Brieven uit Zuid-Nederland

[p. 24]

Gent, 15 Juli 1869.

V. Vervolg.

Zooveel gerucht werd in de laatste jaren over den dagbladschrijver en redenaar Jan Van Ryswyck gemaakt, dat men er den dichter bij vergat. Het moge nu waar zijn, dat het dagblad en het spreekgestoelte voor hem elementen waren, waarin hij zich vrijer bewoog en ruimer spel aan zijne gaven geven kon; in hem den dichter over het hoofd zien ware eene miskenning, een onrecht, zijne nagedachtenis aangedaan.

Het deed ons dan ook goed te vernemen, dat zijn eenig overlevende broeder plan heeft zijne gezamentlijke dichtwerken uit te geven en er eene keus zijner beste dagbladartikels en redevoeringen bij te voegen.

De uitgave zal welkom zijn aan alle vrienden van den ontslapene, aan alle vrienden van oorspronkelijke letterkunde; dubbel welkom, omdat zij ten doel zal hebben voor de ouderlooze weezen het eenige erfdeel te verwezentlijken, dat hun vader hun nalaten kon.

En noodig is zij ook om ons in staat te stellen den man, waarover ons nog een woord te zeggen blijft, in een eenigszins helder daglicht te plaatsen. Het is verbazend moeilijk geworden, ik zeg niet alle, maar zelfs een zeker getal zijner dichtwerken te verzamelen, en met den besten wil der wereld ben ik er slechts ingeslaagd, een pakje bijeen te rapen, dat ik op de helft schat van wat hij schreef.

Wat al seffens treft, wanneer men Jan Van Ryswycks dichtwerken doorleest, is de in het oog loopende geestverwantschap met zijnen oudsten broeder Theodoor. Meer dan eens komt hij zelfs op de gedachte terug, dat hem de taak opgelegd is ‘de snaren saam te knopen, die 't noodlot van zijn harpe sneed;’ al moge hij van zichzelven getuigen, dat hij ‘nooit een blad van zijn lauwren hopen mocht,’ ‘dat zijn gansche kunst bestaat in rijm, in woorden, die hij samenlijmt, om regels van te knoeien.’ Er moge waarheid zijn in de bekentenis dat beide Van Ryswyck's wat al te gemakkelijk de dichtkunst aanzagen als de kunst van in rijm te spreken; ik houd staan, dat hij Theodoor dikwijls overtroffen heeft. Aan Jans dichterharp waren meer snaren dan aan die van zijn broeder, en die, welke beiden gemeen waren, klonken bij hem voller en dieper. Hij verheft zich gemakkelijker, waar hij ernstig is, is zelfs meer voor ontroering vatbaar, en geeft een meer in't oog springenden vorm aan zijne beelden.

[p. 25]

Maar op vergelijken komt het hier niet aan: zien wij liever, wat Jan zelven kenmerkt. Hij was, als zijn broeder, nu eens een ernstig, dan eens een boertig dichter. Hekelende luim was zijne rijkste gave. Wanneer hij zijne gelief koosde zondebokken door de spitsroé jaagt: de Walen ‘Onz' broeders langs de stiefmoerszij;’ de oorlogsministers met hun ‘lastig leger zonder nut, zijn strepen en paradepluimen;’ of de verbasterde kunstenaars der Vlaamsche School, die ‘modejonkers, touristen, rapsodie en frankiljons,’ die ‘verfranschte kiekenkoppen en leege hersens zonder zout;’ of de Vlamingen van heden ‘die lamme heerenknechten, die kerels zonder bloed of ziel’ dan tintelt hij van vuur, dan komt beeld en woord en rijm hem alles even rijk en even scherp, dan is zijne pen ‘spits van bek,’ en is er ‘pekel in zijn inkt.’

Maar ook wanneer hij zingt van wat hij lief heeft, van onze voorvaderen ‘dat ras van eikenhout, waar men geene spijkers in kon kloppen’ waarvan hij zijne lezers getuigt:

‘Die dorsten op den wagen staan,

Dien gij den Waal alleen laat voeren,

En als een teerpot bij de boeren,

Hangt gij er thans van onder aan’ -

van den arme die honger lijdt en koude; van de liefdadigheid, die de kwalen der noodlijdenden sust; van Neerland en zijn roem en zijne dichters, dan verheft hij zijnen toon, zijn hekellach wordt zang en melodij.

Trouw was Jan Van Ryswyck aan het eene groote zedelijk Nederland; als dichter, als spreker, als dagbladschrijver, bleef hij het zijn gansch leven door. In 1849, toen Willem II stierf, bracht hij zijn hulde aan ‘dezen niet min doorluchten zoon van Vader Willem,’ in 1855 sprak hij zijne Nederlandschgezindheid op het Antwerpsche Congres kort en bondig uit: ‘Er is, letterkundig gesproken, maar eene zaligheid mogelijk voor Vlamingen en Hollanders, dat is de eenheid in den Nederlandschen geest, trots... trots alles.’ Bij het afsterven van Tollens, den dichter, die hem zoo lief, als Helmers aan Theodoor was, gaf hij dit gevoelen lucht in die prachtige trilogie, op het Ryswyksche graf nedergelegd, die aanvangt met:

‘Wacht, graver, vul den kuil niet dicht,

En spreid er nog geen zoden over:

Hij is te dierbaar die er ligt.’

