Verzamelde werken. Deel 4. Verzameld proza. Deel 2. Over den dichter Leopold. In memoriam Herman Gorter. Shelley - een afscheid. Uit zelfbehoud. Eigen achtergronden. Van erts tot arend en andere essays

[p. 263]

X
Na een bezoek aan Totius

[p. 265]

Na een bezoek aan Totius

VOOR een mensch, die vooral uit oude indrukken winst boekt, is een verblijf in een vreemd land meestal verwarrend, tenminste gedurende dat verblijf. Hij verliest zichzelf, en in de onrust van dat verlies ervaart hij met dankbaarheid die uren als van de meeste waarde, waarin hij iets terugvond van zichzelf zooals hij is, of zooals hij had willen zijn.

Dit zal wel de reden zijn, waarom ik mijn vele belevenissen in dit groote en veelzijdig schoone land tot nu toe als vanzelve terugbreng tot enkele zulke ervaringen: de uren in een kamer boven de zee met twee menschen, die ik een half jaar geleden voor het eerst zag en die ik nu al een leven lang ken; - de dag, toen ik in den trein door de Karoo reed, en keek in een stil land, een helder en geheimzinnig grensgebied des levens, dat ik mij toen de zon eindelijk daalde, plotseling meende te herinneren van voor mijn geboorte; - en een bezoek, begeleid door prof. Dekker, bij Totius, een namiddag, waarvan de bijna heilige eenvoud het mij later begrijpelijk maakte, hoe deze kleine groote man, deze dienende dichter, op een stillen achtergrond als het ware, het volksgeweten van den Afrikaander belichaamt.

De tegelijk voorname en ontroerende vriendelijkheid, waarmee hij mij ontving in zijn afgelegen eenvoudige woning, de rust van zijn sprekende stem, die een toon had van laat gewonnen rijkdom, de bescheiden na-

[p. 266]

druk van zijn ernst, zullen mij altijd, bijblijven. En ik hervond deze wezenstrekken ook in wat ik sindsdien las van zijn gedichten, die grootendeels niet ín maar nà de hevige spanningen van het persoonlijk leven schijnen te zijn ontstaan, en waarin, daardoor, de individueele nooden nimmer zoo eigenzinnig den boventoon voeren als bij zoo vele Europeesche dichters, die dan bovendien nog hun intelligentie toespitsen op een al te gewilde oorspronkelijkheid.

Ik voel mij onbevoegd, de waarde van zijn dichterschap te bepalen, maar wel komt het mij voor, dat hij in de dichtkunst een vorm van mensch-zijn verwezenlijkte, die in de verwarde wereld van het Europeesche Westen nauwelijks meer mogelijk lijkt: die van de voor zichzelf niets eischende Dienaar: waardig en bescheiden, streng voor zichzelf, voor de menschen mild. Nergens ook maar een zweem van hoogmoed, doch integendeel om en tusschen de woorden iets, wat ik zou willen noemen een edele kuischheid van de ziel. Was het ook wellicht door deze kuischheid van de ziel, deze schroom zichzelf op den voorgrond te dringen, dat ik vooral bij het lezen van zijn Psalmberijmingen het gevoel kreeg, hier in het geheim te worden genomen van zijn binnenst heiligdom? alsof hij het meest verhevene in zichzelf pas uit had kunnen spreken na het te hebben toegedacht - toegeschréven inderdaad - aan wat zoo veel ouder was dan zijn eigen leven? Als er ook maar eenige grond is voor dit gevoel, zou ik hier willen spreken van een offer, zooals slechts de meest zuivere mensch dat brengen kan.

Prof. Dekker had mij het kleine gebouwtje (nauwe-

[p. 267]

lijks meer dan een hut) gewezen, dat den dichter geschonken was door de Curatoren van de Theologische School, en waar hij de laatste negen maanden aan dat werk besteedde. Zooals hij zelf eens getuigde: ‘die heugenis daarvan sal in my gemoed altyd wegsmelt soos 'n sagte salf.’ - Toen wij buiten het woonhuis ons afscheid namen, ging ik er nog even naar kijken. Door de late zon verlicht scheen het zooveel ouder dan hijzelf; het had uit den tijd en het land kunnen zijn van die gezangen, die hem als het ware tot altaar werden van zijn offer. Enkele schapen graasden er en gaven het stille beeld een nabije vertrouwdheid, die niets afdeed aan dat gevoel van vervlogen eeuwen. Het was mij als het gegeven teeken van een inkeer, waarin de barre wereld niet ontvlucht was, maar bezworen.

Zou een evenwaardige inkeer in mijn land nog mogelijk zijn voor een, die het geloof van dezen dichter niet meer kan deelen? - Dat vroeg ik mij af toen ik zijn hand drukte en voor het laatst zijn gezicht zag, dat mij gedurende ons gesprek enkele malen herinnerd had aan dat van Guido Gezelle, dien anderen dienenden dichter.

Kaapstad, Januari 1947.