Kapitein Blommaert of De Boschgeuzen te Audenaerde 1566-1572

[p. 1]

I.

Nederlant, ghy zyt neder
Door de Spangiaerts gedruckt
Staet op, en slaet hem weder
Die u soo scheert en pluckt.
Maekt met den Prins ghepresen
Een sterck verbont voortaen.
Voorspoedigh sult ghy wesen.
Oorlof, vaet dit vermaen.

(Geuselied.)

Het was den 21 July 1566.

De spaensche vlag, welke te Audenaerde op St. Walburgs toren wapperde; het klokkenspel, welks zoetluidende klanken statig over de geheele stad zweefden, en het gedurig heen- en weêrgaen der nieuwsgierige burgers, duidden eene belangryke vergadering van den Audenaerdschen Raed aen.

[p. 2]

De voorzael van het stadhuis was met kostbare tapyten omhangen; zware leunstoelen, in welke de wapenen van Spanje, door den vlaemschen Leeuw ondersteund, kunstig gesneden waren, stonden langs de wanden geplaetst, en eene prachtige trede, op welke het standbeeld van koning Philips II, beheerscher der Nederlanden, rees, pronkte in het midden der vergaderplaets.

Vóór dit standbeeld rustte, op den rug zyns zetels, een gryzaert, in wiens oogen 't vuer der jeugd blikkerde: een ander man, die nog in den bloey der jaren was, en den gryzaert de grootste eerbewyzing toedroeg, was aen diens linkerzyde geplaetst; hunne gebaerden duidden aen, dat zy een belangryk gesprek voerden.

De hellebaerdiers, welke den ingang der groote zael bewaekt hadden, gingen nauwelyks aen de voorpoort van het raedhuis post nemen, om de nieuwsgierigen te verwyderen, die de trappen overstroomden, of de man die de hoofdplaets bekleedde, keerde zich in eens met eene soort van misnoegdheid tot zynen gezel:

- Daer, sprak hy, bromt de klok reeds twaelf uren, en niemand bevindt zich nog in de vergadering. Zoudt gy willen gelooven, jonkheer Quevyn, dat wy moeyelyk onzen voorstel zullen doorzetten, en dat een groot deel des Raeds, de gevolgen dezer eedöplegging vreest?

[p. 3]

- 't Is waer, heer Burgemeester; maer schoon de tot heden uitgestelde beslissing voor ons allen gevaerlyk is, moet zy er door: want nu dat de vreemdelingen stads muren verlaten hebben, zal niemand der inboorlingen zich tegen onze bevelen durven aenkanten.

- Gave God, dat gy waer zeide, Edele Heer, hernam de Burgemeester Van Lummene. Weet dan, voer hy na eene korte verpoozing' voort, dat de opstand ook onder de byzondersten, ja zelfs onder den Raed en de Gezwoornen van Pamele^(a), wortels begint te schieten; alles doet my vermoeden dat onze poogingen ter rustbewaring den gewenschten uitslag zullen missen. Waren het al keerels zoo als die voor hunne roekeloosheid reeds ter dood zyn gebragt, de misnoegdheid ware min te vreezen; maer Blommaert, de vermetele Blommaert, die eene menigte weêrspannigen begint aen te winnen, en de tapytsiers door giften en beloften tot

(a) Pamele was voorheen de heerlykheid van den baron van Pamele, en is ingesloten binnen stadsvestingen van Audenaerde. De baron had aldaer een wethouderschap, welke, meer by oud gedoogen dan by rechte, alsdan ook poorters maekte, die voorname vryheden genooten. Doch in allen gevalle stonden dezelve onder de bescherming van bailliu en schepenen van Audenaerde, als graeflyke wethouders. De gezworenen van Pamele gingen by deze wethouders ten hoofde; even gelyk die laetste ten hoofde trokken by Schepenen van der Keure of van den Gedeele te Gent.
D.J. Van der Meersch.

[p. 4]

zich trekt, zal onze te nemen maetregelen zeker trachten te verydelen.

