De gedichten van Anthonis de Roovere

[p. 61]

Religieuze gedichten

Helaas heeft De Roovere maar weinig zuiver religieuze refreinen geschreven, ik bedoel zulke waarin alle kritiek en hekeling, waarin de gehele wereld om hem heen is verstild en de dichter alleen is met zijn God om schuld te belijden, om te bidden en te danken. Helaas, want de enkele, die wij van hem kennen, zijn voortreffelijk, behoren tot het beste van zijn gehele werk. Ook daarin is hij alweer een typisch rederijker, want immers ook later in de 16^e eeuw zijn dit soort refreinen - ik denk slechts aan Anna Bijns - de meest geslaagde, alweer een bewijs, dat de rederijkers het hoogste hebben bereikt in de zuivere lyriek, met name in de religieuze. Jammer genoeg vereiste de hoge stemming heel dikwijls voor hun artistiek besef een gekunstelde vorm, die inzonderheid als ze in de richting van het alrijm ging, onberekenbaar veel schade aan de inhoud heeft berokkend. Van de vijf persoonlijk-vrome gedichten van De Roovere (waarbij de Corte Bedinghe van 11 regels niet is meegeteld) hebben er dan ook reeds twee ernstige schade geleden door die ‘consticheit’.

Zo is zijn PATER NOSTER, een uitbreiding van het Onze Vader op dezelfde wijze als het Salue Regina (zie bij Marialoven), in plaats van een eigenlijke ‘expositie’ niet veel meer geworden dan een spelletje met de woorden van het hogepriesterlijk gebed, waarbij telkens het latijnse woord wordt gevolgd door een aantal nederlandse, soms zelfs zonder enig verband. Of wel worden twee opeenvolgende latijnse woorden verbonden met twee regels middelnederlands, of het latijn wordt als diets verstaan (zo bij Et, es, ne, in). Zo kreeg hij met één tussen-regel en een uitbreiding van het Amen tot vier regels in totaal 54 paarsgewijs rijmende verzen, waarin het gebed om de eeuwige zaligheid de toon aangeeft. Door de kluisters van de latijnse beginwoorden was de dichter dermate gebonden, dat hij geen gedachtengang kon ontwikkelen. Hij mocht blij zijn, dat hij zinnen kreeg. Aansluiting bij de inhoud van het Onze Vader lag natuurlijk voor de hand, maar tot iets groots heeft De Roovere het daarbij niet kunnen brengen. Zijn gedachten bleven cirkelen om het verwerven van de eeuwige zaligheid; daarmee begint en eindigt hij (vg. r. 3, 11, 18, 20, 25-6, 38, 40, 53-4).

Ook aan het REFEREYN CONSTICH GHEESTELIJCK heeft de const veel schade toegebracht, maar desalniettemin mag het geslaagd heten. Het thema, de dank voor de verlossing, gedragen door een oprecht religieuze toon is ondanks de drie-voudige binnenrijmen, goed bewaard gebleven. Van de twee redacties, waarin het is overgeleverd,

[p. 62]

RW en St (nr. ccxviii), die slechts op enkele plaatsen belangrijk van elkaar afwijken, bevat de eerste een betere tekst.

Met de ‘ballade’ beg. O IHESUS CHRISTUS WAT ZAL IC BESTAEN, gaan wij over tot de innige Christocentrische gebeden. Het moet wel vrij zeker geacht worden, dat dit gedicht van De Roovere is. In Hs F heeft het namelijk een 7-regelige epiloog met het acrostichon Roovere en ditzelfde ‘zevenlingetje’ dient in de tweede redactie, die wij kennen, t.w. in St als inleiding op ons gedicht. Centraal is in deze ballade Christus' dood, d.w.z. de Passie (met een bijzondere nadruk op het einde aan het kruis), maar het onderscheid springt onmiddellijk in het oog, wanneer we het gedicht vergelijken met het tweede lofrefrein (zie boven bl. 31), waarvan eveneens de Passie het thema vormde. Daar was de meditatie historisch bepaald, volgde ze nauwkeurig de ‘staties’, hier domineert het devotionele aspect. De dichter confronteert met deze heilrijke liefde- en offerdood van Christus zijn eigen ellendigheid en dan blijft er maar één woord over: met de tollenaar te smeken: ‘O Heer, wees mij zondaar genadig!’

Een innige schuldbelijdenis en gebed om genade geeft ook het REFEREYN VAN BEROUWE. Hier in deze gerijpte kunst is de door het leven gelouterde mens aan het woord, de mens, die als hij de balans opmaakt, erkennen moet, dat de duivel en het eigen vlees hem hebben verraden. Goede werken, het zou belachelijk zijn daar van nog te reppen. Er blijft slechts de tollenaarsverzuchting over en het gebed van de psalmist: ‘Oordeel mij niet naar mijn werken, d.w.z. naar mijn ongerechtigheden!’ Christus' Passie, dood en bloedige wonden zijn 's dichters enige hoop; over Maria geen woord, evenmin over de kerk of welke bemiddeling ook. Wat heeft de kerk trouwens voor deze man bitter weinig betekend! Hij is geen ketter, maar zijn zwijgen is welsprekend. De dichter heeft in dit machtsapparaat de gebroken gestalte van zijn Christus niet meer kunnen herkennen.

Zo mogelijk nog aangrijpender in zijn eenvoud en oprechtheid is EEN BEDINGHE, dat niet alleen tot het beste werk van Anthonis de Roovere, maar ook van onze gehele middeleeuwse literatuur behoort. Als de dichter de werkelijkheid van zijn leven overziet, dan weet hij zich ‘van duechden bloot’, dan klampt hij zich vast aan de genade alleen, dan ontvalt de vurige Mariavereerder ook de bijstand van de H. Maagd, dan heeft hij aan Haar voorbeeld niets, ja zelfs niets aan Haar voorspraak, maar is het Christus alleen en Zijn lijden, die zijn enige troost vormt. Dit simpele gebed gaat alles te boven, wat De Roovere heeft gedicht; zijn Lof van den H. Sacramente, zijn Marialoven, ja niets kan er mede

[p. 63]

vergeleken worden. Dat alles was dus toch geen echt hartewerk. Hier hebben we door de schors van al dat plichtmatig lof-dichten heen de kern van 's dichters wezen aangeboord. Het hart van zijn geloofsleven blijkt Christus alleen en de genade-alleen te zijn. Het kon ook niet anders voor iemand, die de werkelijkheid, ook van de kerk en haar dienaren, zo meedogenloos-diep had gepeild, die de radicale boosheid en verdorvenheid van de wereld en alles, wat in de wereld is, elk instituut en elke autoriteit, en ook van het eigen hart, zo goed had onderkend. Het geloof in de symbolische zin en waarde van de wereldse zaken had hij voorgoed verloren en slechts de vlucht in een exclusief spiritualisme bleef nog open.

Het gedicht is ook naar de vorm voortreffelijk. De constructie is zeer eenvoudig, maar de alliteratie en de afwisseling van hele en halve regels op het schema aa(b)aa(b)b(c)bc verleent het een zangerigheid, die niet alleen door de rederijkers, maar ook nog door ons als verdienstelijk wordt gewaardeerd. Behalve in RW is het overgeleverd in Hs. Michiels, vrijwel zonder varianten en getekend: ‘finis per Roovere’.