In vrijheid herboren. Katholiek Nederland 1853-1953

[p. 253]

5 Cultuur

Toen Adam - om met Alberdingk Thijm te spreken - ‘zijn gade uit schoonheidsliefde aan 't harte drukte’ op die netelige morgen na de zondeval, werd de kunst geboren¹; de wetenschap moet wel stammen uit Adams weduwnaarstijd. In elk geval is zij jonger dan de kunst. Primitieven hebben van de wetenschap geen notie en dat is voor overbeschaafden zelfs hun grootste aantrekkelijkheid. De kunst daarentegen schijnt hun dagelijks tijdverdrijf, zelfs min of meer de reden van hun bestaan en althans die van onze belangstelling voor hen. Wat voor de volkeren der aarde geldt, gaat ook op voor de groepen, waarin in de nieuwe geschiedenis confessionele en politieke desintegratie hen deed uiteengaan. Dat de negentiende-eeuwse herleving van de katholieken in Nederland zich vroeger openbaarde in de sector der kunst dan in die van de wetenschap, lijkt dus de demonstratie van een natuurwet. Het ligt in de rede, dat daarbij de bouwkunst en de muziek de litteratuur vóór waren, want de laatste heeft in haar nauw contact met de wetenschap iets van de halfbloed. Het verschijnsel vloeit echter ook voort uit het karakter van de katholieke eredienst, die het bedrijf van de kerkenbouw en de kerkmuziek altijd en overal maakt tot een oefenterrein van de scheppende geest, tot object van ambachtelijke wedijver en openbare belangstelling. Nooit kan een katholieke gemeenschap zo diep vernederd worden, zo zielig verpauperd geraken, dat in haar de natuurdrang zou sterven om de Schepper te loven met het werk der vaardige handen en de klank van stemmen en snaren.

Als in de hier volgende proeve van synthetische behandeling van de relatie der vaderen tot het culturele leven der natie de kunst aan de wetenschap voorafgaat, is dit dus geen eigengereid hanteren van de schaal der waarden, maar betrachting der chronologische orde. Gedurende heel de negentiende eeuw heeft de Nederlandse katholieken de plicht om kerken te bouwen voor ogen gestaan, maar het derde kwart van de eeuw gaf ook in deze bedrijvigheid een verdichting te zien. De dringende noodzaak en de in 1853 verbeterde kansen verklaren haar, maar dat de geest van een Europese beweging haar bezielde, werd de oorzaak dat opeens - tot verrassing van velen en tot ergernis van sommigen - uit het katholieke volksdeel de leiders naar voren traden van een aesthetisch réveil der natie.

1 J.A. Alberdingk Thijm: Drie gedichten. Utrecht 1844, p. 78.

[p. 254]

Spotprent op het door de architect Cuypers gebouwde Rijksmuseum te Amsterdam
Op het Museumplein liggen De Stuers, Alberdingk Thijm en Cuypers geknield. Achter hen verrijst het Rijksmuseum, waarvan de torens in de wolken verdwijnen.
Naar een lithografie door J.P. Holswilder in De Lantaarn, 1885
Atlas van Stolk, Rotterdam

[p. 255]

Weinig spotprenten zijn zo veelzeggende historische documenten als die op de bouw van het Rijksmuseum: daar ligt het machtig drietal devoot neergeknield op één matje: middenin Thijm met de leeuwenmanen en op het bakkebaardig gezicht de ietwat zure trek, die zijn zoon onverklaard heeft gelaten; rechts van hem de dictatoriale departementschef Victor de Stuers; links de Petruskop van de bouwmeester Cuypers. Het wàs in 1885, toen op de 13de Juli het Rijksmuseum door de oude Heemskerk geopend werd, inderdaad zo: de eerste hoogleraar in de aesthetica hier te lande was de katholiek Thijm; de leider van de afdeling kunstzaken aan het departement van Binnenlandse Zaken was de katholiek De Stuers; de architect, die met kop en schouders boven de vakgenoten uitrees en die de herleving der vaderlandse bouwkunst in ambachtelijke en aesthetische zin voor een beslissend deel had teweeggebracht, was de katholiek Cuypers. Bij zoveel achterblijvens in bekwaamheid en in bereidheid tot culturele dienstbaarheid aan de natie op andere terreinen verdient dit feit in zijn veelzeggendheid relief.