De aenkomst van de schepenen Jakob Le Poivre, Antone Van Heurne en Jan Schanvlieghe, brak die redekaveling af: zy werden onmiddelyk van de edelen en voornaemste inwooners der stad opgevolgd. Na elk de gebruikelyke eerbewyzingen aen den stadsbestuerder had toegebragt, namen de ingetredenen plaets; en de Schepenenbode, op een teeken des Voorzitters, met luider stem aengekondigd hebbende dat de zitting geopend was, heerschte de grootste stilte in de zael.

- Myne heeren, sprak Van Lummene, 't is heden dat wy ons allen waerdig moeten maken van 't vertrouwen, dat onze geduchte Heer en Koning, tot het uitvoeren der wetten en plakkaten, in ons stelt. De opstand der misnoegden begint de rustminnende burgers van Audenaerde te beangstigen, en indien wy de gestrengste maetregelen niet werkstellig maken, zal ook hier de hervorming verbazend aenwinnen.

De byeenrottingen groeyen dagelyks aen: vryheid in Godsdienst, en, afschudding der spaensche kluisters! wordt de kreet van een groot deel onzer stadgenooten: door vreemde partygangers versterkt, beginnen zy zich hier ter stede, en in de omliggende dorpen te verzamelen.

Om deze geestwoeling te stuiten, vervolgde

[p. 5]

de redenaer, zou de eed van getrouwheid aen Koning en Magistraet, zonder uitstel afgelegd moeten worden, en indien wy ons niet sterker toonen dan de party der misnoegden, zullen wy de gewenschte rust niet kunnen behouden.

Jan Van Budsele en Willem Gheerolfs, die uit vryheidszucht en verkleefdheid aen de voorregten hunner vaderen, zich tegen de party der opstandelingen niet wilden aenkanten, verzetten zich met gegronde redenen tegen den eed, dien men den burgeren afvergen wilde; en schoon zy door jonker Cabillau en Pieter Vanderbeken hevig werden tegengesproken, bleven zy in hunne aenkanting volharden, en verschrikten het heele gezelschap door de uitvallen, welke zy tegen 't wreede bygeloof van Philips en de strengheid zyner plakkaten deden.

Onstuimig werd de vergadering: men smeet de bitterste verwytingen de afwykelingen voor het hoofd; en, na de heer Van Lummene zyn spyt had uitgedrukt van in Audenaerdes regeering persoonen aen te treffen die de opstandelingen dorsten verdedigen, vraegde jonker Joost Quevyn het woord, en besloot dat men deze meineedigen uit den raed bannen moest, aleer tot de beslissing over te gaen.

Gheerolfs, hevig gebelgd over 's mans voorstel, legde de teekenen zyner bediening af, en riep met luider stemme, dat hy de hand aen de uitvoering van bloedige wetten niet meer leenen wilde.

[p. 6]

- De verwytingen welke men my toeduwt, vervolgde hy, zyn ongegrond; en nooyt zal my iemand van meineedigheid kunnen beschuldigen. Nu haet ik eerst, uit ganscher harte, de dwingelandy des Konings: vry bloed doorstroomt myne aderen, ik beken 't; doch nooyt zal ik den opstandelingen de hand leenen: werkeloos zal ik over de rampen myns vaderlands zuchten, omdat ik den gedanen eed heilig achte, en als eerloozen beschouw alwie den Vorst tracht omver te smyten dien hy te voren beloofd had te verdedigen!

Ik scheide van u, myne heeren, met het innerlyk hartzeer van myne moederstad niet meer ten nutte te kunnen zyn: indien ik u een' laetsten raed geven mogt, 't ware, dat gy allen van uwe bediening afzien zoudt, tot Philips zyne plakkaten intrekke, die gestrenge plakkaten, door welke gy dagelyks het hoofd van dierbare stadgenooten onder 't zwaerd des scherpregters zult moeten zien op 't schavot vallen!...

Hy zweeg, en een geroep van misnoegdheid doorliep de gansche zael.

Van Budsele, die in het gevoelen zyns ambtgenoots deelde, behandigde ook den Burgemeester zynen sluier en zyn' degen, en beide raedsleden verlieten de plaets, in welke de beslissing genomen stond te worden, die hunne vaderstad in rouw dompelen moest.

