Brieven uit Zuid-Nederland

[p. 19]

Gent, 12 Juli 1869.

IV. Jan Van Ryswyck.

Gij vraagt mij naar berichten over den onlangs gestorven dichter Jan Van Ryswyck. Ik zal trachten uwen weetlust zooveel mogelijk te voldoen: iets wat mij gelukkiglijk lichter wordt, nu gij slechts wilt weten, wat hij was als mensch en als schrijver. Haddet gij mij gevraagd, wat hij als politiek man was, en hadden wij samen de onstuimige baren der Antwerpsche beweging gedurende deze laatste tijden moeten gaan trotseeren, dan hadde ik al zoo licht tegen deze of gene klip kunnen gaan aanzeilen, dat ik u voor de eer hadde moeten bedanken, of zoozeer mijne berichten moeten verwateren, dat ik hoogstens u eenen daguerréotype-afdruk van dit origineele figuur hadde moeten leveren.

Origineel was de man en was zijne figuur in den hoogsten graad. Hij wist de massa's te doen ontwaken en te doen opbruisen; en dat niet alleen gedurende zijn leven. Toen vóor weinige dagen zijn lijk zou ter aarde besteld worden, was er in de stad Antwerpen een toeloop, zooals men er zich nog weinig herinnerde, daar, waar anders toeloopen sedert jaren een gewoonte geworden zijn. Zijne begrafenis had al de woeligheid eener Antwerpsche meeting, al den omslag eener politieke manifestatie. Wie weet, of God de rust in zijn graf verleenen zal aan hem, die zichzelven zoo weinig rust verleende, of de partijen niet nog over hem aan het twisten gaan, zooals hij zelf zijn leven lang met de partijen twistte.

Zijne doodkaart zegt, dat hij geboren werd in februari 1818; een over lijdensbericht, in de Koophandel geplaatst, zegt dat het op 13 januari 1818 was. Onze bijzondere inlichtingen doen ons die tweede opgave als de juiste aanzien. Uw Brusselsche briefschrijver hangt ons een portret op van den man, met zijn onoogig grijs jasje en zijn kort pijpje, zooals niemand ten onzent zich herinnert een Jan Van Ryswyck gezien te hebben. Ik heb hem jaren gekend en heb hem nooit ontmoet dan met hetzelfde opzicht, hetzelfde costuum, dat onveranderlijk was. Zwart lakensche frak en broek; boven den toegeknoopten frak de zwartzijden halsdoek met lange losse tippen, die een familiedracht bij de Van Ryswyck's is; lange slappe halsboorden; een hooge loodrecht opgaande

[p. 20]

zwarte hoed, met smalle ongekrulde boorden: zoo was hij en zoo is hij op eene photographie, die voor mij ligt. Zijn gelaat vooral trof. De hoed achterover; het eene glinsterende oog onder het hooge voorhoofd; de scherp uitloopende neus, die breed op het aanzicht nederkwam, en nevens welken de twee rimpels liepen, die langs zijnen mond afkrulden en dien gewoonlijk tot een gullen en toch hekelenden glimlach plooiden; zijn schuins vooruitspringende bakkebaardje, dat hij met Th. Van Ryswyck gemeen had: dit alles gaf aan zijn opzicht iets origineel innemends, iets dat klem en kleur gaf aan wat hij sprak. Als volksspreker was dit uiterlijk voor hem van geene geringe waarde; eene andere lichamelijke gave, die hem in deze rol misschien beter nog te pas kwam, was zijn heldere volle stem.

Men moest hem zien en hooren, als hij voor de duizende aanhoorders in de Antwerpsche meetings sprak, als hij dat volk deed bruisen en woelen en lachen en huilen, alsof hij hun hart in de hand hield en het opende of sloot naar welgevallen. Rustig alleen, en zichzelf bewust stond hij, terwijl de dicht opeengepakte en onoverzienbare schaar elk woord uit zijnen mond opving, en hijgde, als hij sprak, en schaterde, als hij glimlachte, en knarsetandde als hij de lippen sloot; zijne volle, heldere stem klonk alleen in die stilte der baren of overheerschte hun gedruisch.