[p. 26]

Dat, evenals zijn broeder, Jans eerste Opvoeding op vaders knie gebeurd is met het puik van Neerlands dichters, dat zoo die dubbele strooming in de schriften der twee broeders ontstaan is, die hen beurtelings deed overhellen naar het ingetogene en het ernstige en hen zelfs die richting wel eens deed overdrijven, en ze dan weder hun vrijen, zwierigen slentergang deed gaan, in den hun meer eigen volkstrant, wordt gestaafd door een goed deel zijner werken. Zijn ‘Woord Gods, bespiegelingen op de tafelen Mozes’ is de uitgebreidste en best gelukte proeve, die hij in het eerste vak leverde. Het spijt mij hier geene brok te kunnen aanhalen uit een boek, dat er zooveel schoone telt; wie het voorhanden heeft, leze slechts bladzijde 46.

‘Ik vraag de lieve bloem, die op haar stengel
Door 't glanzig loover henenkijkt:
Wie schiep u toch, wat mensch of engel?’ enz.

om zich te overtuigen dat 's dichters gave even zuiver als mild zijn kan.

Wat J. Van Ryswyck echter vooral kenmerkte, is minder de Nederlandsche dichter dan de Antwerpsche volkszanger. Hij was vóor alles Antwerpschgezind en volksgezind. Hij was het niet alleen in zijne verzen, maar meer nog misschien in zijn proza. Wie zijn dagblad de Grondwet las, weet wat een rijken, eigenaardigen schat Jan vond in het Antwerpsch taaleigen, in dien geest van kleur en beeld, die zetelt in Rubens geboortestad en die onzen dichter zoo eigen was. Wat er al schilderende woorden, zeemansuitdrukkingen, plaatselijke zinspelingen in den mond van het Antwerpsche volk lagen, lagen ook in den mond en in de pen van den schrijver der Politieke zweepslagen, van den opsteller der Grondwet, van den spreker der meetings.

Dit maakte dat Jan. zooals een Antwerpenaar zeggen zou, in de hoogste mate ‘sappig’ was, en in de hoogste mate de goede en kwade hoedanigheden van het volk vereenigde.

Jan redeneerde weinig en niet diep, maar vertelde veel en wel; hij bewees niet uitstekend, maar vergeleek treffend; hij kende het zwak van zijn publiek, al de woorden, die het gaarn hoorde, al de zinspelingen, die niemand dan een Antwerpenaar verstond, al de straten met hare overleveringen en al de helden van die straten; hij wist waar en hoe hij dit aanwenden moest om zijn publiek te treffen, om hen na de lezing met twijfelend hoofdschudden te doen zeggen: ‘hoe is het toch

[p. 27]

mogelijk,’ of ‘waar haalt hij het toch.’ Hij haalde het niet verre van zich en daaraan juist waren zijne lezers gevoelig, daarom geloofden zij den spreker en den schrijver op zijn woord.

Jan beminde zijn publiek en werd er door bemind. Van den 4 november 1861, toen hij voor de eerste maal het volk in eene meeting bijeenriep, tot in 1866, toen hij in oneenigheid met zijne ambtgenooten in den gemeenteraad geraakte, hing het aan zijne lippen, bewonderde het zijn talent, zijn gemak van spreken, zijnen bijtenden geest, en, ware hij een zoo groot staatkundige als eigenaardige volksspreker geweest, zijne macht ware onbegrensd in zijn stad geworden.

Ongelukkig was hij noch een staatkundige, noch een diep denker: hij was vooral een kunstenaar, hartstochtelijk verkleefd aan zijne taal, zijne stad en aan het volk.

Het volk in het algemeen, het volk, dat lijdt en zwoegt en draagt en betaalt, beminde hij, daarvan trachtte hij het lot te verlichten, daar klaagde hij mede, daar pleitte, daar leefde hij voor.... Hij sprak de taal van de minderen, deelde in hunne vreugde en in hunne vooroordeelen, deelde in hun lijden en trachtte er medelijden voor op te wekken. Wanneer de belangen van het volk in het spel zijn, ontziet hij geene van de partijen, die beurtelings Belgie's bestuur in handen hadden, dan denkt hij dat liberalen, katholieken

‘Maar woorden zijn van damp en rook,

Voorheen aanzagen wij dat spook,

Toen waren wij nog vet - en jonger:

De liberalen hebben honger,

De katholieken ook.’

Geheel zijn streven loopt uit op het verzachten van het lot des werkmans, al wat betalen, al wat belasten heet, is bij hem gelijk bij het volk veroordeeld, al wat de arme achter den rijke stelt is bij hem gehaat,; elke gelegenheid, die zich voordoet om het lot van den noodlijdende te verzachten, grijpt hij gretig aan. Geen dichter misschien schreef zooveel liederen om de menschlievendheid op te wekken en te bezingen, geen was, er die zoozeer den naam van volksdichter verdiende.

Ook door zijne gebreken. Eeuwig hekelen met het volk, gedurig vitten op elke duizend franks, die meer moeten opgebracht worden, is verre van geestverheffend, soms verre van rechtvaardig te zijn; die breedere volksliefde, die den werker aanzet om zich te verheffen, om

[p. 28]

zijnen stand te veredelen, zijne welvaart eigenhandig op te bouwen, dit voorzien en duiden op eene grootschere toekomst dan waar het volk slechts klagen kan, ontbrak hem. - De taal van het volk, de beelden, die het bemint, den vorm, waarvoor het vatbaar is, als machtigsten hefboom, als hoogsten top van geest en kunst na te jagen, is het ideaal der poëzij niet op zijne hoogste hoogte stellen.

Gelukkig was er in hem kracht en besef genoeg van algemeene schoonheid om hem te maken tot eenen schrijver, die niet alleen ten zijnent en in zijnen tijd met graagte gelezen werd, maar die ook elders en later met genoegen in de handen zal genomen worden, en dien men herdenken zal, waar men gewaagt van Vlaamsche kunst en Vlaamsche eigenaardigheid.