Men zette echter de zitting voort, en er werd

[p. 7]

besloten dat er wachten zouden worden aengesteld, die, bygestaen door een vyftigtal hellebaerdiers, en eenigen van de byzonderste burgers, by dage zoo wel als by nachte, de poorten bezetten, en de straten doorwandelen zouden, om de vergadering der misnoegden te beletten. Verders gebood men dat al de inwooners den Koning en het Magistraet bystand en getrouwheid toezweren zouden^(a).

De groote markt wemelde eerlang van volk: de heer Francies Van Lummene, een man vol deugd en moed, klom, onder het geroep van: Leve de koning! het praelschavot op, dat men ter dezer gelegenheid digt by het stadhuis had geplaetst: de oogen hemelwaerts geheven, en de regter hand op het Evangelieboek uitge-

(a) Den 21 julius 1566, de wet oordeelende, dat soodanige vergaderingen in een stad seer gevaerlyk waeren, deed vergaderen den Grooten Raed, en daer wierd besloten, dat men boven de wagt die men hielt by dage en by nagte sou aennemen nog 50 of 60 hellebardiers, die in den oorlog geoeffent zyn, en om aen die wagt grooter gesag te geven in het verstroyen der vergaderingen, men vond geraedsaem, dat 'er twee van de voortreffelykste borgers met ieder wagt sig souden vervoegen, ook wierd 'er vast gestelt dat alle edellieden, borgers en kooplieden souden doen aen den koning en aen 't magistraet den eed van getrouwigheyt in 't helpen verdryven van alle vergaderinge, die men sou willen in de stad houden, welken eed den selven dag gedaen wierd ook van de gene men voor verdagt hielt.
Robyn.
Historie der ketteryen binnen en ontrent Audenaerde.

[p. 8]

strekt, beloofde hy trouw aen de godsdienst zyner vaderen, gehoorzaemheid aen wetten en Vorst, en zwoer, by zyne eer, de uitroeying der nieuwe leer uit al zyne krachten te bewerken.

Zyn voorbeeld werd dadelyk door de leden van 't stadsbestuer gevolgd, en al de rustminnende burgers reikten elkander, ten teeken des verbonds, de hand.

In het midden dezer plegtigheid, bemerkte men eenen jongeling die, met een ontevreden oog, de stedelingen aenstaerde, welke den opgelegden eed deden: ylings bood hy zich voor den Raed; keek hem met strak gezicht aen; en, zynen dolk op het boek der Godsleer drukkende:

- Ik zweer, sprak hy met heldere stem, ik zweer den lafhartigen Spanjaerts, als verdrukkers myns vaderlands, eene onverzoenbare vervolging toe: getrouwheid aen de voorregten onzer vaderen, en wraek! wraek tot den dood aen Philips, den bloedhond!...

Woedend was 't gebaer dat dezen eed verzelde: hy wierp nog een' trotschen blik op den Raed neder; en zyn' dolk in de hoogte zwayende, sloop hy, onder het herhaelde geroep: vryheid en vaderland! tusschen de menigte weg.

Allen zagen met verbazing deze heldhaftige roekeloosheid aen: angst en woede nam de harten van een groot deel der stadsgenooten in; en 's jongelings aenhangers, aen welken de moed

[p. 9]

ontbroken had, zich tegen den opgelegden eed te verzetten, wrongen de handen te samen, en wierpen elkander schuinsche blikken toe, in welke de vergenoeging hunner ziel glinsterde.

Een enkele had voor allen gesproken, en nu gevoelden zy zich kracht genoeg om zyn woord gestand te doen.

Grypt aen den Geus! riepen de spaenschgezinden: slaet dood! slaet dood! En aenstonds werd de jongeling door de hellebaerdiers aengetast. Dapper verdedigde hy zich: en reeds had hy den boezem van eenigen zyner aenranders doorboord, toen hy, verzwakt door den tegenstand dien de overblyvenden hem gestadig boden, eindelyk wyken en zich hunner magt overleveren moest.

Deze kloekmoedige tegenstrever was Jakob Blommaert.

Nauwelyks had men hem aengevat, of het gehuil van: Leve de vryheid! rees tegen dat der koningsgezinden op. Een aental stoute tapytwevers, die men vermeende stads muren op bevel van 't magistraet verlaten te hebben, sprongen uit de huizen der nieuwgezinden te voorschyn, ontwapenden en verdelgden de hellebaerdiers; en dreven 's konings aenhangers op de vlucht.

