Brieven uit Zuid-Nederland

Antwerpen, 31 Augustus 1869.

VI. Hendrik Leys.

Ik kom daar zoo aanstonds te huis van de begrafenis van den schilder Leys. Wat zware slagen de Scheldestad in de laatste tijden getroffen hebben, deze is voorzeker de zwaarste, de onherstelbaarste van alle. Leys' talent, hoe geniaal ook, won nog immer in vastheid en diepte; zijn naam, in de hoogere kunstwereld op den eersten rang geplaatst, kreeg dit onbetwiste karakter, dat zijn invloed nog immer versterken moest; de kunstenaar was van een sterk gebouwd uiterlijk, maar jaren reeds knaagde en ondermijnde hem de kwaal, die hem het leven moest kosten, en reeds voor lang waren er dagen, dat men veel ernstiger voor zijn leven vreesde dan op het oogenblik, dat hij ons inderdaad onverwachts ontrukt werd.

Gij deeldet uwe lezers reeds mede wat algemeene rouw in des schilders geboortestad bij het vernemen der treurmare betuigd werd. Wie den toestand der gemoederen daar kent, zou haast denken, dat een eenig gevoel de harten niet meer samen kon doen kloppen. En dit vermocht nogtans de dood van den vader der Vlaamsche schilders. Om strijd betuigden overheden en bnrgers van allen stand en alle partij

[p. 29]

hunnen rouw nooit werd misschien voor iemand, die nergens dan in het rijk der kunst geheerscht had, zooveel plecht ten toon gespreid in het vieren eens overlijdens. Op den grooten toren, op openbare en bijzondere gebouwen werd de vlag halftop geheschen; driemaal daags luidde de groote klok: bij officiëele proclamatie werd het droevig nieuws aan de bevolking bekend gemaakt; in principe werd besloten den overledene een standbeeld op te richten; dezen morgen waren de straten en de kerk te klein om de saamgeloopen menigte te bevatten. Als een bewijs der drukte zij aangemerkt, dat, ofschoon het kerkhof een uur van het midden der stad gelegen zij, een dubbele haag aanschouwers zich tot daar verlengde.

De ontelbare volksmenigte was het schoonste sieraad der plechtigheid; de vensters onder en boven, tot zelfs de daken bezet, een onafzienbare stoet voor en achter den lijkwagen was wat er indrukwekkendst te zien was. Eene hooge praalbare verhief zich op den wagen, getrokken door zes paarden; tien aanzienlijken hielden het zwarte laken vast. Tusschen de personen, die onmiddellijk achter het lijk gingen, bemerkten wij minister Rogier, den burgemeester van Brussel, den gouverneur van Antwerpen, de Kamerleden en gemeenteraadsheeren van Antwerpen, en een ontelbare schaar kunstenaars, van alle zijden toegeloopen.

De drukte was te groot dan dat het mogelijk zoude geweest zijn op het graf vele redevoeringen uit te spreken. Er was op elken oogenblik dreigend gevaar de menigte tot aan en in den grafkuil te zien doordringen, en daar deze juist in eenen hoek gelegen was, konden weinigen dicht genoeg naderen om het gesprokene te verstaan.

Ik was een der weinigen, die konden hooren wat gezegd werd, maar niet zonder moeite. Wat heb ik den goeden ouden tijd teruggewenscht, toen de lijkrede in de kerk uitgesproken werd, toen men ten minste op zijn gemak eene goede brok welsprekendheid mocht aanhooren, en zich niet al te moeilijk kon weldoen aan het overwegen der schoone daden van den doode, en zich kon laten stichten door de lessen, die er uit getrokken worden.

De eerste, die sprak, was de burgemeester van Antwerpen, de heer Van Put. Met dien open en oudburgerlijken toon, die den man eigen is, sprak hij in het Vlaamsch over den Vlaamschen schilder. Voor wat er waars en deftigs in die handelwijze ligt, geef ik al de fraaiklinkende

[p. 30]

woorden onzer theoristen, die ook aan dit graf over Vlaamsche kunst in onvlaamsche taal kwamen spreken. Zoo er ook harmonie ligt in de overeenstemming van de daad met het woord, dan zingen die heeren al vreeselijk valsch.

