Vijftig meesterwerken van Antoon van Dijck

[p. 102]

De dronken Silenus.

Silenus is zwijmeldronken; heel zijn bovenlijf is voorover gebogen; zeker zou hij vallen, werd hij niet onder den arm gesteund door een woudgod. In de rechterhand houdt hij een wijnkruik, waaruit hij het nat op den grond laat vloeien. Hij is geheel naakt; op den rug draagt hij een roode draperij, die links in een breeden lap en rechts met een slip nevens hem hangt. Zijn haar en baard zijn grijs. Achter hem ziet men een Faun, die hem steunt, de kruin met loover omkranst en gulzig het hoofd naar rechts wendende om eene Bacchante te kussen, die een rinkeltrom in de hand houdt en zich aan de omhelzing onttrekt. Deze beide figuren worden slechts tot ten halve de borst gezien; zij zijn naakt, enkel een strook doek van onzekere donkere tint hangt over den linkerschouder der Bacchante. Beneden op den voorgrond ligt een tros druiven; de achtergrond is volkomen donker.

Door zijne ineenzetting laat het stuk denken aan een groep ontleend aan een antiek bas-relief, zooals de Silenus-tafereelen van Rubens, maar met meer beweging, meer losheid, en meer malschheid dan de ouden aan hun personages leenden. Dat van Dijck in het kiezen van dit onderwerp zijn meester navolgde hoeft geen bewijs. Niettegenstaande de logheid van het hoofdfiguur is er een eigenaardige gratie in de beweging van den Silenus en in de plooiing van zijn armen en handen, waarvan de rechter zich verliest in de draperij en de linker de wijnkruik vasthoudt. Bevallig ook is het minnekoozende paar daarachter.

Het geheele vormt een tooneel uit het grofzinnelijke leven, een uiting van het dierlijke in de menschennatuur, in volle kracht en onverbloemde werking weergegeven.

Maar het is vooral een stuk van kleur en licht. Op den dichtdonkeren achtergrond glansen en glimmen de figuren. Het grijze hoofd van den Silenus ontvangt den vinnigsten slag van ter zijde: daar is haar en baard puur wit; maar al dadelijk wordt de helderheid gebroken door de schaduwen, die in grauwgrijze tinten tusschen de lokken schuiven en die, dichter wordende, het aangezicht in sterk donker zetten. Het vleesch wordt verlicht op den linkerschouder en op den achteruitgestoken arm, die met korstige gloedtonen worden overgoten. Lager worden die tonen matter en kampen tegen de donkere schaduwen, die op den buik

[p. *87]

[p. 103]

overheerschen. Die gloedbonk is ingelijst tusschen de vuurroode draperij, die in volle kracht rechts vooruitspringt en in gebroken glans achter de rechterhand en nevens den linkerarm uitkomt.

Vinnig snijdt het profil van het figuur tegen het volle rood af, maar in de dichte schaduwen van het gelaat en van de borst, in de plooien van het bovenlijf, op de rondingen van den arm werpt het zijn rijke weerschijnen. Over het lijf wemelen licht en schaduwen en wisselen met elkander af in warme tonen; dezelfde tint duurt geen duim breed voort, behalve in de roode draperij, die het geheel steunt en sterkt.

In het benedendeel heerscht een harmonie van halve tonen. Op de gulden wijnkruik, op de gele en bronskleurige druiven, getint door de weerkaatsing der roode draperij, op een geheimzinnige vacht, die wel de behaarde dij van den Silenus zou kunnen zijn, spelen licht en rood dooreen en dooft trapsgewijze de hooge gloed uit.

Achter den Silenus staat het minnekoozende paar in bruinen halven gloed; hij, donkerder met een lichtslag op den schouder, een vonkeling op hand en oor; zij, lichter geroosterd met korrelige huid en blond haar, waarin de schaduwen spelen. Het geheel is een kamp van licht tegen duisternis, alles warm en doorschijnend, gedrenkt met rood en goud.

De invloed van Italië is duidelijk merkbaar; het is zuidelijk licht, het zijn zuidelijke schaduwen, die hier verwerkt worden, de Bacchante is een Venitiaansche vrouw; maar de schildering is door en door Vlaamsch, men denkt onwillekeurig aan Rubens' schilderingen, korts na zijn terugkeer in het vaderland en aan dezer invloed op onzen meester. Van Dijck schilderde echter het stuk niet vóór zijne reis naar Italië, daar is het te gloeiend warm van toon voor, het is of wel in Italië geschilderd of wel na den terugkeer van den meester. Uit hoofde van het Vlaamsche Rubeniaansch karakter, dat er zoo duidelijk uit spreekt, achten wij het gemaakt in Antwerpen en wel korts na van Dijck's terugkeer in zijne geboortestad.

Het werd gekocht voor het Museum van Brussel in de veiling de Vinck-d'Orp (Brussel, 1827) tegen den prijs van 1200 frank. Vroeger kwam het voor in de veiling Vinck de Wesel (Antwerpen, 1814).

Het stuk werd niet gegraveerd in van Dijck's tijd. Een andere Silenusgang met vijf figuren en waarin dezelfde dronken halfgod voorkomt, werd in plaat gebracht door Schelte a Bolswert. De schilderij, die tot model van deze gravuur diende, bevindt zich in het Museum van Dresde.

Doek. H. m. 1.31. B. m. 1.07.
Koninklijk Museum van Schoone Kunsten te Brussel.