De ontevredenen schaerden zich rond Blommaert; staefden by eede, dat zy hun leven tot het uitroeyen der spaensche dwingelandy veil hadden; namen hem tot hunnen beschermer

[p. 10]

aen, en doorliepen de stad, terwyl zy de schrikkelykste vervloekingen tegen de aenhangers van Philips uitbraekten.

Er werd door het wethouderschap, 'twelk in dit onstuimig oogenblik verzameld bleef, besloten, dat de pensionnaris tot Margaretha van Parma en graef Egmont gestuerd zou worden, om hun den nood en den opstand des volks bekend te maken, op dat zy maetregelen mogten beramen, ten einde de inboorlingen in rust, en de vreemdelingen uit de stad te houden.

De vryheidsminnaren wilden, in navolging der groote steden, hunne predikingen hebben, en verzamelden eerst te Deinze, van waer zy voor de Audenaerdsche poorten aenkwamen, welke men hun weigerde te openen. Zy gingen tot geene geweldadigheden over; keerden op hunne stappen terug, en predikten in de gemeente Bever^(a).

Aenstonds maekte de heer Judocus Quevyn, welke naer Brussel werd afgeveerdigd, dit gebeurde aen Margaretha bekend. De beslissing van de vreemdelingen uit stads muren te ver-

(a) Den 29 juny 1566 wiert ghepredict te Bevere in den Cruuswegh, by daeghe. Den pedicant was Nicasius Van der Schueren van Ghent: daer waeren wel vergaert seven duusent menschen. Ontrent drie weken daer naer wielden drie kinders gedoopt boven bosche ende de weke daer naer een bruut ghetrout.
Kronyke van Audenaerde H.S.

[p. 11]

dryven, werd nogmaels genomen, en men gebood elken poorter den naem van allen die ten hunnen huize herbergden, den Burgemeester aen te melden: ook kondigde men af, dat niemand, na het luiden der avondklok, zich zonder licht ter straet begeven mogt [3].

Te vergeefs ging de wet nu op de strengste wys te werk: vruchteloos ook waren de bevelen der Landvoogdesse; want hoe zwaerder straffen men den misnoegden oplegde, hoe feller hunne tegenkantingen werden; en de menigte volks, welke van de omliggende streken dagelyks ter stede toeliep, deed het magistraet voor groote onheilen schrikken.

Eindelyk zond Margaretha graef Egmont naer Audenaerde, alwaer hy de zelfde bevelen afkondigde [4] die in andere steden met den besten uitval bekroond waren, doch hier niet golden; want de opstandelingen verzamelden byna onder de oogen van Egmont, die zich op eene maeltyd ten stadhuize bevond, en maekten zoo groot getier, dat de wethouders gedwongen werden Lamoral te verlaten, om de rust te handhaven^(a).

(a) Maer dese ordonnantie leyden de Geusen uyt ten hunnen voordeele, als oft hun geoorloft was tot de predikatie te gaen, en dede weynige vrucht; want den selven dag der verkondinge van de voorseyde ordonnantie, den graef van Egmont aen tafel sittende op hel stadt-huys, een menigte van volk dat wederkeerde van de predikatie, en 't gene de wacht niet wilde laeten by hoopen in komen, maekte soo groot getier, en bedreef soo veel wanorders, dat de wet gedwongen wierd van tafel op te staen, om aen de poorten alles te gaen middeleren.
Robyn.

[p. 12]

Nauwelyks was Egmont vertrokken, of de psalmen dreunden door al de straten: en na men de beelden in verscheidene plaetsen aen stukken had geslagen, belette men de roomsche priesters de goddelyke diensten uit te oefenen^(a).

Misnoegd om dat zyne bevelen miskend werden, bleef Egmont onwerkzaem by de verdere klagten der regeeringsleden. Dezen bemerkende dat de lust tot de nieuwe leer gedurig aengroeyde, vonden eindelyk geraedzaem den opstandelingen eene plaets over de Schelde, genaemd het Zwaentjen, tot het opmaken eener kerk, af te staen.

