Het feest der gedachtenis

(1915)–Henriette Roland Holst-van der Schalk– rechtenstatus



[pagina 33]
II. De vrouw der plicht.
[pagina 35]
‘Achter de luide, zon-gedrenkte straat gaan stille kamers naar stadstuinen open: daar leeft van stemmig licht schaduw-omdropen, 't vrouwengeslacht eerbaren levens-staat. Rondom hen klopt het hart des levens luid; zij merken 't nauw; de marmer-koele gangen houden hun drentelenden voet gevangen, hun blik rijst boven de wanden niet uit. Maar dagen zijn lang en 't bedrijvig drent'len vult de leegte der lange dagen niet die d'een gelijk aan den ander aanwent'len uit het grijs-egale levens-verschiet. En op de vleugels van de schemering komen vage verlangens aangevlogen die den glans vullen van de jonge oogen met droom en onbegrepen hunkering. Maar als de jaren hebben uitgewischt dien glans, schurende aldoor met zorgenwiek, draagt schemering aan donk're treurmuziek om wat het hart begeerde en heeft gemist: verlangens onvervulde, droomen zoet die nimmer lichaam werde'. Ach, droef gebeur is dit, als menschenziel zich met getreur om de schim van een schim verzaden moet. Zusters, ik ga verhalen hoe de vrouw eens naar de oude wet haar daden richtte,
[pagina 36]
toen volgzaam dulden was der vrouwenplichten eerste, en deugd dien te vervullen trouw. Ik zal u toonen, hoe ze heeft geleefd en hoe ze heeft gelede' en hoe dat lijden verloren was, omdat het in de tijden geen toekomst-zaden uitgeworpen heeft. Ik zie haar over vrouwenwerk gebogen: als zij het hoofd heft, zijn haar wangen vaal, de doffe blik der zwart-omrande oogen verhaalt eentonig-arm levens-verhaal van dagen zonder glans. Haar stem zeurt zacht, vindt nooit den vollen toon van zelfvertrouwen; als 't werk rust, liggen haar handen gevouwen in haar schoot, moede vlerken zonder macht. Toen ze jong was, glansde haar oog in glans vochtig als van donkerrijpe morellen; door haar lach luidden zilverblije schellen van jonge dartelheid; licht als in dans wiegde haar lichaam zijn lenige lijnen; in haar hart zwol het heerlijke begeeren naar groot geluk; verlangens, warme-teere, deden haar diepe vrouwen-diepten deinen. De liefdebloem was in haar hart ontloken: van ver groet manlijk-jong gelaat: tot hem vliegt verlange' uit; zij had hem trouw versproken, maar barsch maande aan haar oor de vader-stem:
[pagina 37]
zij had gedaan naar ijd'le meisjes-zinnen, zij had haar hart op een dwaasheid gesteld; hij wist het uit ervaring: 't harde geld was zachtste peluw voor de huw'lijks-minne. Een braaf man vroeg haar om zijn vrouw te worden; God had hem gezegend met geld en goed: met hem ging zij een leven te gemoet van kalm geluk (haar vurige oogen morden, maar ze zei niets); wat bood die knaap haar aan? Ze zou met hem zorg drinke' en armoe eten; hij was berooid over zee weggegaan: zij moest verstandig zijn en hem vergeten. Ze knikte ‘neen’. De vader-stem ging dreigen: zoo zij waagde op te staan tegen zijn wil, zijn hartewensch brak om een meisjesgril, mocht zij zelf weten, waar ze brood zou krijgen. Zij weende. Booze stem werd week: ‘Marie, doe wat je vader vraagt, doe hem dit leed niet aan; kom wees een goede dochter’. - Heet drupten haar tranen op zijn hand en knie. Zij wou wel graag een goede dochter wezen, en vaders stem was met gezag bevracht: grijze misten dronken liefs manlijk wezen, de trotsche zinnen werden week en zacht. Als zij alleen was, hoorde zij hem fluist'ren - zoo had hij gefluisterd toen hij wegging -
[pagina 38]
‘wees flink mijn lief, wees sterk’. In 't stille duist're wrong zij de handen, vol vertwijfeling. ‘Was hij maar hier... ik heb alleen geen krachten’ Zij leerde nooit op eigen wil te staan; de dagen sleepten voort, het daadloos wachten ontzenuwt... zij heeft toch in 't eind gedaan haar vaders wil, zij heeft den knop gebroken van haar liefde en den lentedroom vertreden in haar jong hart: jeugd was nauw'lijks ontloken door haar warm bloed en haar zwellende leden. Zij heeft den man gehuwd, aan wereldsch goed rijk, en weerzin omsluierd in haar oogen; zij heeft naast hem geleefd de levenslogen: hij mocht niets weten, hij heeft niets vermoed. Hij had haar trouw gesteld tot wet, en trouw geboden d'aardsche en de hemelsche machten; zij heeft de wet gebroken in gedachten maar niet in daden, een eerbare vrouw. Zij heeft de bitt're dagen uitgehouden, zij heeft de lange dwing'landij geduld, zij heeft haar eigen schande niet onthuld maar begrave' in 't hart zonder één vertrouwde als hij van haar tot and're vrouwen zwierf. - Want trouw was toen den man niet opgelegd, alleen de vrouw, dat geld en goed kon recht neerdale' op wettige erve', als vader stierf. -
