Uit de diepte

Tijdgedichten

[p. 7]

In memoriam

H. SN.

I

Weer valt een schot in de al dunne nacht.
Nog een. Dan zes. Wij kunnen ze niet hooren
hoe scherp we luistren - Geen geluid verraadt
de zware steen. Maar ook ons hart hield wacht
en dat hoort fijner dan de fijnste ooren
als het om dood of leven gaat.

Het hoorde, wist, en heeft een vlag gestreken
halfstok; de groene blinden sloot het dicht.
Enkel heugenis-van-voorbije uren
liet het toe; heeft, toen die begon te spreken
vol aandachtigheid zich opgericht
en naar binnen gericht der oogen turen -

‘Een zwerftocht was geheel zijn leven
en zwervend is hij in den dood gedreven
dien felle levensdrift wilde ontgaan.
Zooals een hert wordt opgejaagd door honden,
zoo jaagden zij hem op, tot ze ten leste vonden
zijn schuilplaats. In de nacht werd het gedaan.

Wilde hij wel? Was hij ten doode mat?
't Gehitste wild wordt moeder dan de jager.
Smachtte in zijn gronden, hunkering naar rust?
O vraag niet verder, onbescheiden vrager!
Wie kent elke steeg van de binnenstad
en alle riffen van de klippenkust?

[p. 8]

 

Vraag niet, vraag niet. Wie kan de sterren lezen?

 

Machtig zijn zij, vrager, vergeet dat niet.

 

Almachtig? Neen. Er zijn nog andre machten.

 

De vrome mensch leert zijn levensgebied

 

beheersche', als tegen goddelijke krachten

 

hij aanleunt, wonend in zijn eigen wezen.

 

 

 

Ook hèm kan neerslaan geweld, kan hem breken,

 

ook hij zal somtijds vechten voor zijn leven,

 

maar gave Godes weet hij ook den dood.

 

Geen zekerheden zullen hem begeven:

 

immers, voor zijn oogen zweeft steeds het teeken

 

waarmee Gods deernis menschheid 't heil ontsloot.

 

 

 

Maar deze... Niets weet ik; kan enkel gissen,

 

raden, hopen, vreezen... Dit vrees ik zeer

 

dat, toen ze hem 't laatste kwamen ontgrissen,

 

hij in struweel van driften zat gedoken,

 

vertwijfeld-bereid tot ieder verweer,

 

gebald de vuisten. Hij was niet gebroken

 

 

 

toen ze hem vingen, maar gehavend wèl.

 

- Almachtig God, gedenk de bitterheden

 

van leven, jarenlang, voortvluchtig wild - ...

 

't valt hún niet zwaar, in 't vlak der zachte zeden

 

te wonen, wier dadendrang is gestild,

 

maar hij stond midde' in 't woeste levensspel.

 

 

[p. 9]

 

Schouderophalend, mogen menschen momplen:

 

‘dwaas, die voor een fantoom zijn leven sleet,

 

roekeloos-wild... 't was al vergeefsche reize.’

 

Maar hoe weet gij, dat d'AIgoede Alwijze,

 

hem die roekeloos-dwaas zichzelf vergeet,

 

in Zijn erbarmen niet wil onderdomplen? -

 

 

 

méér gena niet deze in Gods oogen vindt

 

dan wie behoedzaam zijn boot met laveeren

 

de have' inbrengt, zoo maar die dwaze een beeld

 

hoe ook misteekend, wil doen triomfeeren

 

van 't Godsrijk dat Gij voor ons uitpenseelt -

 

zoo hij dat maar meer dan zichzelf bemint,

 

 

 

zoo hij op nog zoo ruwe onzuivre wijze

 

te dienen poogt de zuivere idee:

 

menschlijke broederschap, met al zijn krachten;

 

zoo van zijn jeugd tot zijn haren vergrijzen

 

hij in zich draagt - gelijk de gulden snee

 

de kunstnaar doet - het ongeschokt verwachten.

II

Ik weet niet, hoe in de gevreesde ure
toen de jagers het uitgeputte wild
vastgrepen en door nachtelijke straten
voerden, triomf op de steenen gelaten,
of niet zijn vleesch even teruggerild
is, denkend aan den looden druk dier muren -

[p. 10]

 

Maar ik weet, dat toen Hoop zijn angstige oogen

 

met een lange kus had vaarwel gekust,

 

haar hand uit de zijne had losgewonden,

 

en hij alléén bleef, 't bonte scherm van logen

 

saamgerold in een hoek, een groote rust

 

als wel komt over doodelijk gewonden

 

 

 

op 't slagveld, die voelen hun bloed wegvloeien

 

- hoe schoon en teeder welft zich 't koeplend blauw;

 

het is of de wonden niet langer schrijnen -

 

over hem kwam. De hoekig scherpe lijnen

 

van haat verzachtten. Zacht komt nader roeien

 

Gelatenheid, een wijze zachte vrouw.

