Verzamelde werken. Deel 4. Verzameld proza. Deel 2. Over den dichter Leopold. In memoriam Herman Gorter. Shelley - een afscheid. Uit zelfbehoud. Eigen achtergronden. Van erts tot arend en andere essays

[p. 119]

De verborgen gemeenschap

SINDS de drukpers vrij werd en de vale huidschimmel van het dagblad zich over het menschelijk wezen verbreidde, doet men, bij het zich vormen van een oordeel over haast wie ook, wijs zich zoo min mogelijk gelegen te laten liggen aan wat die ander denkt over het leven of welke meeningen over de wereld hij - zooals dat heet - aanhangt. De wijze waarop vrijwel iedereen zich zijn gedachten vormt, heeft met het levend denken even weinig meer te maken als de fabricatie van drukkatoentjes met het weven van een tapijt. Ook de spreektaal wordt door omgang met zulke gedachten kaal en versleten, en het ergste is wel, dat de gewone menschen - tuk als zij nu eenmaal zijn op al wat nieuw is en goedkoop - meer en meer den rijken en stillen omgang met wat zintuigelijk waarneembaar is, met voorwerpen en landschappen, verwaarloozen. Hoe meer men dit beseft, hoe minder acht men slaat op wat de bezoeker al zoo zegt, maar men laat liever zijn stemval, de bewegingen van zijn handen, zijn oogopslag, op zich inwerken, tot men zich mogelijk geboeid, misschien zelfs vertrouwd, gaat voelen, als zat men aan een goed vuur met een, die u dierbaar zou kunnen worden, het verdrongen wezen inderdaad van hem, die het daar vlakbij nog steeds over Hitler of stalen ameublementen heeft, of - erger nog - over Oostersche mystiek; tot gij met eenmaal wrevel en teleurstelling in zijn stem bemerkt, want het blijkt, dat hij

[p. 120]

u al dien tijd een katoentje trachtte te doen bewonderen, waarvan het patroon de nauwkeurige nabootsing blijkt te zijn van een voormalig en onschatbaar tapijt. Zonder het zelf te weten verbreekt hij nu ook uw begonnen omgang met dat verdrongen wezen - een door begeerten gekweld monnik wellicht, of een krijgsman met heimwee naar zijn kinderjaren - en het baat niet, of gij hem al behoedzaam een aanwijzing in dien zin geeft. Want zijn bewustzijn, gevormd als het werd door hoofdartikel en brochure, laat niets meer door. Zoo leert men zich, behalve aan de zeer weinigen die een eigen weefgetouw behielden, wel te houden aan hen, die zeer sober zijn gehuisvest, maar die, geheel in beslag genomen door wat zij dagelijks zien en aanraken, nog het leven bestendigen, waarin de groote wevers eens de aanleidingen vonden voor hun ontwerpen. Min of meer blijft de ware gemeenschap altijd wel bestaan, maar in een tijd als dezen, waarin elk collectivisme het op een theoretisch berekende gemeenschap toelegt, houdt zij, meest zonder opzet en vanzelf, zich schuil, verheimelijkt in de haar gezinde harten, en waar zij, niet meer geduld binnen de energische menigte, zich nog slechts beroept op wat in het menschelijk wezen onheuglijk bezonk, vindt hij, die zijn bewustzijn al te zeer blootstelde aan wat dezen tijd beweegt, haar niet meer terug dan langs een omweg van eenzaamheid en inkeer.