Niet alleen Vlaamsch van woord maar ook Vlaamsch van gedachten en gevoelen was 's burgemeesters rede; het spijt mij oprecht ze u hier niet in haar geheel te kunnen mededeelen. Hij prees den schilder, dat hij Vlaamsch was uit eene diep gevoelde Vlaamsche of liever Nederlandsche overtuiging; dat hij Van Eyck en Memling en Rubens het geheim afgezien had van onovertroffen coloriet; tot tweemaal toe bracht Antwerpen den zegepralenden kunstenaar eene tot dan toe onbekende hulde, die bewees dat Antwerpen immer de hoofdzetel der kunst bleef. Leys beminde zijne vaderstad, ging spreker voort, hij schiep er zijne grootsche werken en bracht er in den schoot zijner beminde familie, en in zijne prachtige woning dagen door, die aan de gulden eeuw deden droomen. Vaarwel, eindigde de achtbare spreker, gij wiens lief en leed het mij als vriend vergund was te deelen; toen ik den laatsten kus op uwe reeds koude lippen drukte, deed ik dit in den naam der gansche bevolking uwer moederstad. Vaarwel, en moge uw voorbeeld onze jonge Vlaamsche kunstenaars den weg toonen, dien zij te volgen hebben om waardig hunner kunst te zijn.

Na die inderdaad waardige en warme ontboezeming traden nog vier of vijf andere sprekers op: de heer De Keyser, bestuurder der Antwerpsche academie, die, ofschoon als kunstenaar lijnrecht tegenover den overledene staande, zijn groot vernuft huldigde; dan de heer Anspach, burgemeester van Brussel; daarna een paar volgelingen van Leys en eindelijk de heer Lenaerts, die na al de fransche redevoeringen in het Vlaamsch het woord nam, om in Leys den man der gedachten en den zoon des volks te huldigen.

Leys was geen partijman, en geen woord van partijschap werd vóór noch gedurende zijn begrafenis over hem gehoord. Zoo hij onpartijdig in politiek was, in kunst was hij het zooveel te minder. - Het is hier noch de plaats noch de tijd den ter aarde bestelden schilder te beoordeelen.

Gedurende zijn leven stond hij aan hevige aanvallen bloot; een dezer dagen deelde het Vaderland er nog zoo een uit den vreemde mede; na zijnen dood zullen zijne vrienden en vijanden nog minder zwijgen.

[p. 31]

Dit blijft altijd vaststaan, dat Leys Vlaamsch was en dat hij een Vlaamsche reactie heeft tot stand gebracht. Hij werd geboren, toen David onvoorwaardelijk regeerde, hij leefde met Van Bree, die Davids leenman was, en hij zag voor goed de Antwerpsche school met Romaansch sop overgoten. Mannen, die Grieken en Romeinen als eenige modellen deden poseeren en alles in dien versmeltenden en verguldenden dampkring van statie zagen, stonden tegenover hem. Hij zag om zich en zag door eigen oogen. Misschien ging hij te ver en bracht zijn haat voor de ideale liflafferij hem tot de liefde voor het leelijke en het stroeve; dit was ons dunkens zijn overdrijving. Wie zijn eetkamer in de Leysstraat te Antwerpen bezoekt, zal er zijn portret en dat zijner vrouw en kinderen in eene trouwplechtigheid der middeleeuwen zien. Hij vergelijke die portretten met de origineelen, en Leys’ streven naar het ultra-realistische zal hem klaar blijken.

Over Leys' coloriet zijn allen het eens, aan zijne diepte van gedachten wordt evenmin getwijfeld. Hadde zijne eigenaardigheid niet bestaan in het volgen, maar wel in het voorbijstreven onzer meesters uit de 15^e eeuw, Leys' heerschappij ware door niemand betwist.