Vijftig meesterwerken van Antoon van Dijck

[p. 48]

De Kruisrechting.

Van Dijck ondernam een stout waagstuk wanneer hij zich rechtstreeks ging meten met Rubens in het behandelen van een onderwerp, dat den meester stof geleverd had voor een der geweldigste of voor het geweldigste zijner dramas, de Kruisrechting, nu in de hoofdkerk te Antwerpen. Wij kunnen ons niet verbeelden, dat de leerling vrijwillig deze stof zou gekozen hebben. Het lag noch in zijn aard noch in zijn talent geweldige handelingen te vertolken, waarin personages met inspanning aller krachten beulenwerk verrichten. Zijn domein was het zieleleven, zijne dramas, die welke gestreden en geleden worden in het gemoed. Wanneer hij zich stelde aan het behandelen dezer stof herinnerde hij zich klaarblijkelijk wat zijn meester er van gemaakt had; hij poogde in een andere taal hetzelfde te zeggen: wij hebben vóór ons den uitslag dier poging.

Zooals in Rubens' werk is het kruis, waaraan Christus hangt, ten halve opgerecht en doorsnijdt in schuinsche lijn het doek; als bij Rubens ook richt de gekruisigde de oogen ten hemel, zijn vader smeekende om genade. De beulen spannen zich in om hun werk te verrichten: een hunner in donkerblauwe draperij, met roode muts en grijs haar, is tot dicht tegen den grond gebogen; met eene knie steunt hij op de aarde; de tweede beul met naakten rug en been, en een witte draperij om het midden, werkt met uitgespreide armen; de derde is van terzijde gezien, hij draagt een rood vest en een witte broek en staat schuins voorover gebogen te duwen; de vierde is geheel gewikkeld in een gele draperij en steekt de handen omhoog tegen Christus' borst. Aan de uiterste rechterzij ziet men, evenals in Rubens' werk, een grooten hond; verder op den grond ligt velerlei gereedschap tot de kruisiging dienende. Links ziet men nog een werkman met een spade in de hand en twee ruiters, van welke de eene een wit paard berijdt.

Rubens ook had zijne beulen verdeeld van aan den voet tot aan de armen van het kruis en ze laten werken in de meest verschillende houdingen. Maar bij hem is hunne werking de inspanning van reuzen, die met hartstocht hunne taak hebben aangevat en ze hoe zwaar ook, met alle geweld willen uitvoeren. Zwak gebouwd zijn daarentegen bij van Dijck de beulen, onhandig stellen zij zich aan; zij maken het gebaar

[p. *27]

[p. 49]

van den arbeid zonder dezen te verrichten. De eene zijn spierloos, haast lichaamloos, de andere zijn forsch gebouwd, maar werken flauwelijk.

Rubens hulde zijn tafereel in sterken gloed; de macht van het lijf werd verhoogd door de macht van het licht; de kleur was sober en niet bestemd om te kampen tegen den brand van het vleesch. Van Dijck schijnt geheel het tegendeel gezocht te hebben; hij heeft eene weinig krachtige lichtwerking, blond en helder, gekozen; zijne kleuren zijn bont en licht van toon met flauwe schaduwen. De draperijen zijn bleekwit op vier verschillende plaatsen, zonder noch het blanke lijf van Christus te rekenen; heldergeel en -rood zijn de overige kleedingstukken.

Van Dijck doet in dit werk wat Rubens in verscheidene stukken van zijn laatsten tijd deed: het ijselijke der daad verzachtte hij door het helder lachende licht, waarmede hij ze laat beschijnen; zijne tonen liggen hier zilverig op den molligen, wolligen achtergrond. De Christus, die door zijn dramatische uitdrukking en zijn teer blank lijf heel het tooneel overheerscht, is ook hier een aangrijpende figuur.

De Kruisrechting werd geschilderd voor de hoofdkerk van Kortrijk op kosten van den kanunnik Rogier Braye. Van Dijck aanvaardde de bestelling bij brief van 8^en November 1630. Het stuk was voltooid den 8^en Mei 1631 en de Antwerpsche koopman Marcus van Woonsel, die als zaakgelastigde van den Kortrijkschen geestelijke met van Dijck in betrekking stond, schreef dien dag aan zijn lastgever, dat het stuk dienzelfden morgen door hem was opgezonden. Den 13^en Mei schreef de kanunnik aan van Dijck om hem de goede aankomst van het werk en zijne volkomen voldoening erover te melden en zond hem ten geschenke een dozijn wafeltjes; van den heer van Woonsel ontving hij den 18^en Mei de som van honderd ponden Vlaamsch of 600 gulden. Dien dag werd de kwittancie door van Dijck geteekend; zij is ons bewaard gebleven en berust in het archief der hoofdkerk van Kortrijk. Den 20^en Mei meldde van Dijck de ontvangst van het geld en van de wafeltjes aan kanunnik Braye en voegde er bij, dat hij om aan zijn verzoek te voldoen, de schets van het stuk aan den heer van Woonsel had gezonden, alhoewel hij dit anders nooit placht te doen.

Het stuk werd niet gegraveerd in de vorige eeuwen, alleen werd er nu eenige jaren geleden een steendruk naar gemaakt. Schelte a Bolswert sneed wel naar van Dijck eene Kruisrechting, maar deze heeft weinig meer dan het onderwerp gemeens met de altaartafel van Kortrijk.

Doek. H. m. 3.45. B. m. 2.80.
O.L.V. Kerk te Kortrijk