De Heer een huis te bouwen was de taak, waarvoor de Noordnederlandse katholieken zich heel de negentiende eeuw keer op keer gesteld hebben gezien en als er ooit een tijdvak geweest is, waarin Huygens weer had kunnen spreken van ‘'t blinde Nederlands mis-bouwende gezicht’, is het de tweede helft van de negentiende eeuw geweest, die overigens wraak op de heftig anti-middeleeuwse dichter nam door de eens triomfantelijk verwijderde ‘vuyle Gotsche schell’ programmatisch in eer te herstellen.¹ Immers was het al gotisch, wat de klok sloeg, sinds aan 's Rijks waterstaat het monopolie ontnomen was. De herauten en de representanten van de neo-gotiek hebben de ingenieurs van de waterstaat vooral om hun kerkenbouw heftig gelaakt, ze gescholden voor plasteraars en ridders van plamuur, verf en vernis.² Wat Alberdingk Thijm hun, eerst in de Spektator en later in de Dietsche Warande, placht toe te voegen, is te indrukwekkend om geheel waar te zijn, maar ook de helft zou al erg genoeg wezen. Vandaag weten wij de dingen echter weer veel minder stellig dan hij. Ons is immers bij ondervinding inmiddels gebleken, dat lang niet alle waterstaatsarchitecten onvakkundige knoeiers waren en dat er daarentegen neo-gotieke gewrochten zijn, die na driekwart eeuw het frequent herstelwerk, dat zij vergen, nauwelijks meer waard zijn. En komt het alleen omdat alle teveel verveelt, dat wij gapen bij het zien van de zoveelste neo-gotieke kerk, maar soms prettig verrast een kloeke waterstaatstempel her-ontdekken? Tot de pijnlijkste verliezen, die Rotterdam leed op de dies ater van 14 Mei 1940, behoort de rampzalige ondergang van Pieter Adams' Steigerse kerk, een kloek waterstaatsgewrocht trots het beste. Wat deert de kunstgevoelige Rotterdammer - zo die bestaat - achteraf bij zulk een verlies de ondergang van de karakterloze Heilig-Hartkerk in de Van Oldenbarneveltstraat?

Maar het pseudo-klassicisme van de waterstaatsstijl werd bij monde van Thijm uitgevloekt en weggehoond. Voorlopig kwam onderwijl de pseudo-gotiek aan het bod: zij begon juist het veld te winnen, toen de hiërarchie werd hersteld. Koning Willem II had in Engeland zijn licht te overrompelen hart verloren aan de pleistergotiek, waarin onder de invloed van Walter Scott's romans constructies van allerlei bestemming werden opgetrokken, met name de dépendances van de oude colleges te Oxford en Cambridge, en gaf, op de troon der Nederlanden gevestigd, de natie het voorbeeld met een gotische galerij, door hem zelf ontworpen en door de timmerman G. Brouwer gecon-

1 C. Huygens: Hofwijk vs. 619-620.

2 V. de Stuers in: Het Katholiek Nederland 1813-1913, II, Nijmegen 1913, p. 127.

[p. 256]

Interieur van de Kerk van de H. Dominicus op de Steiger te Rotterdam
Naar een foto van J.H.C. Vermeulen
Gemeente-Archief, Rotterdam

