Verzamelde werken. Deel 4. Verzameld proza. Deel 2. Over den dichter Leopold. In memoriam Herman Gorter. Shelley - een afscheid. Uit zelfbehoud. Eigen achtergronden. Van erts tot arend en andere essays

[p. 193]

Het eigen ritueel

ONLANGS sprak ik met C., die haar palet temidden van stalen meubelen hooghoudt, over de wijze waarop een kunstenaar of een dichter zich met de beste kans op zijn werk instelt. Niet zonder ironie schreef zij mijn middagslaap, gevolgd door een korte wandeling en een koud stortbad, en later, bij vallend donker, het zitten met thee, nicotine en alcohol bij een kaarsvlam inplaats van bij electrisch licht, toe aan een neiging tot romantiek en ritueel, en wat het ritueel aangaat had zij, hoewel anders dan zij bedoelde, geen ongelijk. Want wat is ritueel als het niet een kring is van verrichtingen, waarbinnen een handeling zich, thans beveiligd tegen stoornissen van buiten, tot gebeurtenis kan verhevigen?

Iemand als A., hoewel de stille handelingen van zijn werk voortdurend tot een uiteindelijke gebeurtenis samenspannen, heeft, sterk en bezadigd als hij van nature staat tegen wat afleidt of hindert, weinig of geen ritueel noodig. Wie echter tot geen uur werk komt tenzij zijn heimwee een kans schoon ziet een stille of een verbeten wraak op tijd en wereld te nemen, maar, van aard genotzuchtig en prikkelbaar zijnde, geneigd is zich in vertier en ergernissen links en rechts te verkwisten, gaat - de jeugd en de herroepelijke probeersels voorbij - teloor als hij niet geleidelijk en vanzelf tot een zekere methode komt, een sluitenden kring verrichtingen inderdaad, waarbinnen hij zich

[p. 194]

afzondert; niet echter van de gevaren binnen zichzelf. Want hoezeer het voor wie een wereldlijke taak heeft veelal zaak is, eigenschappen, die tegen kunnen werken, bij zijn arbeid uit te schakelen door zulk een overwogen tucht als waardoor op een ander plan wellicht ook de wijsheid of het heilige bevorderd worden, de dichter zit in geen kantoor of cel, maar moet het er, zooals hij is, tusschen beker en bed, op wagen. Hem gaat het niet om wilskracht of om het karakter, dat veelal onthouding vergt, maar om het wezen, dat op vervulling, op het volledige, uit zijnde, door de gewilde onthouding in gevaar zou worden gebracht. Daarom kan niets van het eigene binnen die ritueele kring gemist worden, vooral niet wat schadelijk kan zijn, want alleen daar kan het bevorderlijk worden en ter beschikking komen van een arbeid, waarin de ziel ermee moet kunnen doen wat zij wil.

Elk dichter zal, als hij zich niet door de zonden of de deugden van anderen laat gezeggen, zijn eigen wijze van zintuigelijk leven wel vinden. Tijdens de uren dat zijn dichterschap zich daadwerkelijk gelden doet, zal zijn ritueel - indien hij dit behoeft - hem echter wel vóór alles dienen te verlossen uit die laag van het bewustzijn, waar de actualiteit, dat zoogenaamde volle leven, te keer gaat en hem binnen den kringloop van een vrijwel mechanische reeks gevoelens en gedachten afzondert van alles wat het leven eeuwig en oogenblikkelijk maakt. Deze bewustzijnsverandering, dit helder komen te verwijlen waar bij vloed en ebbe van den slaap vanuit het buitenbewustzijn weer alles gebeuren kan, is onmogelijk zoolang een uurwerk nog gezag

[p. 195]

heeft. Zij kan pas intreden als de tijd weer hersteld is tot den wezenlijken duur, die geheime ruimte, waarin het verward geraas van gisteren niet doordrong of al vergeten is, maar waar ergens Desdemona haar doodslied nog voor zich heen zingt. Waar hij binnen het gedrongen bestek der actualiteit gevangen was in een schijnbaar wijden kring onpersoonlijke gevoelens en gedachten, daar beleeft hij, naar omgekeerden trant, die ruimte binnen een maar kleinen kring zintuigelijke ervaringen, die hem en hem alleen eigen is. En wat beteekent dit anders, dan dat een dichter nu eenmaal niet goed denkt en voelt als hij het, behalve met brein en hart, niet ook met huid en haar doet?

Voor de beschikbaarheid van brein en hart zal hij nook in kunnen staan, al zal hij zich kunnen instellen naar een zeker jaargetijde en bepaalde uren die hem op den duur de beste kansen bleken te geven. Het naar huid en haar beschikbaar zijn kan hij evenwel goeddeels in eigen hand krijgen, want zijn zintuigelijkheid is een instrument, dat hij stemmen kan, en het zal hem blijken, dat als het uur gunstig is zijn bewustzijn uit die actualiteit tot de geheime ruimte der werkelijkheid verhelderd kan worden door bepaalde veelal eentonig herhaalde ervaringen juist van die zintuigen, waarvan een overprikkeling datzelfde bewustzijn door bedwelming zou kunnen onttrekken aan de actualiteit. Enkel een dichter voor wien het actueele bewustzijn een klok is, naar believen voor of achteruit te zetten, maar onduldbaar tusschen zichzelf en het suizen van den wind, weet dat die verheldering en die bedwelming, verder uiteenloopend dan welke twee actuali-

[p. 196]

teiten ook, toch, in wezen eender, licht en asch zijn van eenzelfde toorts, en hem is het zaak de drie zintuigen, door welke op zijn ergst het lichaam de ziel vergeet in genot, onderhoorig te houden aan die andere twee, oog en oor, waardoor het lichaam op zijn best de ziel ervaart als schoonheid.

Held en heilige, als volstrekter doch beperkter verhevigingen van het menschelijk wezen, temmen deze eigen roofdieren door hen te tuchtigen of uit te hongeren; maar de dichter, wiens spanning afneemt als zij aan dreigende kracht verliezen, moet hen niet temmen, doch - zelf nimmer veilig - hen in hun midden betooveren, een Daniël in de kuil van het eigen lichaam.