De muiters, die wisten dat men voor hunne magt wyken moest, weigerden de plaets, welke zy eerst gevraegd hadden, en duidden den Eindriesch, vryheid der stede, aen, als den grond dien ze in hun bezit hebben wilden:

(a) Den 25 augusti quaemen die van Baestraete ende soo voorts die van Pamele, met hellebaerden ende bussen, ende deden eenen ommeganc deur de Broodstraete, Eynstraete, Cattestraefe, Hoogstraete, Nederstraete, naer de kercke tot Audenaerde, die zy opensmeten, ende predicten aldaer binnen ende doopten een kint.
Kronyke van Audenaerde

[p. 13]

na menigvuldige tegenkantingen werd dezen hun door Egmont toegestaen^(a), en zy bouwden er eene kerk met buitengewoonen yver op.

Een minister wordt aenstonds ter stede ontboden: de kinderen der nieuwgezinden doopt men in dezen tempel, en de peters en meters worden gedwongen de roomsche leer af te zweren.

Zoo verre hadden de muitelingen het reeds gebragt, dat ze het verdrag [5] met den Graef aengegaen, niet meer wilden eerbiedigen. De wet nam haer toevlucht tot de Casselrye, en er werd besloten dat men de landlieden wapenen zou, om de eischen der nieuwgezinden te beteugelen. Dit besluit werd door den Gouverneur goedgekeurd: men deed er de afkondiging van in elke gemeente; en by de aenkomst van den spaenschen kapitein De Carloo, die zich met een vaendel krygsknechten

(a) 't Welcke kenbaer gemaeckt zynde aen den graef van Egmont, dede hy de patenten afveerdigen, waer door den Eyndries aen de Geusen wierd toegestaen, nochtans onder bespreck dat sy moesten onderhouden het accordt, het welcke sy onderteekent hadden, en dat sy maer alleenelyck souden prediken s'morgens van 9 uren tot den 11 uren, en naer middag van 1 ure tot den 3 uren, en dat sy niemant op die plaetse souden begraven, ten zy stads insetenen, welcke clausulen men dede daer by voegen, om soo veel het mogelyck was den doortogt door de stadt te beletten.
Robyn.

[p. 14]

ter stede begaf, genoten de rustminnende burgers een weinig verademing.

Het gebod om de predikingen te staken, werd van wege den Koning afgekondigd: men maekte zich meester van de wapenen der in de stad zynde opstandelingen. Doch de nieuwgezinden van den lande van Aelst, misnoegd over 's Konings bevel, kwamen, in grooter getal dan ooyt, zich met de Audenaerdisten vervoegen, en de predikingen werden gewapender hand voortgezet^(a).

De hoogbailliu, die voor bloedige onlusten vreesde, ging, verzeld van eenige krygsmannen, tot voor de Einpoort, en zond zynen luitenant ter plaets van de byeenrotting, om de opstandelingen tot gehoorzaemheid te brengen. Een algemeen gemor ging op by het zien des zendelings, die, wreedelyk mishandeld, met moeyte aen de han den der muitelingen ontsnapte, terwyl de hoogbailliu op zyne beurt het grootste gevaer liep, en zich ook door de vlucht redden moest^(b).

(a) In deerste trocken zy ter predicacie sonder wapenen; maer daer naer hoorende de dreegementen ende het faict in sommige plaetsen ghebuert, sonderlinghe als de predicanten op een ghelt ghestelt waeren, syn sy met ghewapender hant voortaen vergaert.
Kronyke van Audenaerde.

(b) Den 2 martii in de predicacie op den Heyndriesch was groote beroerte, mits dat den lieutenant wilde nemen de stocken ende rapieren van de landtslieden die daer commen waeren. Hy wiert ghesmeten: den hoogbailli cregh eenen steen op zynen rugge: capitaine Carloo riep stille; anders hadden zy de soldaten heur bussen ghenomen ende doot ghesmeten. Kron. van Aud.

