Vijftig meesterwerken van Antoon van Dijck

[p. 36]

Christus stervende aan het Kruis
(Genaamd Christus met de Spons).

Christus rijst in zijne geheele lengte boven de omstanders. Op zijne borst en op den witten doek, die zijn leden omgordt, valt een helder licht, dat in blauwgrijze schaduwe wegsterft op de armen en de beerten. Kalm blikt hij op zijn moeder neer, zijn eigen leed vergetende voor het hare. Dicht tegen het kruis staat Maria Magdalena, met de armen er omheen geslagen, het hoofd nader bijbrengende om de voeten van den gekruisigde te kussen. Zij draagt een kleed van goudgele kleur met vinnigen lichtslag op enkele brekingen der plooien. Nevens haar, links, staat de groep van Maria en Joannes. De Moedermaagd heeft de beide armen uiteengeslagen in een houding van smart en klacht; hare rood bekreten oogen zijn naar haren zoon gericht, zij draagt een wit onderkleed en eene helder blauwe draperij, die van de schouders op den grond daalt; hoofd en borst zijn bedekt door een valen sluier. Joannes legt de rechterhand op haren schouder en toont haar met de linkerhand aan den gekruisigde. Zijn kleed is bruinvaal, onderbeenen en voeten zijn naakt, zijn haar is ordeloos losgewaaid.

Aan de rechterzijde van het tafereel ziet men twee soldaten te paard, de eene in volle harnas, op een schimmel gezeten, wijst met de hand naar Christus, de andere, blootshoofds, zit op een bruin paard en draagt een gele vlag met zwarten arend. Op den voorgrond aan de uiterste rechterzijde bevindt zich een beul met naakt bovenlijf en beenen, met een witte en roode draperij op borst en gordel; hij steekt op den punt zijner lans een spons met gal en edik in de hoogte.

Het is een met zorg ineengezette samenstelling, met tegen elkander opwegende groepen, eene wel begrepen, wijs geordende handeling van ver gedreven korrektheid. De Christus is weinig dramatisch van uitdrukking; de groep van Joannes en Maria daarentegen van sterk aangrijpende droefheid. De O.-L.-V. is een van de schoonste beelden van de Moeder der smarten, die van Dijck schilderde.

Het stuk moet bij het verlaten van 's meesters werkhuis buitengewoon rijk van kleur geweest zijn, de Christus met de heldere lichtvakken, het amberkleurig kleed van Magdalena, de roode draperij van Joannes, het blauwe en witte gewaad van Maria aan de eene zijde, het schimmel-

[p. *15]

[p. 37]

paard, het glinsterend harnas, de witte en roode draperij aan de andere zijde, de gele en roodbruine banieren daarboven vormen een ongemeen rijke afwisseling van kleuren.

Het stuk werd gemaakt voor het altaar der Kapel van het H. Kruis, die toehoorde aan het broederschap van denzelfden naam in de St. Michielskerk van Gent, in welke het zich nog bevindt. De eed van het H. Kruis besloot in 1627 het schilderen van zijn altaartafel aan Rubens op te dragen. De groote schilder haastte zich niet het werk ter hand te nemen, het jaar nadien vertrok hij naar Spanje en later naar Engeland. De heeren van het broederschap werden het wachten moede en wendden zich tot van Dijck. De som van 800 gulden, die zij er aan onzen schilder voor betaalden, staat geboekt in het register der rekeningen, gaande van 1629 tot 1638. Vermoedelijk werd de schilderij geleverd in 1630.

In 1659 werd het stuk een eerste maal gekuischt door zekeren Bernaert. In 1747 werd het onder handen genomen door Michiel Breugel en Frans Reps, en toen enkele jaren later Descamps Gent bezocht, kwam de schilder de Meere het nogmaals te reinigen. Al die zorgen moesten noodlottig zijn voor van Dijck's werk. In 1781 teekende Joshua Reynolds in zijn reisnota's aan dat de herstellers het doek, dat eens een meesterstuk moet geweest zijn, nagenoeg geheel bedorven hadden. In 1826 werd eene inschrijving geopend met het doel de onkosten eener nieuwe herstelling te dekken. Eene oorkonde, in het Archief van St. Michielskerk bewaard, zegt van de herstelling: ‘De schilderij is in September 1826 gekuischt geweest, eerst gestreken met olie en immediaat daarop afgewreven met wittebrood zonder succes.’ Wij gelooven het gaarne! Eindelijk werd vijf-en-twintig jaar later eene meer redelijke herstelling ondernomen door Etienne Leroy, maar de geleden schade is niet meer kunnen vergoed worden.

Het stuk werd gegraveerd door Schelte a Bolswert. De oorspronkelijke plaat geeft de groep van Maria en Joannes weer zooals van Dijck ze schilderde; het schijnt dat de gemeenzame houding van Joannes zijne hand op Maria's schouders leggende aan sommigen aanstoot gaf, want in den tweeden staat der gravuur is die hand verdwenen. Op de plaat, die het Museum Plantin-Moretus bezit, zijn op de achterzijde van het koper de sporen van het uitkloppen en op de voorzijde die van het uitschrappen der hand duidelijk zichtbaar.

Doek. H. m. 4.00. B. m. 2.90.
St.-Michielskerk, Gent.