Vijftig meesterwerken van Antoon van Dijck

[p. *63]

[p. 79]

Christus verraden door Judas.

Het tooneel grijpt plaats in den hof van Oliveten. Rechts rijst een zware boom op; in den achtergrond heerscht een dichte duisternis; aan den hemel links glimt een half maantje.

Christus staat aan de rechterzijde; Judas is tot hem genaderd en buigt zich voorover om hem den verraderlijken kus te geven. Met zachte gelatenheid slaat de Heiland de oogen op den schurk, die hem verkocht heeft; hij draagt een groen lang kleed, hoofd en voeten zijn bloot, over zijn linkerarm hangt een roode draperij. Judas is een zwaar man, gehuld in een geelbruin gewaad, het hoofd met rossen haarbos bedekt. Een bende gepeupel en soldaten komen achter den verrader aan, een grijze man met naakt bovenlijf, gebruind door de zon, brengt touwen aan om Christus te binden; een tweede heft koorden boven het hoofd van den Verlosser. Verder ziet men een kerel in wit geopend hemd, die een vuurpot op een stok in de hoogte steekt; op den achtergrond, verscheidene soldaten met speren gewapend; op den voorgrond, een discipel in heldergroen gewaad, die een derwoestelingen tegen den grond drukt. Rechts van Christus nog een gehelmd soldaat, die hem ruw aangrijpt.

Het tafereel is gekozen om een effekt van kunstlicht in donkeren avond weer te geven; dit licht wordt verkregen door de vlam van de vuurpot, die een geweldige blakering op de figuren van het middendeel werpt. Het stuk is geschilderd in den kruimigen trant van Rubens; zware mannen, sterk licht, sterke kleur en forsche handeling, maar het heeft daarbij, als kenmerken van van Dijck, iets weeks in de grauwblauwe lucht en in de groene en roode tonen der kleederen. De penseeling is glad in de donkerder, korstig met dik opgelegde verf in de warmer verlichte deelen.

Van Dijck schilderde herhaaldelijk dit onderwerp. In de gruweldaad door den verrader gepleegd, in de gelatenheid van Christus bij het lijden dier bitterste aller zielesmarten, lag er iets dat zijn gevoelig gemoed sterk aangreep en hem aanspoorde tot het vertolken van het scherpe contrast tusschen den laagsten der menschen en het edelste der slachtoffers.

[p. 80]

Hij schilderde het onderwerp eene eerste maal toen hij nog bij Rubens werkte; het stuk bevond zich in de nalatenschap van zijn meester en werd tegen 1200 gulden voor den koning van Spanje gekocht, het hoort nu toe aan het Museum te Madrid en komt overeen met het werk, dat wij hier beschrijven. Een andere behandeling, toehoorende aan Lord Methuen, bevond zich in de van Dijck-Tentoonstelling te Antwerpen; het stuk is gladder en dunner van schildering, met zachter lichteffekten dan het vorige, van hetwelk het in enkele bijzonderheden der samenstelling verschilt; de figuren zijn levensgroot. Een vierde bewerking bevond zich in 1830 in de verzameling van Ridder Erard, de bijgaande personages verschillen merkelijk van die van ons stuk. Men ander oogenblik van Judas' verraad, insgelijks door van Dijck behandeld, kennen wij uit eene gravuur van Peter Soutman. Hier zien wij Christus weggeleid door de soldaten, terwijl Judas van ter zijde dit tooneel aanschouwt, met afgrijzen over zijne wandaad.

Velerlei studiën maakte van Dijck ook voor dit werk. De Albertina te Weenen bezit van zijne hand een penkrabbeling, waarin Christus te midden der soldaten staat, die hem medesleuren. In die eerste schets nadert Judas den Verlosser, maar het verradelijk kussen is nog niet aangeduid. Duidelijk wordt het aangegeven in eene tweede teekening, die de Louvre bezit, maar waarin de bijgaande personages sterk verschillen. In het teekenboek van van Dijck, toehoorende aan den hertog van Devonshire, bevindt zich ook eene teekening, het verraad van Judas voorstellende zooals onze schilderij. Het blad draagt het opschrift Titian en zou dus een werk van den grooten Italiaanschen meester, in Italië gezien, weergeven. Dit komt ons onaannemelijk voor, eerstens omdat een behandeling van dit onderwerp door Tiziano niet bekend is en tweedens omdat de verschillende bewerkingen van Judas' verraad door van Dijck, onbetwistbaar geschilderd zijn vóór zijn vertrek naar Italië. In geene zijner latere scheppingen zien wij een even dramatische opvatting weergegeven in zoo woeste handeling, zoo heftige gebaren, zoo geweldig lichteffekt.

Doek. H. m. 1.42, B. m. 1.21.
Sir Francis Cook Bart, Richmond.