[p. 257]

strueerd.¹ ‘Prulbouwwerken’ noemt de temperamentvolle Victor de Stuers dit gewrocht en zijn bijpassende belendingen.² Het vorstelijk initiatief vond o.a. navolging in het oudste station D.P., een kerkhofkapel en een klooster op Crooswijk te Rotterdam. Deze pleister-gotiek leverde haar meesterstukken in nieuwe kerken. Kramm zette er in 1841 zo een in Hamersveld neer en nu het eerste schaap over de dam was, bouwden ‘volwassen krullenjongens’ het ene na het andere godshuis in de zoete nieuwe stijl. Zeer in trek was omstreeks 1850 de Leidenaar Th. Molkenboer³, die o.a. Zoeterwoude, Leiden, Vogelenzang, Zeist, Bolsward en Roelofarendsveen met zulke tempels verrijkte en de hoofdstad de Redemptoristenkerk op de Keizersgracht schonk, waaraan Potgieter de verdachte hulde bracht, dat zij ‘minder het verwijt van verkeerden bouw verdient dan alle stichtingen der Roomsch Catholijke gemeente, te Amsterdam in de laatste dertig jaren verrezen.’⁴ Andere pseudo-gotiekelingen van het eeuw-midden waren de Bredanaars C. en P. van Genk, vermoedelijk verwanten van de bisschop-coadjutor, de Utrechtenaar Vogelpoel en verder Th. Asseler, H.J. van den Brink, J.F. Scheepers e.a. Van hun kerken staan maar weinige meer overeind: zij waren architectonische voorbarigheden, beproefd voordat de afgebroken draad der vaktechniek weer was aangeknoopt.

Dit gedaan te hebben, wederom bouwmeesters gevormd, een traditie van herleefd vakmanschap gevestigd te hebben, is de grote verdienste van de Roermondenaar Pierre Cuypers (1827-1921). Zijn eerherstel van de vaderlandse baksteen en bovenal van het beginsel, dat de constructie het uitgangspunt zal zijn van alle projecten, hebben hier te lande een gezonde omwenteling teweeggebracht. Gelet op dit feit, kunnen alle goede bouwmeesters van volgende generaties - Berlage constateerde dit openlijk - gezegd worden producten te zijn uit Cuypers' school. Het is waar: de koppige, op den duur voor geen tegenspraak meer toegankelijke, dank zij Victor de Stuers het departement overheersende rijksbouwmeester heeft zijn naam bedenkelijk geschaad door doctrinaire restauraties, die soms het vandalisme nabijkwamen, door massaproductie als aan de lopende band en niet in de laatste plaats door zijn de fabriek nabijkomend beeldenatelier. Ook schiet het Rijksmuseum naar moderne doelmatigheidsbegrippen enigszins tekort in zijn bestemming en ten slotte kwamen er onder de meer dan driehonderd kerken, die hij ontwierp, ook stalen van onbezielde zelfimitatie voor.⁵ Maar wat is dit alles bij zulk een blijvende nationale verdienste? Bovendien behoren een aantal van zijn kerken, over heel het land verspreid, tot de monumenten der eeuw: te Amsterdam de Vondelkerk en de Sint Willibrord buiten de Vesten, te Eindhoven de Sint Catharina, te Hilversum de Sint Vitus, te Leeuwarden de Sint Bonifatius, te Nijmegen - tot 1944 - de Sint Augustinus. Hoe arm zou de eeuw der technische wonderen, die uitmuntte in monsterbouwwerken van gegoten ijzer, te onzent aan architectonische deugdelijkheid zijn, indien ze geen Cuypers gehad had als de leider van het neo-gotisch revival en de schepper van zoveel bouwwerken, die uitmunten door fraaie voornaamheid.