 

 

 

maar zij verlaat hem weder. Op de brits

 

ligt hij en woelt. Tot verwarde snoeren

 

winden zich d'uren en zijn levensgronden

 

oopnen zich, duister-wild. Twee oogen loeren

 

door 't luikje, een metalen stem snauwt bits

 

‘Stille da’; dan zetten ze voort de ronde

 

 

 

en hij lacht bitter... Neen, niet aangerand

 

zijn moed is; soms lijkt de kroon van zijn leven

 

het schot dat hem wacht uit des vijands hand -

 

‘Voor ónze zaak sterf ik als martelaar:

 

weet haar de grootste op aard’. Hij wordt omhooggeheven

 

tot waar stemmen roepen ‘welkom’, en waar

 

 

[p. 11]

 

een man en vrouw hij voor zich uit ziet zweven.

 

Hoe edel hij en zij, trotseke vorstin.

 

Smaadlijk, haar fiere lippen krulden even

 

als zij de verdierlijkte bende mat

 

die haar naar 't leven stond. Hij gloeit van binnen

 

denkend: ‘met hen treed ik hewtzelfde pad’.

 

 

 

Dit alles weet ik van zijn laatste dagen

 

met onbedriegelijke zekerheid,

 

maar dit zijn niet de krachten die mij schragen;

 

ik peins en vraag: was hij bereid

 

die toe te laten? Hebben de bittre slagen

 

tot God gevoerd hem? Heeft hij uit de bijt

 

 

 

zijn ziel gered, zijn vijanden vergeven?

 

Er is een troostrijk schoon geloof,

 

dat de mensch, als het einde komt in 't zicht,

 

in een flits overziet geheel zijn leven,

 

berouwt, gevoelt een straal van 't goddelijke licht

 

en weet ‘mijn ziel wordt niet des satans roof’.

 

 

 

Mijn beide liefsten zag ik sterven.

 

Zij gingen rustig tot de eeuwigheid

 

omdat die reeds tot hen was ingekeerd.

 

Heeft deze nog op 't laatst de les geleerd,

 

is hij gegleden van de smalle werven

 

naar d'oceaan van Gods oneindigheid?

[p. 12]

III

Hij groeide op, een moederlooze knaap,
geen zachte stem zong met vertrouwde wijzen
hem, als hij koortsig was, in slaap
en zei hem vóór de vertrouwde gebeden:
een kinderland, blinkend van blijden vrede,
kwam uit zijn diepten later nooit verrijzen.

Schaduw daarop viel van somber gebouw,
de vensters zwaar getralied. Achter muren
vervloekten menschen hun rechters, het lot,
zichzelf; spuwd' op elk goddelijk gebod,
hoonlachten om het dwaze woord ‘berouw’,
kenden geen andre dan Iichtlooze uren.

Zijn vader had de sleutels. Knarsend vielen
in 't slot de zware deuren vóór de nacht -
weldra sloeg weer het uur voor d' eerste ronde:
dáár, in die duisternis werde' omgebracht
langzaam duizend levendgeboorne zielen.
Hij wist niets, voelde toch iets van een wonde
en vroeg verloor hij 't over-erfd geloof.

Maar een ander, goddank, ving op zijn smachten:
aan de groote verlossing die zou komen
door felle worsteling, uit eigen krachten
verworve'... O vergezicht, o morgenstraal,
hij dook in de geschriften, verzwolg de stroeve taal:
Open bloeide zijn jeugd in daad en droomen.

[p. 13]

 

Niet lang. Tusschen wie makkerschap verbond

 

ontbrandde 't walmend vuur van broedertwist,

 

volstrekt werd de vervreemding, maatloos 't haten;

 

naar de zielen der makkers werd gegrist

 

en de scheuring een etterende wond.

 

In gave levens vielen diepe gaten.

 

 

 

Ook deze werd geslingerd uit zijn baan.

 

Kameraad stal de vrouw die hij beminde,

 

lichtgroen haar oogen, roodgoud tint en haar.

 

Leider - men achtte hem een hoog-gezinde -

 

jegens den jongere bezondigde zich zwaar,

 

stiet uit zijn werk hem. Niets had hij misdaan

 

 

 

en deed het goed. Daarna begon het zwerven.

 

Over de zeeën, waar een rijk gesticht

 

dit kleine land heeft - God gruist nu tot scherven 't -

 

heeft hij mannelijk zich weer opgericht

 

en leerde voor de zaak met vreugde derven.

 

Een vrouw, wilskracht in 't stug omlijnd gezicht,

 

 

 

kwam met hem, had reeds vroeger hem geschonken

 

twee zoontjes, ze gedijde' in 't warme zand;

 

maar niet lang liep leven langs effen banen

 

voort gelijkmatig. Ziet: Europa brandt...

