Broederschap in de levenspraktijk. Kunst en broederschap

V.

Over landen en kontinenten hangt de stemming van den ondergang eener wereld. In het na-oorlogsche kapitalisme kregen alle ekonomische en politieke vraagstukken een dreigend gezicht; alle tegenstellingen werden tot het uiterste verscherpt. Geheele volken vervielen tot pauperisme. De kloof tusschen produktie en verbruik, tusschen goederen, die geen afzet vinden, en tientallen millioenen werkloozen, die te arm zijn om te koopen, die kloof gaapt heden zoo wijd en zoo diep, dat het onmogelijk schijnt, haar te dempen. En toch zou zij gedempt kunnen worden, - door gemeenschapsgevoel, door besef van saamhoorigheid; en door het stellen, natuurlijk, van redelijk inzicht, organisatie-vermogen en technische kennis, in dienst van dat besef.

De menschheid, allereerst de westersche menschheid, wordt bedreigd door ontzaggelijke rampen, door ekonomische. sociale, politieke, militaire wervelstormen en orkanen, die haar eigen onmacht of onwil, de vraag-

[p. 25]

stukken van een nieuwe sociale orde, en een nieuwe verhouding tusschen eenlingen, naties en staten, op te lossen, in het leven roept.

Maar tegenover de bedreiging, verheft zich de belofte. De menschheid kàn die vraagstukken oplossen. Zij bezit er de geestelijke, organisatorische en technische krachten toe... zij weet ook in welke richting zij de oplossing moet zoeken. Alles hangt af van den geest! Alles hangt er van af, of er liefde en inzicht genoeg zijn in de wereld. Alles hangt er van af, of de ikdienstigheid, althans bij een groeiende minderheid, snel en beslist genoeg plaats zal maken voor wijdienstigheid.

Ikdienstigheid is nu overal, waar de leden van een bevoorrechte minderheid hun voorrechten pogen te verdedigen, ten koste van het lot van misdeelde massa's. ‘Pogen te verdedigen’, - dat wil in de meeste gevallen zeggen: met handen en voeten zich daaraan vastklemmen: vechten, met tanden en nagels, voor het behoud er van. Een dergelijke wijze-van-doen is niet enkel afschuwelijk en weerzinwekkend, zij is ook in hooge mate zielig. In de meeste gevallen wordt zij ingegeven door redelooze angst voor bedreigingen van verschillenden aard; zooals: achteruitgang van levensstandaard, verlies van prestige, voor honger, kou, ziekte, ellende, kortom voor al datgene, wat allen, die zich vastklemmen aan bezit en inkomen, nu metterdaad voor hun ‘volksgenooten’ bestendigen. Gelukkig zijn niet allen zóó machteloos, of zoo onwillig, om uit de algemeene ineenstorting van dezen tijd te leeren, - een ineenstorting, die zich in alle velden-des-levens: ekonomie, politiek, moraal, kunst, godsdienst, voltrekt. Gelukkig is er een minderheid, die losser wordt van geld en goed; die haar angst verliest voor den omkeer, die bereid is, offers te brengen, om dien omkeer te bespoedigen, die begrijpt, dat klein prutswerk aan de ekonomische, maatschappelijke en politieke levensvormen niets meer vermag, maar dat het gaat om een ver-

[p. 26]

andering der grondslagen, - die inziet, dat echte wijdienstigheid allereerst moet voeren tot den opbouw van een nieuw stelsel van voortbrenging, een stelsel waarin niet gewerkt wordt voor winst, maar voor voorziening in de behoeften der gemeenschap.

Zoolang deze nieuwe grondslag in het sociale leven niet is gelegd, kàn wijdienstigheid niet de algemeene karakterhouding worden. Individueele strevingen kunnen niet òp tegen de over-machtige, zich steeds weer doorzettende faktoren van het maatschappelijke milieu. En evenmin kan wijdienstigheid de algemeene karakterhouding worden, zoolang de volken niet bereid zijn, bepaalde nationale belangen te offeren op het altaar van internationale samenwerking. De ondergang, die de menschheid bedreigt, kan komen van een katastrofe, die hetzij in de sociale, hetzij in de politieke sfeer haar uitgangspunt heeft. De eisch, die aan de menschheid in dezen kenteringstijd wordt gesteld, omvat óók den opbouw van een organisatievorm van volken en gemeenschappen, die, zoowel de vrijheid van 't individu als die van nationale en gewestelijke kultuur waarborgend, tevens den groei der menschheid tot één bewust samenhangend organisme, ondersteunt en bespoedigt. Nationalistische machtshonger, vreemdelingenhaat en nationaal zelfbehagen zijn evengoed doodsvijanden van het gemeenschapsgevoel als klasse-en-groeps-egoïsme. Nu de groeiende geestelijke en technische kultuur het voortbestaan van slagboomen tusschen de nationale gemeenschappen tot bedreigingen van hun aller leven en bloei heeft gemaakt, nu kan de ideale gemeenschap die wij bedoelen, het ‘rijpende wij’, waarvoor wij willen leven, strijden en zoo noodig sterven, niets minders zijn dan, in sociaal opzicht, een samenleving van broederlijke ge[r]echtigheid, en in politiek opzicht, een federatef verbond van alle kultuurvolken.

Het voornaamste beletsel, dat de rijping van die ideale gemeenschap in den weg staat, zijn dus niet enkel bepaalde ‘omstandigheden’, - dat zijn machtsformaties

[p. 27]

en machtsinstellingen, maar ook denkwijzen, gewoonten en omgangsvormen. Sommige dier machtsformaties beschikken over machtsmiddelen van verschillenden aard, in sommige gevallen formidaal sterke machtsmiddelen; (politie, justitie, legers, trusts, banken, werkgeversbonden, enz.). Dit alles echter, de machtsinstellingen, de denkwijzen, de omgangsvormen, het bestaat niet buiten menschen óm. Willen wij veranderingen doorvoeren, dan moeten wij dus op twee manieren pogen op het leven in te werken, - of, zoo ge wilt, ons werken moet de twee groote levenssferen bestrijken, die wij als het openbare kollektieve en het individueele partikuliere leven een oogenblik van elkaar afzonderen.

Anders gezegd: we moeten stuk voor stuk nieuwe menschen worden, menschen in wien de ikzucht àl meer wijkt voor de wijdienstigheid. En tevens moeten wij, die onze kracht aan de ideale gemeenschap, het door-deeeuwen-rijpend-wij willen geven, werken en strijden om te samen het maatschappelijke en politieke milieu te veranderen.

Dus: niet eerst het eene en daarna het andere, - zooals men vroeger ten onrechte gemeend heeft, toen sociale en ethische hervormers door deze verkeerde meening vaak tegenover elkaar stonden, - niet eerst ‘den afzonderlijken mensch’ willen vernieuwen en daarna ‘de maatschappij’ in een beter spoor tillen, of andersom, maar gewerkt in het besef van het innig verband tusschen individu en gemeenschap, en van de onophoudelijke wisselwerking die tusschen beide bestaat.