In Limburg geboren, bevriend met de bisschop Paredis, aan wie hij de vroege opdracht tot de zo grondig opgevatte en radicaal uitgevoerde restauratie van de Roermondse Munsterkerk dankt, vond Cuypers in zijn geboortegewest en in het koortsachtig kerkenbouwende Brabant zijn voornaamste arbeidsveld. Ook in Holland vond hij, dank zij zijn heraut Alberdingk Thijm, ruime bijval. Zijn ster rees gelijktijdig met die van de nieuwe hiërarchie en zijn faam nam in de volgende kwarteeuw als met den dag

1 Gerard Brom: Romantiek en Katholicisme I. Groningen 1926, p. 290.

2 V. de Stuers t.a.p. 130.

3 Gerard Brom: Herleving van de kerkelijke kunst in katholiek Nederland. Leiden 1933, p. 93.

4 Gerard Brom t.a.p. 94.

5 Gerard Brom t.a.p. 160.

[p. 258]

Katholieke Kerk te Roelofarendsveen
Gebouwd door Th. Molkenboer en in 1856 door mgr Van Vree gewijd Naar een tekening van Klouwen
Pastorie, Roelofarendsveen

[p. 259]

toe. Omstreeks 1880 was de neo-gotiek ongeveer erkend als de alleenzaligmakende stijl voor de roomse kerkbouw. Haar zin als zodanig in twijfel trekken behoorde tot de ondernemingen, waarvan scherpslijpers, die alwat hun niet zint liefst ketterij zouden noemen, in benauwenis plegen te zeggen, dat zij ‘gewaagd’ zijn. Sinds enige jaren beheerste zij ook de rijksgebouwendienst. De onvervaarde Victor de Stuers had haar de weg gebaand dwars door de departementale sleur en het bot verzet van een angstvallig anti-papisme heen.¹ Een monopolie verwierf Cuypers in de kerkenbouw daarom nog niet, al was het alleen maar tengevolge van zijn onwrikbaar palstaan voor de verworven beginselen en zijn afweer van ondeskundige inmenging in zijn werk van de kant van pastoors en kerkbesturen. In het aartsbisschoppelijk Utrecht kwam in de zestiger jaren onder de stuwing van kapelaan G.W. van Heukelum een neo-gotische studie- en werkgemeenschap tot stand, waaruit zich in 1869 het St.-Bernulphusgilde onder Van Heukelums presidium constitueerde. Als student was Van Heukelum reeds in contact met Reichensperger gekomen en heel zijn leven bleef hij in nauwe relatie met de toenmalige Duitse representanten van de neo-gotische theorie en practijk. Dientengevolge werd Utrecht een soort Duitse nederzetting in de Nederlandse kerkelijke kunst. Ofschoon van verering voor Thijm en Cuypers vervuld, hield Van Heukelum zich hun directe belangstelling gaarne van het lijf, ten einde als een soort van alleenheerser de herleving van de kunst in het Utrechtse te kunnen leiden. Dat hij aldus geen krachten van de eerste rang, dan tijdelijk een enkele jongere, aan zich bond, is niet onbegrijpelijk. Dat de opgang van een dynastie van zo oorspronkelijke kunstenaars als de edelsmeden Brom onder Van Heukelums vleugels is begonnen,² is echter, gezien de betekenis, die het werk van Jan Brom en zijn zoons Leo en Jan Eloy straks verwierf, een onwaardeerlijke dienst, aan de nationale religieus-artistieke herleving bewezen.

