Kultuur en wetenschap in het nieuwe Rusland

[p. 40]

Het bouwen in Sowjet-Rusland
Ir. J.B. Van Loghem

In kort bestek zal ik pogen den bouw in Sowjet-Rusland te behandelen in verband met de economische factoren en daarbij tevens den algemeenen geest in het moderne Rusland naar voren brengen.

De economische toestanden noodzaken tot den bouw van uitsluitend utilitaire werken, d.z. fabrieken, werkplaatsen, woningen en badhuizen, die alle door hun bouw het karakter van degelijkheid dragen, terwijl daarentegen de nieuwe ontspannings- en ontwikkelingsgebouwen een min of meer tijdelijk karakter bezitten. Dit laatste is zeer begrijpelijk, daar de beperkte geldmiddelen dwingen tot beperking in kapitaalvastlegging, en omdat de snelle wijziging en uitbreiding, die deze gebouwen veelal ondergaan, een provisorische bouwwijze verkieselijk doet zijn. Bouwwerken bijna uitsluitend uit ideëelen grond, d.z. architecturale monumenten komen in het nieuwe Rusland niet voor, wat begrijpelijk is, daar dergelijke monumenten slechts ontstaan in tijden van groote eenheid en geestelijke hoogheid van een volk, dus nooit kunnen ontstaan in tijden van wording.

De uitgestrektheid van het land maakt, dat velerlei schakeering op bouwgebied valt waar te nemen. Toch is de eenheid van streven tot algeheele ontwikkeling van het volk, oorzaak dat het niet onmogelijk is, het bouwen in Rusland als algemeen verschijnsel te behandelen. Wanneer aan de eene zijde den bouw in en om de groote steden en aan de andere zijde die in het binnenland gesteld wordt, dan kan men zich daartusschen allerlei schakeeringen denken, die een volledig beeld helpen vormen.

Bij het vormen van een oordeel over Rusland, moet men zich niet op Europeesch standpunt stellen, maar het oude Rusland met het nieuwe vergelijken. Wie Rusland kritiseert op grond van vergelijking met een denkbeeldig kultureel georganiseerd land, is òf onnoozel òf een vijand van vooruitgang, want een denkend mensch, die zich zuiver tegenover de werkelijkheid stelt, moet weten, dat in de achter ons liggende 10 jaren in Rusland nog weinig anders gedaan kon worden, dan verschillede ruïnes opruimen, den grond bebouwbaar maken door aan dezen de onvaste lagen te ontnemen, en hier en daar enkele fundamenten leggen voor den socialistischen bovenbouw, die daarop in den loop der komende jaren kan worden opgetrokken. Als wij Rusland zoo bezien, en zoo moeten we het bezien, dan

[p. 41]

wordt het mogelijk een oordeel uit te spreken, dat vrij is van de vijandige gezindheid, die de meeste kritieken over Rusland kenmerkt.

Intusschen is het niet zoo gemakkelijk zich vrij te houden van vergelijking met Europeesche toestanden. Dit is voor een groot deel aan de Russen zelf te wijten, omdat zij vooral op technisch gebied zich gaarne op één lijn willen stellen met Amerika en Europa, en niet zien welke enorme verschillen bestaan en zullen blijven bestaan.

Op bouwgebied is dit heel duidelijk waarneembaar, waar in de groote gebouwen het uiterlijk kleed van de moderne zakelijke buitenlandsche architektuur wordt overgenomen, zonder de innerlijke waarde ervan te begrijpen. Het gevolg daarvan is de volkomen bloedelooze en dorre moderne uitingen in de groote of groeiende steden, nu eens als volkomen misplaatste doos van spiegelglas, dan weer als somber grauwe betonkubus, waarvan het nieuwe postkantoor en het Lenin-instituut in Moskou wel de duidelijkste uitingen zijn. Deze gebouwen zijn trouwens uit stedebouwkundig oogpunt ook een volkomen mislukking.

Is het wonder, dat Rusland, dat gedurende de laatste eeuwen op geen eigen bouw van belang kon wijzen, in dezen tijd van snelle vernieuwing en geforceerde industrialiseering het spoor volkomen bijster is geworden, en niet alleen alle begrip van verhouding in zijn gebouwen heeft verloren, maar ook en vooral in zijn stedebouwkundige vraagstukken de meest elementaire begrippen verwaarloost.

Op dit gebied past zeker kritiek van onze zijde, want schoonheid kan internationaal beoordeeld worden. De moderne Russische bouwwerken geven in geen enkel opzicht weer de krachtige gerichtheid, die toch een der kenmerken van den socialistischen bovenbouw zal moeten worden.

Al is in de toekomst een doorgevoerde disciplinaire economische leiding absolute voorwaarde voor den opbouw van het nieuwe Rusland, dan mag de architektuur toch niet daarvan de dupe worden, daar de stedenbouw in het algemeen en de architektuur in het bijzonder voor een te langen tijd het karakter van een stad of van een streek bepalen, om lichtvaardig door ambtelijke, dus onbevoegde krachten te laten beheerschen. Het is van te meer belang hierop te wijzen, omdat gezonde kritiek op bouwkundig gebied geheel ontbreekt in Rusland, terwijl op ander gebied de kritiek meestal rationeel en goed is. Blijft Rusland verstoken van de leiding van kunstenaars op bouwgebied, dan wordt het een kerkhof van banaliteiten.