[p. 15]

Gebelgd door deze roekeloosheid, gaf de wet bevel aen al de krygslieden, over welken zy beschikken kon, de aenhangers der nieuwe leer te ontwapenen die voortaen nog ten preêk zouden snellen; maer nauwelyks stelt men zich aen het werk om dees gebod uit te voeren, of de onroomschen verzetten er zich tegen; 's Konings troepen worden met een' regen van steenen aengevallen, en schieten hunne snaphanen op deze roekelooze los^(a). Het gevegt wordt algemeen: menigeen der opstandelingen wordt buiten stryd gesteld; anderen klinkt men in de boeyen, en de gevluchten, die zich in de bosschen aen de vervolgingen hunner tegenstrevers onttrekken, gaen den haet dien zy den koning en de priesters hadden toegezworen, op de gruwzaemste wys in de dorpen en steden den teugel vieren.

De Spanjaerden breken den tempel af; men opent weêr de roomsche kerken, en eene lang-

(a) Den 9 martii vergaerde t'volck op den Heyndriesch om de predicacie te hooren: daer quam een man met een bylkin. De soldaten liepen hem naer om t'selve te nemen: dit siende die ontrent de kercke waeren, wierpen met steenen; de soldaten schoten in den hoop, soo datter vyve daer doot bleven twee in de kercke ende dry daer buuten, ende diversche ghequetst, waeraf de sommighe naer dien storven.
Idem.

[p. 16]

gewenschte rust, komt den vroegeren angst in aller harten vervangen.

Verscheidene burgers, onder welken onze moedige Blommaert, die zich by de vaendels van den prins van Oranje vervoegd had, werden tot ballingschap verwezen: men verbeurde de goederen der vlugtelingen; en dertien der gevangenen, gekend als de voornaemste belhamels, werden, na de pynbank doorworsteld te hebben, ter dood veroordeeld.

Onder dezen bevond zich zekere Pieter Backereel^(a) die, als de pligtigste der opstandelingen, van den doodstryd zyner stadgenooten ooggetuige moest zyn. Zyne makkers, welken hy tot standvastigheid aenmaende, ondergingen de hun opgelegde straf, en zuchtten by hunne zieltoging, nog eene laetste vervloeking tegen de spaensche verdrukkers uit.

Eindelyk werd de ter galg bestemde gryzaert met het nog overblyvende touw omgord: 's mans kloekmoedigheid ontrukte een' traen aen het oog zyner medeburgers, en het: genade! genade! klonk driewerf door de lucht.

Maer de beul, wien deze smeekingen weinig deernis baerden, trok de katrol in alleryl op, en Backereel viel levenloos in het mid-

(a) Onder de welcke van die opgehaelt wielden, was eenen seer rycken koopman genaemt Pieter Backeriel, met twaelf andere, wiens naemen my onbekent zyn.
Robyn.

[p. 17]

den zyner geslagte medemakkers neder^(a)!

Eene doodsche stilte volgde op dit geroep: allen wierpen zich ten gronde; baden den Hemel de genade, welke zy voor 's mans lichaem niet bekomen hadden, voor zyne ziel af.

De lyken der slagtoffers, die zoo kloekmoedig hun leven voor de vryheid hadden gewaegd, werden weggevoerd: eenige dezer bestelde men ter aerde, terwyl de overige, buiten stad, den vogelen ter prooy werden gehangen, om den opstandelingen schrik in te jagen^(b).

(a) Den 13 juny was den voornoemden Pieter (Backereel) verwesen in eenen troch ende zoo ghebrocht an de galghe up de Maerct, ende met een catrol upghetrocken ende ghehanghen. Hy hadde eenen biechtvader, ende wiert begraeven te Frumenieren (Recolletten).
Kronyke van Audenaerde.

(b) Dese naervolghende syn t'Audenaerde gheexecuteert:

1^o

Jan De Leu, onthooft.

2^o

Jacob Elias, onthooft.

3^o

Machiel Van de Velde, onthooft.

4^o

Jannekin Baert, onthooft.

5^o

Manant Lefebure, onthooft.

6^o

Meester Jan, chirurgin, ghehangen.

7^o

Jan Libaert, ghehangen.

8^o

Joos Van Busecom, gheseyt Cruysse Munte, ghehangen.

9^o

Pr. Driseyns, onthooft.

10^o

Christoffels Gaudermyn, ghehangen.

11^o

Willem Van Spiere, ghehangen.

12^o

Francies Van Rekendaele, onthooft.

Idem.

[p. 18]

Alsof de Vlaemsche Leeuw bereid was, om zich door den trotschen Spanjaert, zonder verdediging te laten boeyen!