Vijftig meesterwerken van Antoon van Dijck

[p. *81]

[p. 95]

Sint Martinus zijn mantel met de armen deelende.

De H. Martinus berijdt eenen blauwiggrijzen schimmel, die een der voorpooten opheft en den kop sterk gebogen houdt; hij draagt een stalen borstharnas en daaronder een maliënkolder, die ook armen en dijen bedekt, lichtamaranten hozen, lichtgrijze laarzen, een zwarten hoed met lange grijze pluim. Op zijn linkerschouder hangt zijn vurigrooden mantel, dien hij met zijn langen degen reeds grootendeels heeft doorgesneden. Een dienaar, gezeten op een bruin paard, bevindt zich aan zijne zijde. Op den grond zit een bedelaar met zijn naakten rug naar den toeschouwer gekeerd; een tweede bedelaar, een kreupele, die op een kruk steunt, knielt daarnevens; deze laatste draagt een licht grijs gewaad, dat hem los van de schouders hangt; om zijn hoofd is een witte doek gewonden.

In den achtergrond glanst de helderblauwe lucht met zilverigwitte wolkjes bezaaid; rechts een kolom en een pilaster, tegen welken veil opklimt; links op den voorgrond een aardbeziënplant met een paar roode vruchten.

Wij zijn in de lente, in de lente van het jaar en van het leven des schilders: alles daarbuiten is even jong en blij als hij zelve. De vlijtige toon van het hemelsch blauw, de witte wolkjes, het volle rood van den mantel, de scherpe glansen op het harnas, de lichte kleuren van het grijze paard en van de bedelaars verrassen door de helderheid van het uitzicht. De heilige Martinus heeft geen ascetisch dor of stroef en ingetogen heiligengezicht; hij is jong en liefelijk van vorm, bevallig van houding, sierlijk van kleedij. Een vrank en vroolijk licht overgiet alles en doet de figuren scherp afsnijden tegen den klaren hemel; geen gloedtinten, geen contrast van helder en donker is er te zien, het licht is frisch en koel als in een jongen voorjaarsdag.

Het stuk is onbetwistbaar geschilderd vóór van Dijck's reis naar Italië, Rubens' invloed is er duidelijk in waar te nemen. Zoo in den naakten rug van den bedelaar, die sterk en hobbelig gespierd en met bruin en blauwgrijze tinten gemodeleerd is, een wijze van bewerking, die Rubens in zijn vroege jaren van 1610 tot 1615 eigen was, maar die

[p. 96]

hij had laten varen toen dit stuk in 1621 of 1622 geschilderd werd. Een stoffelijk bewijs, dat het onder Rubens' invloed en te Antwerpen geschilderd is, vinden wij in het feit, dat de twee paarden, die van Dijck afbeeldde, de grijze schimmel en de bruine met de witte star op het voorhoofd, de twee dieren zijn, die Rubens gewoonlijk voor model dienden rond dien tijd en die hij ongetwijfeld op stal had. De bedelaar met het witte doek om het hoofd is blijkbaar gevolgd naar den geknielden gebrekkelijke uit Rafaëls Genezing der Kreupelen, een der kartons van de Handelingen der Apostelen.

Het keizerlijk Museum te Weenen bezit eene oude kopij van het stuk.

In de tentoonstelling te Antwerpen bevond zich eene schets van hetzelfde onderwerp, toehoorende aan kapitein Holford te Londen. Zij verschilt sterk van de schilderij. Het paard van den heilige is wit, zijn muts rood, geen dienaar te paard bevindt zich links naast hem. Een naakte bedelaar richt zich ten halve op aan zijne rechterzijde; nevens hem een moeder met twee kinderen en een grijsaard; achter deze een man met Hongaarsche muts te paard en een schildknaap met stalen helm. Haast geen hemel is er te zien, alleen een bruine massa van gebouwen, waarin men eene gegroefde kolom, een trap, een boogvormen ingang en in het verschiet eene kerk onderscheidt. De schets is met vaste hand in breed geveegde kleuren gezet, zij heeft in de samenstelling en den vorm der figuren, hoegenaamd niet de sierlijkheid van het afgewerkte stuk.

In de Rubens-Room te Windsor-Castle, bevindt zich een andere merkelijk verschillende behandeling van hetzelfde onderwerp, insgelijks door van Dijck gemaakt vóór zijn vertrek naar Italië, maar meer Rubensachtig van karakter en één of twee jaren ouder dan het stuk van Saventhem.

Ieder kent de legende, welke aan de altaartafel verbonden is. Op zijn reis naar Italië trok van Dijck door Saventhem en ontmoette daar een boerinnetje, op welk hij verliefd geraakte; hij bleef in het dorp, schilderde daar het werk, dat ons bezig houdt en zou er wellicht nog veel langer gebleven zijn, ware Rubens, dien men verwittigd had, hem niet komen opzoeken en overhalen om zijne reis voort te zetten. De legende is niet meer dan een legende, dit mag men gerust aannemen; maar de geschiedenis der schilderij wordt niet opgehelderd door die zekerheid.

[p. 97]

Een ander verhaal over haar ontstaan berust op het getuigenis, in 1739 afgelegd voor den notaris Gansemans te Cortenberg, door jonker Frans-Ferdinand van Ophem, die, omtrent 91 jaar oud zijnde, verklaarde, dat hij dikwerf van zijn vader had hooren zeggen, dat in dezes huis te Saventhem, de Sint Martinus geschilderd werd rond 1629, en dat in dien tijd van Dijck de zuster van zijn vader, Isabella van Ophem, ten huwelijk had gevraagd. Uit liefde tot haar zou hij de schilderij aan de kerk van het dorp vereerd hebben. Dit verhaal, hoe ernstig het moge ingekleed wezen, ziet er niet minder fabelachtig uit dan de legende. Het geeft het jaar 1629 op als datum der uitvoering van de schilderij, en zoo wij zelve vroeger die opgave aanneembaar achtten, mogen wij verzekeren, na van Dijck's verschillende manieren grondiger bestudeerd en het werk te Antwerpen in beter licht gezien te hebben, dat er geen oogenblik aan te twijfelen valt dat de H. Martinus vóór van Dijck's reis naar Italië geschilderd is. Isabella van Ophem stierf eerst in 1701, bijgevolg, indien men niet wil veronderstellen dat zij een honderdjarige werd, was zij niet geboren of was zij nog slechts een kind in 1621, toen van Dijck naar Italië reisde.

Het waarschijnlijkste zal nog wel zijn, dat de Sint Martinus in 1621, op het oogenblik dat van Dijck zich gereed maakte om over de Alpen te trekken, hem besteld werd door Ferdinand van Boisschot, die in dit jaar den titel van baron van Saventhem verkreeg en de kerk van het dorp, wiens naam hij ging dragen, met een kunstwerk wilde begiftigen. Wellicht heeft van Dijck bij die gelegenheid de gemeente bezocht en is de herinnering aan zijn verblijf aldaar in de legende bewaard gebleven. Het volk heeft naar gewoonte de overlevering met eenige bloempjes zijner fantaseerende verbeelding opgesmukt en zoo is het sprookje ontstaan. Dat van Dijck Ferdinand de Boisschot kende, hebben wij reeds vermeld toen wij het portret van Maria Camudio, vrouw van den baron van Saventhem, bespraken.

Paneel. H. m. 1.70. B. m. 1.60.
Kerk van Saventhem.