Het is hier ook de plaats om er op te wijzen, dat in Rusland

[p. 42]

dikwijls het begrip van degelijk bouwen synoniem geacht wordt met zwaar bouwen, waardoor er zeer veel materiaal niet alleen geheel onnoodig gebruikt wordt, maar tevens gemist wordt de fijne geleding, die een kenmerk is van modern geïndustrialiseerden bouw. Het zou zeker onjuist zijn te verzwijgen, dat op het gebied van fabrieksbouw een groote vooruitgang valt waar te nemen en veel moderne fabrieken dan ook niets meer gelijken op de slecht verlichte en slecht geventileerde werkplaatsen van vroeger. Ook de ontspanningsruimten bij de fabrieken geven daaraan een geheel eigen karakter.

De zeer uitgebreide verordeningen op sanitair bouwkundig gebied wijzen er op, dat Rusland van plan is snel de achterlijke toestanden te laten verdwijnen. De verwerkelijking daarvan geschiedt uit den aard der zaak zuiverder en vollediger in en om de groote steden, dan op het land, waar de sanitaire toestanden nog veel te wenschen laten. Wanneer men echter bedenkt, op welke bijna dierlijke wijze op het land werd geleefd, en wat in de enkele jaren van opbouw reeds daarin veranderd is, dan gevoelt men, dat een aparte maatstaf voor Rusland moet aangelegd worden en dat vergelijking in maatschappelijk opzicht tusschen Rusland en de kultuurdeelen van Europa en Amerika geen zin heeft en tot onjuiste conclusies moet voeren. In Siberië b.v. bestaan nog tallooze woningen in den grond, z.g. zemlianki, waarin voor de revolutie vele arbeiders woonden, die in de industrie of mijnbouw werkten. Thans zijn deze grondwoningen bijna geheel verdwenen en woont het grootste deel der arbeiders in behoorlijke huizen van baksteen of bergsteen of van geschilde boomstammen gemaakt, wat de nationale bouwmethode is. - Met, voor Russische toestanden koortsachtige haast verrijzen de nieuwe woningcomplexen uit den grond te midden van de fabrieken, mijngebouwen en electrische centrales. Van goede stedebouwkundige oplossingen is echter niets te bespeuren.

Zoover ik kon waarnemen valt overal het streven op om op het land te komen tot uitsluitend eengezinswoningen, na een tijdelijke poging om meergezinswoningen te stichten, terwijl daarentegen in de steden helaas de hooge huurkazernen ontstaan, ook daar, waar de grondvoorraad laagbouw heel goed mogelijk zou maken. Hieruit blijkt, dat traditie en imitatie toch niet te miskennen factoren blijven. Is materieel en sanitair een groote vooruitgang waar te nemen, op woongebied is de nieuwe ontwikkeling zonder eenige bouwkunstige waarde. De Rus in het algemeen heeft dan ook geen woonkultuur.

De stad en het dorp, die hun karakter toch in hoofdzaak aan de woonhuizen ontleenen, dragen in Rusland sterk het karak-

[p. 43]

ter van gemis aan behagen in het wonen. Zal dus de komende tijd daarin verandering brengen, dan zal het van groot belang zijn, dat het begrip van prettig wonen en zijn huis verzorgen een onderdeel gaat vormen van de volksontwikkeling. Zeker zal hierdoor ook het onmatig gebruik van alkohol afnemen. Het voorbeeld van de Communistische jongeren allèèn schijnt helaas niet voldoende te zijn, om dit ingekankerde euvel te keeren.

Tegenover het gebrek aan woonkultuur staat evenwel een overal verspreid verlangen om de ‘roode hoekjes’, de ‘krasniej cegolkiej’ zoo gezellig en prettig mogelijk te maken. Deze ‘roode hoekjes’ treft men tot in de verst gelegen boerendorpjes aan. Het zijn plaatsen, waar men boeken en tijdschriften vindt en waar gedebateerd en geschaakt wordt. Als het eenigszins mogelijk is, wordt daaraan een tooneelzaal verbonden, waar de eigen troepen geregeld opvoeringen geven, en waar de grootere vergaderingen gehouden worden.

Zooals reeds gezegd dragen deze gebouwen meestal een tijdelijk karakter, en juist dit tijdelijk karakter en de tijdelijke versieringen en de fel gekleurde en sterk sprekende platen aan de wanden dragen wellicht in zich de kiem, waaruit de latere monumentale bouwwerken zullen groeien.

In deze uitingen ligt verscholen het typisch verlangen van den Rus naar zijn gemeenschapsgebouwen, die den geest van het weerspiegelen. Nu de jongere generatie het geloof in de verloren heeeft, kan in deze ‘roode hoekjes’ het prototype voor de nieuwe monumentale bouwkunst liggen. Maar, daar de groei zoo snel gaat naar alle kanten, en daar de menschelijke ontwikkeling toch niet meer uitsluitend plaats vindt langs empirische banen, maar wetenschappelijk geleid wordt, zal het van groot belang zijn, dat nu reeds de architektuur in Rusland op woning- en industrieel gebied als geheel door kunstenaars en technici wordt beheerscht, en niet door ambtenaren wordt geleid, die van stedenbouw en architektuur niet het minste begrip hebben.