Vijftig meesterwerken van Antoon van Dijck

[p. *55]

[p. 71]

De Nood Gods.

Ter linker zijde zit Maria tegen eene rots, met de beide armen wijd opengespreid en de rood bekreten oogen ten hemel gericht, met een gebaar en eene uitdrukking, waaruit smart en wanhoop spreken. Christus ligt op den grond uitgestrekt, met het hoofd op den schoot zijner moeder; zijn gelaat is rustig als dat van een slapende, uitgeput door lijden en vermoeidheid; de rechterarm is gesloten tegen het lijk, de linkerarm wordt opgeheven door Joannes, die achter den Zaligmaker is neergehurkt en die de wonde in de hand van den doode toont aan een engel, die voorover gebogen met deernis toeziet. Een tweede engel is daarnevens geknield, het gelaat verborgen in zijn zwarten sluier.

Het is een tafereel van stille, innige smart, zooals van Dijck ze gaarne schilderde. Maria is bedroefd tot der dood; de beste der moeders heeft den meest beminden der zoons verloren; zij roept hemel en aarde tot getuigen, dat geene smart de hare evenaart. Het gebaar van Joannes, die de hemelsche geesten bewijst hoe zijn geliefde meester en hun God gemarteld werd, is zoo natuurlijk en zoo sprekend dat het de verslagenheid der engelen volkomen wettigt.

De kleuren zijn in gelukkige overeenstemming met het gevoel, dat de schilder tracht te wekken. Maria is gehuld in een grauw gewaad van verschillende tinten; hare handen zijn verbleekt en vermagerd door het lijden, haar gelaat getrokken door de aandoening, hare oogen verdoofd door het weenen; zij is een waar beeld der wanhoop in een edel zachtzinnig gemoed. Joannes en de engelen zijn in doffere tonen geschilderd, zij bevinden zich op het tweede plan, in een meer getemperd licht dan de klaarheid, die valt op Maria en op den Christus. Deze laatste is geschilderd in lichtenden grauwen toon met bruinvale schaduwen op het bovenlijf en grijze loodkleurige tinten op de boenen, zooals van Dijck den dooden Heiland pleegt af te beelden; hij ligt op een helder wit doek met dungrijze brekingen van tinten. Onder dit witte linnen is een bleekblauwe draperij uitgespreid, die Maria's schoot en linkerarm bedekt en de grauwe kleedij der moeder afscheidt van de grauwe omtrekken van het lijk, dit laatste in zijn verstorven bleekheid latende uitkomen. Rond het hoofd van Christus ontspringen enkele

[p. 72]

gulden stralen, die daar wat warmte brengen en de donkere schaduwen van het gelaat en haren beter doen uitkomen. In den achtergrond ziet men den helderblauwen hemel, door lichte wolkjes tegen den personengroep verzacht. Aan de linkerzijde hangen grijze wolkenkronkels als wierookdampen en bedekken gedeeltelijk den engel, aan wen Joannes de wonde toont. Tegen de levendige tonen van het hemelsblauw verdooft nog het doodsche grauwe en de killig blauwe en blanke kleur der personnages en der doeken waarop Christus ligt. De drapenjen van Joannes en van den knielenden engel zijn opzettelijk uitgedoofd, in schemerlicht geplaatst, en door die halve kleuren loopt de zwarte sluier van een der engelen als een rouwfloers.

Maar van Dijck's fijne geaardheid deed hem volkomen doodschheid ook in dit tooneel van smart en verslagenheid vermijden. Nergens is de donkerheid dichten zwaar. Op de geroosterde vleezen van Joannes en den vooroverbuigenden engel breken halve lichten door; op het blonde haar van den weenenden engel liggen verstorven gulden glanzen, over zijn zwarten sluier glijden blauwige weerschijnen, in zijn vleugelen spelen zilverige tinten. Geen volle forsche, geen bonte kleuren kiijgen wij te genieten, maar een symfonie van halve gedempte tonen en gebroken schaduwen uitkomende tegen zuivere helderheid. In de personages treft ons weekheid van gemoed en fijnheid van lichamen; in den H. Joannes vinden wij meer bepaald de kenmerken van van Dijck's hoofden: een langen reehtlijnigen neus, kleine vinnige oogen, onder sterk vooruitspringende wenkbrauwbogen; de O.-L.-V. en de overige personagen hebben de fijne handen, de lange dungetopte vingeren, die den meester kenmerken.

