Vijftig meesterwerken van Antoon van Dijck

[p. *77]

[p. 91]

De Calvariënberg.

Christus hangt aan het kruis tusschen de twee moordenaars, hij is gestorven en zijn hoofd is op zijn linkerschouder gezakt. De moordenaar rechts poogt zich los te wringen, zijn eene arm is vrij geraakt, zijn andere is bebloed aan den pols door het snijden der koord. De moordenaar links hangt rustig aan het schandehout. De kruisen van beide booswichten hellen sterk ter zijde. Aan den voet van het middelste knielt Magdalena, met het hoofd tegen Christus' voeten leunende en den stam omarmende. Nevens haar rechts staat O.-L.-V., de beide handen uitgeslagen, het hoofd naar Christus gewend. Joannes staat achter haar; zijne oogen zijn ontvlamd door het weenen, en naar den Heiland gericht. Links ziet men een der beulen met naakten rug, die in de eene hand een stok houdt en met de andere naar den gekruisigde wijst. Aan de uiterste rechterzijde, een soldaat op een bruin paard, met een helm op het hoofd en een donkerroode draperij over het lijf. Achter Christus ontwaart men twee mansfiguren, die naar den gekruisigde blikken.

Het stuk behandelt hetzelfde onderwerp en in denzelfden geest, maar in veel stiller tonen, als de Calvariënberg van Rubens in het Antwerpsch Museum. In plaats van de groote blankheid van des Zaligmakers lichaam, liggen hier op heel het lijf grijsblauwe schaduwen; alleen op de borst valt een helder licht. De lichamen zijn slank, de kleuren gedempt, Maria draagt een zwart onderkleed en daarboven een donkeren mantel met blauwgroene weerschijnen. De man met den stok in de hand is bruin van huid, hij draagt een witten doek om het middel; de soldaat te paard en Joannes rechts hebben roode draperijen, maar alweer verdonkerd en verdoofd. De figuren beneden in het middendeel zijn de helderste, maar zonder kracht in de blankheid. Heel de achtergrond en de lucht zijn in een blauwig grijs getint, waarover gloedstrepen loopen.

Het is een stil aandoenlijk tafereel, zonder de forschheid van Rubens noch zijn geweldige weergeving van lijden bij de moordenaars. Onze-Lieve-Vrouw is aandoenlijk van uitdrukking en sober van gebaar. Al de deelen van het stuk wegen wel tegen elkander op; het is wijs van

[p. 92]

schikking, meer met overleg gemaakt dan diep gevoeld; de figuren zijn gezond, maar eerder sierlijk dan sterk gebouwd. Ook de kleuren zijn gezocht. De akelige grauwe tonen op de moordenaars, het donkerbruin lijf van den soldaat links, de koele blankheid van Magdalena, verschillen sterk van elkander, zonder in treffend contrast tegen elkaar te staan. De geweldige zwenkingen van de moordenaars steken sterk af tegen het rustige midden, maar zijn overdreven. Christus en Maria alsook de man met den stok zijn fraaie figuren. De grijze toon over het geheel verspreid stemt weemoedig; maar dat alles maakt geen diepen indruk en ziet er nog al decoratief uit.

Het stuk werd aan van Dijck besteld door den heer Jan van der Laen, heer van Schrieck en van Grootloo, die er twee duizend gulden voor betaalde en het schonk aan de kerk der Minderbroeders te Mechelen. Het jaar, waarin het geschilderd werd, wordt niet opgegeven, maar moet vallen tusschen 1627 en 1632. Door de Commissarissen der Flansche republiek werd het in 1794 naar Parijs weggevoerd. In 1815 keerde het terug naar ons land en het jaar nadien werd het door Willem I geschonken aan de hoofdkerk van Mechelen. Het werd gegraveerd door Schelte a Bolswert.

Joshua Reynolds hield dit stuk voor het merkwaardigste werk van van Dijck, wat betreft de waarheid en den rijkdom der teekening, en de goede schikking in het algemeen; meer nog, hij aanzag het voor een der beste schilderijen van heel de wereld. Het bewijst volgens hem, dat van Dijck het ware genie der historieschildering zou bezeten hebben, indien de portretschildering hem niet naar een ander vak geleid hadde. Dit werd geschreven in 1781. Waar is het, dat sedert dien de schilderij herhaalde herstellingen te onderstaan had, de eene al schadelijker dan de andere.

Doek. H. m. 3.85. B. m. 1.90.
De Collegiale Kerk van St.-Rombout te Mechelen.