 

In 't vierde jaar de keer. O vreugdedronken

 

maakt ze hem ‘Hoort Javanen... vrij... Rusland

 

 

[p. 14]

 

sproeit vrijheidsvonken uit naar alle zijden.’

 

Tot overmoed vervoert hem de extase:

 

‘Staat op, Javanen, werpt de ketens af;

 

Luistert naar Lenin! Vereent u! Ten strijde!’

 

De heerschers knarsetanden: ‘Is dit razen

 

toelaatbaar?’ Men grijpt hem. Dra volgt de straf.

 

 

 

‘Javaansche makkers, dat ik liefgewonnen

 

U heb, mijn misdaad is. Strijdt voort! Ik moet gaan.’

 

Ze doen hem uitgeleide... Een Sowjetvlag...

 

In 't vaderland stooten elkander aan

 

de nimmer-zatten: ‘dat's hij, die begonnen

 

was op te ruien tegen ons gezag’.

 

 

 

En weer: geen brood. Maar de vrijheidsbrand laaide

 

in 't heilig Rusland en een groote stem

 

riep tot de sterken, die riep ook tot hem:

 

hij ging. Vrijheidsstormen hem daar omwaaiden

 

of duizend hanen triomfantlijk kraaiden

 

den morgen in, zoo leek 't. Er was geen rem.

 

 

 

Bruikbaar was hij voor hen. Weer werd het: zwerven.

 

Maar nu in opdracht met het trotsch gevoel

 

te diene' een heilge zaak met al zijn krachten.

 

Veel leerde hij, veel ook moest in hem sterven,

 

leerde wat ons het heiligst is, verachten:

 

‘leder middel heiligt het groote doel.’

 

 

[p. 15]

 

Toen hij terug kwam in de enge perken,

 

vond hij zijn oude makkers tam en klein:

 

alleen wanneer hij heerschte kon hij werken;

 

zij ware' onder zijn maat, elk van hen was 't.

 

Soms vond hij bet'ren, maar hield ze niet vast;

 

kort ook met dezen duurde 't samenzijn.

 

 

 

Zijn haar werd dun en begon te vergrijzen;

 

Ouderdom klopte manend aan zijn deur.

 

Een oogstveld is die enkel voor de wijzen,

 

voor d'anderen een dor, schraal stoppelland.

 

Ongeneselijk wordt in hen de scheur

 

tusschen zichzelf en 't groot levensverband.

 

 

 

't Aanvallig kind, dat een Russin hem baarde,

 

nam de donkere moeder mee terug

 

toen zij weerkeerde naar haar eigen aarde.

 

De blonde zoons haalde de Maaier vroeg.

 

Onder de slagen kromde zich zijn rug -

 

maar niet in deemoed; alles wat hij vroeg

 

 

 

van 't lot nog was: zijn zaak zien triomfeeren,

 

zijn machtelooze groep groeien in macht.

 

Nog dienden hem zijn scherp verstand, zijn kracht

 

van wil. Toen neerwierp ook dit land geweld,

 

bleef hij vanuit het ondre perk braveeren...

 

Was roekloos hij, een dwaas? Was hij een held?

 

 

[p. 16]

 

Eén zwerftocht was geheel zijn leven

 

en zwervend is hij in den dood gedreven,

 

mijn arme opgejaagde kameraad.

 

Gaven van hart en geest gaf leven mede

 

hem overvloedig, maar de gulden snede

 

ontbrak... Nu ontsteeg hij aan goed en kwaad.

IV

Eeuwige Goedheid, die het Al doordringt
en zendt in deernis tot ons stervelingen
uw engel, die liefdes Hosanna zingt -

reken niet met de troeble en kleine dingen
die dezen verontreinigden voor U,
maar enkel met het streven, dat zijn zwingen

voerde opwaarts toch. Maak zijn ontwaken luw
daar waar 't geschaapne in het Eeuwig Wezen
zich oplost, en afstroopt het vluchtig nu.

Voor wat beklijft, o Vader, zegen deze
met vergetelheid, dat zonden en schanden,
in zijn ziel tot Uw heerlijkheid verrezen
en rein, niet meer met felle striemen branden,

maar hem vervulle als weldadige pijn
't besef, dat lang over verlaten stranden
bij barre klippen, waar geen bakens zijn,

[p. 17]

 

hij zwierf, tot hij, een bloedig vod geworden,

 

beland in dezen grooten vrede, rein

 

en wenschloos, haat en wrok vergeten woorden,

 

 

 

naar zang mag luistren die in verten bruist

 

en klankenspel van harmonieuze akkoorden

 

door 't lisplen van aanbidding warm doorruischt.

 

 

 

10-25 April 1942