De schildering is dun, zoodat op enkele plaatsen het weetsel van het doek klaar doorkomt. De lijkwade, waarop Christus ligt, alsook de vleezen van den dooden Heiland zijn vettig gepenseeld; op enkele plaatsen kan de schildering wat afgesleten zijn, elders schijnt zij wat hertoetst, zonder dat die slijtage ernstige afbreuk maakt op de heerlijkheid van het geheel, dat wij houden voor het meesterstuk van van Dijck's godsdienstige schilderijen.

Er bestaat een overlevering, volgens welke dit stuk gedeeltelijk en wel in het blauwe van den hemel zou overschilderd zijn door Matthijs van Bree. Ofschoon het ons al heel weinig waarschijnlijk voorkwam, dat de hooggeschatte professor zulk een wandaad zou begaan hebben, achtten wij het nuttig te onderzoeken in hoeverre dit gerucht gegrond is.

[p. 73]

Het stuk zelf draagt in de lucht geene in het oog vallende sporen van overschildering; wel kan men hier en daar hertoetsingen ontdekken, die niet belangrijker zijn dan die, welke men in zeer vele oude schilderingen aantreft. Wij hebben het vergeleken met eene oude kopij, die het Museum van Schoone Kunsten te Antwerpen bezit, en die stellig lange jaren, wellicht meer dan eene halve eeuw, vóór van Bree bestuurder der Antwerpsche Academie was, geschilderd werd. De kopij is zonder kunstwaarde, maar er blijkt toch duidelijk uit dat de verhouding der tonen tot elkander toen was wat zij nu nog is. De hemel had toen de volle blauwe kleur, die hij nog heeft en die van gelijken aard is als het kleed der O.-L.-V.; dit laatste alleen is wat verzacht door witte toetsen en door afslijting van de bovenste verflaag. Toevallig deed Reynolds in zijne reisnota's die overeenstemming der beide tonen reeds opmerken. ‘Daar de draperij van O.-L.-V. en de hemel volkomen van dezelfde kleur zijn, zegt hij, ontstaat hieruit een slecht uitwerksel.’ Van Bree had dus den hemel in het stuk niet blauw te schilderen; van Dijck had hem van eerst af deze zijne natuurlijke kleur gegeven. Anderen dan Reynolds zullen zich geërgerd hebben aan die gelijkheid van tonen en ze hebben willen verklaren door eene heiligschendende herstelling, en uit die verrechtvaardiging van onzen meester is de legende ten laste van van Bree ontstaan.

De schilderij werd aan van Dijck besteld door Caesar-Alexander Scaglia en door hem geschonken aan de kapel van O.-L.-V. der zeven Weeën in de Minderbroederskerk te Antwerpen, waar hij wenschte begraven te worden. Wanneer zij geschilderd werd is ons niet met zekerheid bekend, maar zonder twijfel gebeurde dit toen Scaglia zich na zijn woelig leven van diplomaat in ons land was komen vestigen, en meer bepaald toen hij in 1634-1635 te Brussel woonde. Van Dijck moet dit stuk geschilderd hebben terzelfder tijd als het portret van Scaglia, waarover wij verder handelen.

Het stuk werd naar Parijs vervoerd in 1794 en keerde terug in 1815. Het werd gegraveerd door Schelte a Bolswert, door Schiavonetti en in het Musée Napoléon.

Doek. H. m. 1.14. B. m. 2.07.
Museum van Antwerpen, N^o 404.