Kultuur en wetenschap in het nieuwe Rusland

[p. 26]

‘Kemantscha’
Kaukasisch muziekinstrument met strijkstok.

Bas-Balalaïka.

[p. 27]

Russiese muziek op de tentoonstelling Frankfort '27 ‘Musik im Leben der Völker’
Paul. F. Sanders

Tijdens de merkwaardige en onvergelijkelik veelzijdige muziektentoonstelling, die in de zomermaanden 1927 te Frankfurt a.M. gehouden werd, zijn vele indrukwekkende demonstraties en konserten gegeven. Ik was in de gelegenheid enige dezer bij te wonen, o.a. een avond ‘Muziek der volkeren van de Unie der Sosialistiese Sowjet-republieken’, in de opera gegeven op initiatief van het te Moskou gevestigde ‘Genootschap tot kulturele samenwerking tussen de Sowjet-Unie en het buitenland’, en gesteund door de Russiese regering. Het geheel stond onder leiding van Staatsmusiker (ik geef deze titel, die voor zichzelf spreekt, onvertaald) Prof. G.P.L. Ljubimoff, die zich reeds sinds jaren verdienstelik maakt met de systematiese verzameling en uitgave van volksliederen, en zich vooral grote moeite geeft om het gebruik der volksinstrumenten in ere te herstellen. De gehele voorstelling duurde (zonder pauze en met tussenpozen van nauweliks enkele minuten voor dekorveranderingen-bij-open-doek) bijna drie uur en boeide van de eerste tot de laatste minuut op zeldzame wijze. Dat was alleen te danken aan het feit, dat hier zuivere volkskunst op onopgesmukte manier, zonder mooidoenerij, zonder vermenging met artistiekerigheden, die niet bij de volkskunst horen, gegeven werd.

Op het toneel, waarvan het voorscherm de gehele avond geopend bleef, was een kleiner toneel gebouwd. Daarop verschenen de zangers en dansers in nationaal-kostuum voor een achterdoek, dat telkens verwisseld werd en een beeld gaf van de streek van herkomst van het betreffende lied. Die beschilderde achterdoekjes waren meesterstukjes op zichzelf, maar leidden de aandacht niet af. Er bestaat dan ook slechts een oppervlakkige overeenkomst tussen de wijze, waarop de volksliederen hier gegeven werden en het prinsiepe van cabarets als ‘De blauwe vogel’. Dergelijke cabarets dramatiseren een lied doordat zij het door een verhalende persoon laten zingen en gelijktijdig door anderen de inhoud laten spelen; of doordat zij de personages uit het lied ten tonele voeren en in rollen laten zingen, of op andere verwante wijze. Bij de voorstelling te Frankfort was van dramatisering geen sprake. Dat zou ook in strijd geweest zijn met het wezen der volkskunst, die alles behalve toneelmatig is. Immers in een volkslied uit zich

[p. 28]

het sentiment direkt en spontaan; het kan niet uitgebeeld worden zonder aan waarheid in te boeten. In een korte toelichting tot deze voorstelling zei de leider dan ook, dat deze wijze van ten tonele brengen slechts diende om de sfeer en omgeving, waarin de liederen ontstonden en zijn blijven leven, aan te duiden. En inderdaad kon zich onze aandacht, dank zij deze soberheid van aankleding en de ongedwongen wijze waarop de medewerkenden optraden, vrij van elke artistieke pose, volledig op de muziek konsentreren. Het ging alles zo natuurlik, zo eenvoudig, dat men zich nauweliks rekenschap gaf dat hier kunstenaars voor ons stonden. De uitvoeringen waren subliem, maar men ontmoet onder volkszangers en -instrumentalisten immers wel eens meer geboren virtuozen.......

Het programma was in drie afdelingen verdeeld. Het eerste bracht beelden uit Groot-Rusland, Wit-Rusland en de Oekraïne; het twede uit de Krim en het hoge Noorden; het derde uit Midden-Azië. De liederen droegen het meest uiteenlopende karakter: er waren wiege- en bruilofsliederen, kozakken- en roversliederen, spot- en liefdesliederen, soldaten- en handwerkersliederen, oogst- en herdenkingsliederen, meisjes- en speelliedjes, volksballaden, enz. Met uitzondering van enkele Jiddische liedjes, die aan de piano begeleid werden, werden allen op de bijbehorende nationaal-instrumenten geakkompagneerd. Vooral de Domra speelde hierbij een voorname rol. Dit is een soort mandoline, maar van rond model en met vier enkele snaren bespannen; de klank is ook veel voller en edeler en houdt het midden tussen die van de banjo en balalaika. De domra bestaat in vier stemmingen (en dus ook vier formaten); als kwartet had het een geheel eigen charme. Dit oude begeleidings-instrument was volledig in onbruik geraakt, maar is - dank zij enkele door prof. Ljubimoff aangebrachte verbeteringen -, tans weer, met de accordeon (een klein model trekharmonica), als volksinstrument het meest in zwang. Alleen te Moskou vindt men ongeveer 400 domra-orkesten, met een gezamenlik aantal leden van circa 8000. Van wege de z.g. klubs (die men in elke gemeente van het huidige Rusland aantreft, en die politieke verenigingen, sport- en schaakclubs, toneel-, zang-, muziek, radioluisteraarsverenigingen, enz. omvatten), wordt op deze instrumenten - trouwens ook in zang - onder vakkundige leiding les gegeven. De dans wordt bij voorkeur begeleid door de cembaal, die wij van tsiganerkapellen kennen. Het instrument, dat hier gebruikt werd, werd door de bespeler op de knieën genomen en zowel met de met doek bekleedde stokjes bespeeld als betokkeld. Die bespeling geschiedde met een verbluffende vaardigheid; allerhande onge-

[p. 29]

wone akkoordverbindingen en klanken bleken op dit primitieve instrument mogelik.

Een merkwaardig instrument, aangrijpend weemoedig van klank, is de ‘kemantscha’, waarop de Kaukasiese herder zijn klachten speelt. Men stelle zich een lange stok voor, van onderen puntig, naar boven langzaam in dikte toenemend tot ongeveer vuistdikte. Het bovenstuk heeft een gedraaide knopversiering (zoals ouwerwetse salon-meubeltjes dat hebben) en is voorzien van drie schroeven, waarmede drie snaren gespannen kunnen worden. Op ongeveer 'n kwart lengte, vanaf de punt gerekend, is bij wijze van klankbord een met dierenhuid bespannen halve kokosnoot bevestigd. De snaren lopen over een soort kam en worden aangestreken met een strijkstok in de vorm van een korte, primitieve boog. Het geluid is eentonig, maar fascinerend. Wie het gehoord heeft, vergeet het nooit.

Ook het herders-instrument bij uitnemendheid, de schalmei, werd bespeeld en ten slotte een uit een lange tak of een lang stuk riet gesneden primitief blaas-instrument, ‘kurai’ genaamd, dat geen bepaalde toonhoogte voortbrengt, maar een langgerekt, doordringend en luguber geluid. Dit instrument der eenzaamheid en eindeloze verten komt uit de Baschkiren-Republik.

Wij die gewend zijn de Russen op ons toneel steeds dezelfde dansen te zien uitvoeren op balalaika- of harmonica-muziek, of hen in koor gekunsteld te horen zingen, kregen hier wel een bredere kijk op de onmetelike folkloristiese schatten, die in Rusland bewaard zijn gebleven en die men nu pas methodies is gaan verzamelen.