Gewoonlijk was hij bedaard alsof hij voor den stenograaf sprak, met zekerheid voortgaande, klem op zijne woorden leggende waar hij wilde, zonder haast, zonder afbreking, gemeenzaam en breed, vertellende en schilderende eerder dan redeneerende. Ik heb hem gezien op zekeren keer, toen hij voor eene meeting sprak; hij had de helft eener doodkaart in de hand, en toen hij weinige oogenblikken aan het woord was, merkte de vergadering dit op en lachte er om. - En hij: ja burgers, het is het doodbericht uwer stad, dat ik hier in handen heb, zoo de zaken dien gang blijven gaan, en gij, gij lacht. Ik zal u eene historie vertellen. - Er was een negerhandelaar, die eene scheepslading menschelijk vee aan boord had. Opdat de slaven zich niet vervelen zouden, had hij ook een Jan-Klaassenspel aan boord en achtervolgens kwamen de diepellendigen op het dek om een uurtje te lachen, en zoo te vergeten waarheen men ze voerde. Gij ook lacht, enz. Het publiek vond het wonderaardig. Hij vertelde misschien een kwartier voort met commentariën op het vertelsel.

[p. 21]

Toen hij zich warm maakte, was hij kolossaal van smaad, van verpletterenden toorn. Ik herinner mij een figuur van hem, dat dien trek afschildert: Kon ik de vlammen van verontwaardiging, die mij verkroppen, lucht geven, zij zouden zich als gloeiende lava uit mijne borst eenen doortocht banen en heel dien boel (ministerie Chazal c.s.) onder eenen berg van en vuur en vlam verzwelgen en vernietigen.

Of hij gevierd was aan de eene zijde en gevreesd aan de andere zijde, die machtige volksspreker, gedurende de jaren, dat de openbare sprekerstrede zijne planken waren! Maar juist over dit gedeelte zijner loopbaan heb ik minder te spreken, en het wordt dan ook tijd zijn leven in het algemeen te schetsen.

Gelijk wij zagen, werd hij geboren in 1818, in die Van Ryswyksche familie, waar de kinderen leerden dichten; gelijk men elders leert spreken; waar een rijke genius aan elke wieg scheen te zitten om kwistig aan de sluimerenden de zaden toe te vertrouwen, waaruit de lauweren des kunstenaars zouden spruiten en tevens de doornenkroon van ramp en lijden zou gevlochten worden.

Jan Van Ryswyck was een tweelingbroeder met den nu overleden Michiel, die ongekend leefde en stierf. Het onderwijs was de eerste loopbaan, waarop hij zich waagde, en die, waarop hij herhaalde malen terugkeerde. Eerst trad hij in eene privaatschool op, en volgens de mondelingsche mededeeling van een familielid, zat hij daar neder aan den ootmoedigen en voorbestemden lessenaar, waaraan vóor hem vader Van Ryswyck eens nederzat en Theodoor Van Ryswyck, tusschen beiden in, nedergezeten had.

Hij was toen nog jong, en aan geluksdroomen ontbrak het hem niet. Aan den gezichteinder van zijn schoollokaal kon zelfs hij, zoo rijk aan verbeelding, die onmogelijk zien opdagen. - Elders dan beproefd! Hij werd koopmansklerk. Iemand die eene handelsstad kent, weet wat dit beteekent. Afsloving van lichaam en geest. Daar weder daagde zijn droombeeld al te onwillig op, dan dat hij het er lang zou najagen. - Twee jaar bleef hij er. - Hij kon toen 19 jaar oud zijn. - Iets kon voedsel aan zijnen zwervenden en gejaagden geest geven: het zeemansleven: varen, verre landen zien, avonturen ontmoeten en scheepskapitein worden, werd zijn droom. Hij zocht met een koopvaardijschip als kajuitjongen te vertrekken, verkeerde aan de haven en met het scheepsvolk en deed daar dien rijken oogst van scheeps-

[p. 22]

woorden en zeekleur op, die hem in Antwerpen later zoozeer als spreker en schrijver moesten van dienst zijn en die hij dan ook zoo overvloedig bezat.

Dit was nagenoeg het eenige, wat hij in het vak der zeevaart verrichtte. Nog altijd daagde de ster niet op, die hem naar het beloofde land moest geleiden. Het onderwijs ten minste zou hem een bestaan verschaffen, hij keerde er terug naar toe, werd achtervolgens onderwijzer in eene lagere, dan in de middelbare school van Antwerpen en verwierf in dit vak bijval bij de bevoegde mannen.