[pagina 39]
Zij heeft hem zonen, dochteren, gebaard en met haar melk zijn kind'ren groot-getogen; zij heeft geleerd de luimen in zijn oogen te lezen, ze heeft zijn driften gespaard, maar niet uit liefde, neen uit vrees, omdat ze niet waagde tegen hem op te staan, en altijd bukte, als ze had gedaan toen ze vader haar lief geofferd had. Ze heeft in haar diepst hart nooit durven lezen hoe daar, schuwe zwijger, de haat rondsloop tegen den meester wiens geweld haar wezen gewrongen had naar zijner lusten loop. Zij trotseerde nooit, maar met kleine listen had ze gestreden, soms gezegepraald; ze wist dat haar eigen zonen iets wisten: hun oogen hadden het haar hart verhaald. Ze hinge' aan haar, ze wilden door haar worden gekoesterd, ze stoofden graag in haar schoot, maar vader troonde in een hoog're orde en elke vrouw zonk met haar, lotgenoot in het half-verachtende medelijden dat uit hen neerzag op 't and're geslacht: 't leefde om den man te dienen, het was zacht en zorgzaam, maar het wilde altijd misleiden en ging nooit recht. - Zij had de wet vervuld, den plicht volbracht, maar wanneer menschen prezen
[pagina 40]
haar vrouwendeugd, voelde ze door haar wezen de wroeging scheuren van geheime schuld. Ze wist, dat ze haar beste ik belogen met schijn had, en den honger van haar ziel met veinzerij gestild. - De avond viel, het schaduwland donkerde voor haar oogen: nu moest ze sterven, en had nooit geleefd. Bitter brak over haar de vloed van 't weten waarvoor zij altijd was teruggebeefd, en hong'rig zonk zij in het groot vergeten. O hoevelen zijn zoo, hong'rig, verzonken, hoevelen hebben hun mensch-zijn vertreden: arme stoeten, wier armzalige vrede menschheid niet heeft verrijkt, haar niets geschonken' Het verhaal van het onvruchtbare lijden dier arme was verhaald. Ik zag de blijden, de vreugdevollen die nooit weenden, weenen om het langzaam verbloeden van dat eene hart, om de vele harten die zoo zijn verbloed in geduldige levenspijn. Ik zag ze treuren om de lange schande van al die slaafs gereikte vrouwenhanden, om de berooide levens, waar de droomen, donzigwarme, uít werden weggenomen en stuk gegooid tegen den harden steen van valsche plichte': ik hoorde hun geween. Ik hoorde zachte treur-geluiden zweven tusschen het rijk bloeiende voorjaarsleven
[pagina 41]
toen die milde sterken meewarig bogen over de oude smart hun nieuwe oogen. Over de oude zwakheid die zij niet meer kenden, van het sidd'rend vrouwenriet dat de wind van manlijken wil versloeg en naar hem b'liefde her en derwaarts joeg. Maar allen zwegen, want dit vrouwenleed had de brug tot hun blijheid niet gesmeed, en daarom voelden zij het vreemd en ver als smart-gebeuren op een andere ster, en wachtten zwijgend, wie van hen na 't grauw verhaal der onderworpen plichtenvrouw ging roemen hunner levens heerlijkheid. Het wachten duurt niet lang. Een jonkvrouw schrijdt naar voren uit de scharen der jonkvrouwen: haar stap is veerend-licht als bij een dans, haar effen kleed blauwt, zuiver als de blauwe hemel, om 't hoofd draagt zij den witten krans der bruiden. Nog omschaduwt haar 't verhaal van gelaten derven door lange dagen schraal, maar morgenrood van eigen vreugde breekt heen door dien grauwen damp nog eer zij spreekt. Zooals de slanke jonkvrouw van het woud, de berk, in vroege April - het eikenhout staat vaal en dood, de grijze beukenstammen dragen hoog boven enk'le lichte vlammen; zij alleen heeft haar tooi al: 't groene haar vloeit teeder, als bij waternimf, òm haar, - zoo vloeit vreugd om die jonkvrouw, lichte dos, zoo bloeit blijheid uit haar zijn gouden blos. Tusschen de gezellinnen treedt zij uit,
[pagina 42]
