Verzamelde werken. Deel 4. Verzameld proza. Deel 2. Over den dichter Leopold. In memoriam Herman Gorter. Shelley - een afscheid. Uit zelfbehoud. Eigen achtergronden. Van erts tot arend en andere essays

[p. 269]

XI
Over den dichter Keuls

[p. 271]

Over den dichter Keuls

ENKEL de dichter, die bij zijn papier met zichzelf alleen kan blijven wordt door het nageslacht niet alleen gelaten: niet vergeten.

Steeds meer ga ik gelooven in deze stille uitgestelde wraak op de al dan niet begaafde schreeuwleelijken, al die vervelende meedoeners en meeloopers met wat in zwang of aan bod is, en nu het verkeer langs de hoofdwegen der kunst steeds meer door deze sta-in-de-wegs in de war wordt gebracht, vind ik in dit gelooven niet zelden de troost, die alleen het wezenlijke mij kan geven. Hiermee valt ook de vraag weg, of ik al dan niet met een groot dichter te maken heb. Was Verlaine een groot dichter? is Bloem het? - het doet niet ter zake. Zijn grootheid dankt een dichter niet alleen aan bouw en potentie van het eigen wezen, doch wel evenzeer aan den bouw en de potentie van de wereld, waarin zijn moeder hem baarde. Zijn blijvende waarde, echter, hangt - ook en zèlfs als die wereld in hem tekeer gaat en hem groot maakt - vooral af van dat vermogen, bij zijn papier met zichzelf alleen te zijn: zich in zijn wezen af te zonderen. Om dit te kunnen moest een groot dichter van het soort, dat in de wereld nog partij koos (Milton), een sterk karakter hebben gevormd en een dwingende persoonlijkheid zijn. Lateren, zooals Baudelaire of Boutens, konden het nog slechts in den afweer van de wereld, die tot bewust aanvaarde een-

[p. 272]

zaamheid leidt, en waarin alles op rekening komt van de persoonlijkheid en haar steile willekeur.

Het schijnt mij toe, dat wij in een tijd leven, waarin de voorwaarde van dat alleenzijn met zichzelf, die afzondering binnen eigen wezen, steeds meer verschuift van de bewust eenzame persoonlijkheid naar den eenzelvige-van-nature: dichters als Verlaine, en vooral Leopold, konden het vrijwel zonder karakter of zelfs persoonlijkheid stellen. Er is iets aan hen, dat aan een eiland doet denken: naarmate het minder groot is, blijft landinwaarts het geluid van de groote zee duidelijker hoorbaar.

In zijn beste verzen blijkt de dichter Keuls mij steeds meer zulk een eenzelvig wezen, zulk een eiland, te zijn, en te overtuigender omdat hij het zelf niet of nauwelijks schijnt te weten. Vooral in die beste verzen van zijn latere jaren overkomt het mij herhaaldelijk, dat het terugsmachten naar verloren geluk, de vaak hevige vertwijfelingen, de niet zelden ultieme uitspraken over het menschelijk leven -..., kortom, alles waar het hem in die verzen bewust om gaat, aanvankelijk zoo niet overstemd, dan toch vervagend wordt doorruischt van een ver en rondom aanhoudend murmureeren, een zacht suizen, waarvan men geleidelijk beseffen gaat, dat het voortkomt uit wat zooveel wijzer en duurzamer is dan de woorden en wat zij mededeelen. Soms schijnt het, of hij er, zonder te weten wat het is, niet tegen op kan; dan maakt het zijn stem vermoeid en moedeloos. Maar in de beste gedichten vertoont hij, en op een geheel eigen wijze het kenmerk ‘d'avoir les qualités de ses défauts’, dat enkele

[p. 273]

- veelal zeer andersoortige - dichters en kunstenaars (Van Gogh, Henriëtte Roland Holst, Slauerhoff) eigen is. Bij het herlezen dringen er, als het ware in weerwil van dat omgevend suizen, alsof een schelp stem kreeg, woorden tot ons door, die wij niet meer vergeten:

Tusschen droom en daad

ligt de nood der zinnen:

Afgrond van beminnen

Of woestijn van haat.

of het zoo zeer menschelijke:

Wij, die het licht tot blinden maakt,
en die in wolken ons verzoenen -

De meest wezenlijke dezer gedichten schijnen eerst te ontstaan en hoorbaar te worden als het laatste gebeurd is: ‘als huis en droom zijn ingestort’, want dan pas rest hem als eenige troost ‘het klein heelal van het gedicht’, en kan hij verklaren (te meer treffend waar de zee, waarin zijn eiland als in een lot gevangen is, zelden of nooit wordt genoemd):

Steeds gaat het vers een eigen weg
En schijnt in eigen lot gevangen -

Als ik over een eeuw weer werd geboren, zou ik zulke verzen ontdekken met dat even plotseling als kostbaar gevoel van een herkenning, die door niets ter wereld meer in het vergeetboek zou raken.

Bergen N.-H., Maart 1948.