M. Bastien, toen bestuurder der middelbare school, voorzeide het vader Van Ryswyck, dat zijn Jan het verre brengen zou in het vak. De voorzegging viel verkeerd uit. Jan kon uiterlijk een schoolmeester van belang zijn, met indrukwekkende stem en geiaat en gang, zijne taal moest die aanschouwelijkheid bezitten, die oude en jonge kinderen boeit - maar de genius van de wieg had ander zaad in hem gelegd en, toen dit opschoot, ontwaakte in hem de duivel der poëzij, der polemiek, de duivel van de kunst, van het woord, van de kleur. Dien onderdrukken ging niet meer, hij moest slechts het hoofd buigen, toen Jan het zijne nederlegde.

In 1847 bestond er in Antwerpen een spotschrift ‘de Roskam,’ opgesteld door L. Vleeschouwer met medewerking van De Laet en, zegt men, van Conscience. Het was Katholiek-Vlaamschgezind, en geschreven zooals Vleeschouwer schrijven kon, met die juistheid van blik en van woord, die den schrijver van den Reynaert de Vos later zoo deed aanzien of ontzien.

Tegen ‘de Roskam’ werd gesticht de Schrobber, liberaalgezind spotschrift, waaraan J. Van Ryswyck medewerkte. In 1848 vielen beiden. Den 27 Mei van dit revolutiejaar kwam het eerste nummer van de Filter uit, een hekelblad in verzen. De liberale ministers waren toen aan het roer, maar de volksdichter vond nog overvloedige stof tot hekelen. In het zesde nummer van dit bladje had hij zich op zulke wijze over den Koning uitgelaten, dat hij als onderwijzer ontslagen werd.

Dit ontslag had voor gevolg dat hij zich bij de Vlamingen van de verschillige kleuren aansloot, die toen in Taal en Kunst hun zetel hadden, en met hen samenwerkte om een paar jaar later Conscience's kiezing als Antwerpsch gemeenteraadslid te doen doorgaan. De tijden

[p. 23]

echter waren nog niet gekomen, waarop dergelijke beweging kans van gelukken had.

Ondertusschen was Van Ryswyck's hoofdzakelijke bezigheid de letterkunde geworden. Hij schreef achtervolgens zijn Wandeling door de expositie, zijn Van Dyck, zijn Hekel en Luim, zijn Hemelhistorie, zijn Mengelpoëzij, maakte gelegenheidsverzen van allen aard, voor bijzonderen en voor couranten, tot hij in 1857 de Grondwet stichtte.

Dit blad schreef hij tot vóor een drietal jaren, toen het ophield te bestaan. In 1861 was hij het, die de bijeenroeping deed voor de eerste Antwerpsche meeting; - van dan af groeide, met den bijval der meetings, ook de bijval van den meestgelief koosden der sprekers. Het zou mij te verre en buiten mijn plan leiden, moest ik zijne wederwaardigheden op dit terrein bespreken. Genoeg zij het te zeggen, dat hij een der eerstgekozenen was, toen de meeting (bond tusschen Vlamingen, Katholieken en een deel der liberalen) zegepraalde. Ter gelegenheid der groote werken op de oude vestingen van Antwerpen, geraakte hij in oneenigheid met zijne vroegere strijdmakkers, bestreed hen met hevigheid in den Gemeenteraad, zonderde zich van hen af en keerde zich weldra tegen hen.

Hij beschuldigde achtervolgens den Gemeenteraad en corps en den volksvertegenwoordiger De Laet van niet onbaatzuchtig het bestuur uit te oefenen. Tweemaal werd hij veroordeeld tot schadevergoeding. Bij gebrek aan betaling deed De Laet, tegen wien hij na zijne veroordeeling voortging met schrijven hem in hechtenis nemen. Zijne vrienden betaalden voor hem. Voor eenige maanden werd een schrijver, die dezelfde beschuldiging tegen den heer De Laet uitbracht, vrijgesproken, en Van Ryswyck genoot bijgevolg in zijne laatste dagen eene gedeeltelijke eerherstelling.

Al die feiten dagteeken slechts van gisteren; ik haal ze dan ook alleen pro memoria aan en zal liever in een volgend schrijven terugkomen op Jan Van Ryswyck, als letterkundige beschouwd.