en waar Stem-van-'t-verleden had geluid doodsklok over de wet die 't hart beklemde, stond ze, men zag hoe z'eigen vreugd nog remde aan 't stille werken van haar schoon gelaat. Dan, als een vogel de vleugels uitslaat, hief zij de armen hoog in blijde ontroering, en nu zingt ze, nu bevrijdt z'uit omsnoering van smart'lijk meegevoel haar stralend zelf. Allen voelen het sombere gewelf van verleden verzinken, heel die grijze wereld verzinkt. En dit is de zangwijze die duisterheid verdreef en op eenmaal wereld weer maakte een helle vreugdezaal: - ‘O zuster in pijn die u zelf niet mocht zijn, niet mocht deinen naar eigen drang, hadt ge met ons geleefd nu geen schepsel meer beeft voor anderer schepselen dwang! O zustertje zwak die vreemd willen brak, kondt ge wederkeeren op aard nu de vrouw opgerezen naast den man staat, een wezen met eigen-gedachte besnaard! Nu geen vader meer bindt lijf en ziel van zijn kind aan vreemde om de wil van 't goud, nu geen glinst'rende macht
[pagina 43]
't arme menschen-geslacht meer waan-omtooverd houdt. Nu de schaamte, de pijn van d' aarde uitgewischt zijn, omfloersend de oogen der bruiden toen hun hart kromp in een en hun wang werd van steen bij der huwelijksklokken luiden. Want de jonkvrouw is vrij. Naar het hart neigt, geeft zij van haar lijf de bloeiende gave om met golven van jeugd in eer en in vreugd den schoonen geliefde te laven. Ja de man vindt de vrouw zacht òm hem als het blauw des hemels, vol milde kracht; maar zij knielt niet meer, smeekeling, voor hem neer en zij hangt niet meer aan hem, een vracht. Wat maakte haar vrij? Waardoor won zij de fierheid die recht doet staan? Lange afhankelijkheid kweekte wankelheid in haar hart en zinnen aan toen zijn arbeid won
[pagina 44]
beiden 't brood, hij de bron, zij 't reetje dat dronk uit hem; kon het anders toen zijn of zij luisterde, klein en schuw, naar zijn meester-stem? Maar een nieuwe mensche-orde ontbloeide, omgordde de vrouw met nieuwe kracht: de bronnen van het leven werden vrijgegeven, de vrijheid werd allen gebracht. Vrij de vrouw, vrij het kind, allen vrij, want elk vindt gemeenschap, de goede de groote, zijn eenigen heer, en geen mensch wordt meer van de borst der natuur weggestooten. Geen goud koopt meer vrouwen-bloed vrouwen-eer: het spook van den honger is dood; liefde trekt, liefde alleen, maagd tot jongeling heen en maakt welig de vrouwenschoot. Gelijk maneglans glijdt over wat'ren wijd, niets zijn vloeiende glansen stuit, vloeit d'oneindige kracht van te minnen nu zacht
[pagina 45]
langs alle menschwezens uit. Liefde vloeit, liefde rent als langs 't week element de zilv'ren klaarte der maan, en van ree tot ree ligt de menschenzee één blinkende liefdesbaan. Wanneer zachte begeerte aanraakt twee, harte-teerte ze buigt tot elkander heen, rijst geen dam en geen rots tusschen hen, goud noch trots splijt hunk'rende harten van een. Maar verlangen ontvoert verlangen en snoert zich met hem tot een snoer van vreugd, en te doen Liefde's wil aandachtig en stil is de eenige wet nu en deugd. O mijn zusters, ik dans over d'aarde en glans lacht mij tegen uit ieder ding, want morgen is de dag dat ik brengen mag mij zelve aan mijn lieveling. Waar rytme' arbeid roemen, waar purp're arbeidsbloemen
[pagina 46]
ontluiken in glaslichte zaal, zag ik aandachtige hem, richtend de machtige willige knechten van staal. Waar dreunende dans van arbeids-kadans meesleept het suizende bloed, lijven elkaar raken, vingers in elkaar haken als werkdrift ze haasten doet, - zag in 't paarlende licht ik zijn dapper gezicht als een bloem, gaaf en glanzend-gezond; zijn hel oog was de baak die door morgentaak tot ons leerenden licht uitzond. Hier vuurde hij aan, ginds hielp hij verstaan, vol rustig gezag steeg zijn stem: hem koos de rei der makkers tot leider, want allen beminden hem. Als 't werk was gedaan, zijn wij stralend gegaan tot het middag-stralende licht, hand in hand door den drom gingen wij, tot ons om zag menig meisjesgezicht,
[pagina 47]
