gesteld van de erotiek en de satire (die trouwens bijeen horen) en meteen aan de generaties, die op hem zullen volgen, in beide een illuster voorbeeld ter navolging geschonken.