Vijftig meesterwerken van Antoon van Dijck

Joannes Malderus.

De Bisschop wordt gezien tot aan de knieën, driekwaart naar rechts gekeerd. In een zwaren vierkanten armstoel met ronde stof bekleed en met een rij koperen nagels rechts en links in de rugleuning, zit hij, breed van vorm, rustig van houding, in zijne natuurlijke losheid en vrijheid, de rechterhand van voren hangende over den arm van den stoel, de linkerhand een boek houdende. Hij draagt op het hoofd zijn bonnet met kruisvormigen bodem, een smal wit halsboordje, een zwart borstmanteltje met rood boordje en roode knoppen, een wit koorhemd, waarop, onder het manteltje te voorschijn komende, een gouden kruis hangt.

Het hoofd komt vooral goed uit. Het licht valt op de rechterwang in warme krachtige vastheid, op de linkerwang glijdt het weg in doorschijnend vaal schaduwspel. Haar en baard zijn dun geplant, sluik en grijzend, het mollige, volbloedige, gebruinde vleesch zakt nevens den mond en op de oogen in vettige lobben neer; de neus is breed, goed geopend, de mond wel gevormd, met vastberadenheid gesloten, de lippen zijn dik en schijnen een fijnproever aan te duiden. In de oogen tintelt het leven, zij schuilen half weg onder de afgezakte schelen; in het linkeroog glimt het lichtje, dat van Dijck gaarne in de kijkers zijner personages legt. Hij blikt scherp voor zich als een man met helder doorzicht, goedig in zijne welgedaanheid, maar vast van wil en tot handelen bereid.

De hand, die het boek houdt, staat in de bruine schaduw van het bandje verwaarloosd van vorm en pappig van schildering, de andere is mollig van kleur, roomachtig van tint op den rug, bruinachtig in de spits uitloopende vingeren. Het witte koorkleed is zeer dun van penseeling, zoodat men het lichtgrauwe paneel er duidelijk door ziet. Op het manteltje loopen de blauwende grijze weerschijnen van Dijck eigen. Alles is zeer Rubeniaansch breed en nog al los in dunne gladde verf geschilderd, de sterke lichten op het koorhemd zijn breed gelegd, gelaat en handen in vettige versmolten kleur.

Malderus kon 65 jaar oud zijn wanneer hij voor van Dijck zat, zoodat het werk in 1628 zou gemaakt zijn.

[p. *5]

[p. 25]

Het portret werd in 1812 ontdekt in een hokje van het oude paleis der bisschoppen van Antwerpen.

Er bestaat een tweede exemplaar van Malderus' portret, overeenstemmende met dat van het Museum van Antwerpen, het bevindt zich in Buckingham-Palace te Londen, draagt daar den naam van bisschop Antoon Triest en wordt er toegeschreven aan Rubens. Ongelukkiglijk hangt het zoo hoog in de slecht verlichte zaal, dat er geen mogelijkheid bestaat te oordeelen over zijne kunstwaarde, noch over de nauwkeurigheid der toeschrijving.

In het Museum l'Ermitage van Sint Petersburg bevindt zich een kopij van het portret uit het Museum van Antwerpen; eene andere hangt in de sacristij der O.L.V. kerk te Antwerpen. Het gesticht der Teernincksche School in dezelfde stad bezit een portret aan van Dijck toegeschreven, den prelaat alleen tot aan de borst vertoonende, en even sterk als dat uit het Museum aan Rubens' trant herinnerende.

Jan van Malderen, die zijn naam verlatijnschte in Malderus, werd geboren te Sint-Pieters-Leeuw, den 14^en Augustus 1563, Den 10^en Februari 1611 werd hij tot den zetel van het bisdom van Antwerpen geroepen door Albertus en Isabella, en den 7^en Augustus van hetzelfde jaar gewijd door den Aartsbisschop van Mechelen. Tot aan zijnen sterfdag, 14^en Augustus 1633, bleef hij aan het hoofd van zijn bisdom. Hij werd begraven in de O.L.V. kerk van Antwerpen, over de Sint-Ursula-kapel, tegen het hooge koor. In het koor zelve werd hem een zwart marmeren graf opgericht, waarop zijn beeld in witten steen lag. Dit kunstwerk werd tijdens de Fransche omwenteling vernield.

Hij, die leefde in het glanzendste tijdperk der Antwerpsche School en die aan het hoofd onzer geestelijkheid stond in de tijden, toen Rubens, van Dijck, Jordaens en zoovele andere uitstekende kunstenaren met hunne meesterstukken onze kerken verrijkten, schijnt weinig of mets tot bevordering der kunst gedaan te hebben. Het portret, waarvan hier spraak is, is het eenige getuigenis, dat ons van zijne betrekking tot de schilders van zijnen tijd overgebleven is.

Het werd eene eerste maal gegraveerd door Wenceslas Hollar te Antwerpen in 1645; later door Adriaan Lommelin en in de xviii^e eeuw door A.B. de Quertemont. In Butkens' Trophées du Brabant komt er nog een kopij voor, waarin Malderus slechts afgebeeld wordt tot aan de borst.

Paneel. H. m. 1.18. B. m. 0.95.
Museum van Schoone Kunsten te Antwerpen.