zag dan weg en werd wit, want mijn liefste bezit de stralende kracht die bekoort; zijn lach klinkklaar goud, zijn oog dat hel blauwt, hadden harte-vrede verstoord. Dan het arbeidsgewaad wierp ik af, en mijn maat wierp het af, wij gleden te spelen als twee zilvervisschen door riet, tusschen lisschen iin glanzende waterpriëelen. Zoo droeg elke dag een stralenden lach, want elken beleefden wij samen; drang elkaar te behooren deed de oogen zacht gloren en trillen de zachte lichamen. Maar gemeenschap riep naar een land dat nog sliep, jonge zonen van 't oude land: met de makkers ging hij, òm te scheppen tot wei en boomgaard het zengend zand. En ik bleef. Jeugd was vol- rijp en dadendrang zwol door mijn lijf: het jaar ging beginnen dat het meisje verricht
[pagina 48]
zorgende vrouwenplicht om recht in de maatschap te winnen. En ik deed zachte taak tusschen kind'ren, hield waak bij kranken, verpleegde de ouden; o verlangen riep wild soms: ik heb het gestild met droomen van toekomst, de gouden. Want wij hadde' eer hij ging, trouw gewisseld en ring, in vrijheid ons zelven verplicht, en het proefjaar was als een enge bergpas naar een wereld van glans en licht. O gescheiden te zijn doet de liefde als wijn bezinken, maakt mild haar en klaar; wij wilden winnen over oproerige zinnen Liefde's lout'ring: wij wonnen haar. En de proeftijd was niet leeg-smachtend verdriet of daadlooze telling der dagen: gemeenschap riep hem dààr, hield mij hièr; en voor haar werd het offer in blijheid gedragen. 't Was haar wil dat hij ging,
[pagina 49]
dat ik bleef; hunkering leed ik, heb nooit eenzaam geweend; hij en ik, elk een deel van 't groot arbeidsgeheel in dienst van de maatschap vereend: dat besef brugde heen over d' afstand, maakte één in durende omstrengeling; en d' aard' wentelde rond, 't jonge koren werd blond, en het jaar, het jaar verging. En o zusters, morgen is de dag dat ik lieveling brengen mag de gaaf van mijn jonge leven, dat zijn leven in 't mijne glijdt en elk van ons verdiept en verwijdt door wat d' ander hem schoons gaat geven. O aarde die mijn tong looft, menschheid waar mijn hart aan gelooft, die ik dienen wil warm en trouw, heelal dat mijn brein niet omvangt, waar menschheid glinst'rend aan hangt, als aan zijn kelk druppel dauw, ik wil kinderen baren in vreugd dat eens onze liefde heugt menschwezens zonder tal, heugt u, aarde die altijd weer bloeit, u, menschheid die al hooger groeit,
[pagina 50]
u, oneindige kracht heelal. Dat de stroom geluk die nu vaart door mijn hart, nog uitstroomt op aard als wij lang stof zijn geworden, en zich spreide garvelend licht, voor eeuwig beglanzend 't gezicht van het eeuwig-glanzende worden’. Zij zweeg, als in extase, en haar hand groette al, haar oog zag al het bloeiend land waar zij met den heerlijke saam zou wonen en werken en baren in vreugde zonen en dochters. Zalig-lachend liep zij naar de omkransing der gezellinnen-schaar terug: de zusters die haar zagen komen wuifden haar toe, glans-lachende, de droomen van weemoed die het droeve leefverhaal der plichtenvrouw in hun ziel deed opstijgen, had weggeblazen die vreugd-dronken taal: geluk lachte weer om hun mond, hun eigen. En door het lachen glansden zachte tranen; d'ouden weenden omdat de zijden manen van Liefde zacht aanraakten hunne wangen: herinn'ring, kind en moeder van verlangen, begon te spelen door hun hart; dat spel doet vaak in oude' opborrelen de wel van zoet-weemoedige verteedering. De jongen weenden, omdat openging toekomst voor hen: het heerlijke verwachten deed tranen wellen met teere gedachten van liefde, zoetjes zoetjes kloppend aan
[pagina 51]
bij 't hart om te worden opengedaan. Alleen de rijpe rustige matronen die op de bergen der ervaring wonen glimlachten moederlijk, maar weenden niet: niet rimpelde onder het ontroerend lied hun sterke vrede. Iets beschaamd, dat zij 't hart had ontbloot, liep de bruid naar de rij terug der zusters, als op stille zee een brik loopt, licht en snel, in avondvree. De vrouwen riepen tot haar; zij in 't gaan hief de hand op te groeten de beminden en ijlde voort. Ik zag haar blijde jeugd zich storten in den drom der blijgezinden, ik zag hun zacht omarme' elkander vinden, en haar vreugd werd weer deel der algemeene vreugd.

Vorige Volgende

II. De vrouw der plicht.

II.
De vrouw der plicht.