Verzamelde werken. Deel 4. Verzameld proza. Deel 2. Over den dichter Leopold. In memoriam Herman Gorter. Shelley - een afscheid. Uit zelfbehoud. Eigen achtergronden. Van erts tot arend en andere essays

[p. 226]

Spiegel en hart

WAAROM is er in een volkomen gedicht, ook al zingt een lichte verrukking er zich snel in uit, altijd iets, dat zoo oud is als de wereld? niets althans, dat vijandig kan zijn aan dit onheuglijke, noch zelfs aan die uiterste moeheid der hoop, waaruit alleen de laatste vervoering haar vlucht kan nemen.

Er is soms een uur waarin het wel schijnen kan als staan in de kamer de dingen in een nagebleven licht of in de weerkaatsing van een licht, dat hier nooit op of onder ging. De eenzelvige, staande voor den spiegel, kijkt dan in dat glas als door een raam naar binnen in een kamer, die - hoezeer ook lijkend op zijn kamer - onzegbaar ouder is en waar een andere stilte heerscht. Wellicht is het vooral die andere stilte, die hem in dat zoo vlakbij zichtbare en toch ontoegankelijke vertrek zich doet verdiepen, want houdt het onnoembare oude, het voormalige, dat op het aanschijn der dingen daar zulk een raadselachtigen nadruk legt, niet met die stilte geheim verband? Hij schijnt, daar naar binnen kijkend, een wezen op het spoor te zullen komen, dat eens daar woonde, er samenkomsten had en er voorvallen beleefde, waarvan zijn kort bestaan, achterhaald, de verre gevolgen nog ondervindt. Hij zal gaan bemerken, hoe de vreemde werkelijkheid, die in de kamer achter dat glas bestaat, met het toenemen van zijn op die andere stilte ingestelde aandacht toeneemt, geleidelijk zelfs geladen wordt met de steeds

[p. 227]

nabijer kans op een plotseling iets, een voorval, waarop het wachten hem, in het afnemen zijner eigen werkelijkheid, vervult met ademlooze spanning. Zal het een geluid, een stem, zijn? of - want die stilte schijnt ook het zichtbare te beheerschen - een nu al bijna niet meer onzichtbare gedaante?

Meer en meer is het mij bij het luisteren naar bepaalde gedichten of muziek, soms ook bij het kijken naar een werk der beeldende kunst, gaan voorkomen, of het hart (of dat er in het hart) een spiegel is, bijna altijd beslagen door adem en dampen der doende wereld, maar die soms opklaart en dan volkomen beheerscht blijkt door een met eenmaal ingevallen stilte, die de stilte van de ziel is en die den tijd opheft tot in de verste verschieten van het voormalige.

Wellicht kan enkel in dien spiegel, die het hart is, of die in het hart is, een werkelijkheid, die aanvankelijk door weerkaatsing werd opgeroepen, de werkelijkheid der doende wereld zoozeer leegzuigen, er zulk een overhand op nemen, dat er een stem of een gedaante waarneembaar wordt, die in die wereld nooit had kunnen ontstaan. En is een gedicht - ook het gedicht, dat naar een toekomst zingt - niet alleen dàn volkomen schoon, als - hoezeer vaak ook begeleid door stemmen en gedaanten van den dag - de lach van Helena er nog in hoorbaar is, of er een afglans van Troje's baaierd nog in gezien kan worden? Want zou, had in die vroege verte de schoonheid niet gelachen bij de brandende stad, het hart niet al lang zijn uitgestorven?