De eerste van dit geslacht was de in 1882 op 51-jarige leeftijd gestorven Gerardus Bartholomeus, vader van ten minste drie beroemde mannen: de edelsmid Jan Hendrik (1860-1915), die zich van Van Heukelum en de neo-gotiek vrijvocht, de priester-historicus Gisbert (1864-1915) en de veelzijdige cultuurhistoricus Gerard, in 1882 posthuum geboren. Hij maakte deel uit van het zogenaamde Utrechtse kwartet, een viertal Utrechtenaars, die zich als een soort Gilde-beschermelingen in een bevoorrechte en daarom ook benijde positie bevonden tegenover andere kunstenaars. Met G.B. Brom behoorden daartoe de uit Keulen geboortige glasbrander Heinrich Geuer, de half-Duitser Alfred Tepe, na Cuypers vermoedelijk de belangrijkste bouwmeester der neo-gotische school,³ o.a. schepper van de Amsterdamse Krijtberg en herschepper van de Utrechtse kathedraal, en ten slotte de exuberante Friedrich Wilhelm Mengelberg (1837-1919). Deze Keulenaar - vader van de dirigent Willem Mengelberg - was een bijna ongelooflijk productief kerkschilder en beeldhouwer, groot-fabrikant van neo-gotische altaren, beelden, kruisbeelden en wandschilderingen. Eer een kwarteeuw na het herstel van de kerkelijke hiërarchie was verstreken, waren - naast oudere ateliers als dat van Veneman te Den Bosch - te Roermond en te Utrecht ware grootbedrijven van kerkelijke kunst ontstaan, die een zondvloed van neo-gotische kerkmeubelen en beelden over alle gewesten uitgoten. Tegen het eind van de negentiende eeuw was de dictatuur der fabriek te onzent bijna volkomen geworden. Pas met de ontworsteling aan de neo-gotiek begon het mediocre, vaak zelfs inferieure fabriekswerk langzaam de volkomen alleen-

1 V. de Stuers t.a.p.; Gerard Brom: Romantiek en katholicisme I, pp. 301 vv. en 310 vv.

2 Gerard Brom t.a.p. 271.

3 Jan Kalf: Katholieke kerken p. 47.

[p. 260]

De kerk van de H. Catharina te Eindhoven
in de jaren 1859-1869 door dr P.J.H. Cuypers gebouwd.
Naar een anonieme lithografie
Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant

[p. 261]

heerschappij te verliezen en kwam er lucht voor de vrije ontplooiing van het persoonlijk talent. Eerst toen begon er een religieuze kunst te groeien.

Aan talenten was onder de vele nijvere kerkelijke kunstenaars in het derde kwart van de eeuw allerminst een overvloed voorhanden en helaas benam de neo-gotische alleenheerschappij aan de enkele begaafde, zelfstandige kunstenaars de beste kansen. Maar mogelijk bewaarden zulke enkelingen juist in hun betrekkelijk isolement zich voor de gevaren van de massa-productie. Dit geldt misschien voor Alberdingk Thijms oom Louis Royer, die een tijdlang ongeveer de alleenlevering van de Nederlandse standbeelden had en o.a. dat van Vondel vervaardigde, maar nauwelijks kerkelijke opdrachten heeft gekregen, en zeker voor de gebroeders Stracké, Jan Theodoor en Frans, benevens voor Leo, zoon van de eerstgenoemde, allen voorname klassiek-aangelegde beeldhouwers, die slechts sporadisch voor kerken gewerkt hebben. Schilders van betekenis zijn - de romanticus J.A. Canta uitgezonderd - vóór de opkomst van Antoon Derkinderen in de tachtiger jaren onder de Nederlandse katholieken nog niet naar voren gekomen. Ook op hun terrein werden de kerkelijke opdrachten merendeels toevertrouwd aan de ateliers van Cuypers en Mengelberg.

De kans is groot, dat het katholieke volksdeel in een land met gemengde bevolking in de beoefening van de muziek steeds een behoorlijk figuur maakt, vooral daar, waar het calvinisme eeuwenlang de toon heeft aangegeven. In de katholieke eredienst neemt de muziek nu eenmaal een belangrijke plaats in en het is nog in tal van steden te constateren, dat personele unies tussen de zangkoren der kerken en de min of meer officiële muziekgenootschappen normale verschijnselen zijn. Van de bekende orkest- en koorleiders, componisten en solisten in de negentiende en de twintigste eeuw ontmoeten wij de meerderheid tevens als dirigenten of medewerkers aan koren of als organisten in katholieke kerken: J.B. van Bree, J.J.H. Verhulst, J.J. Viotta, J.G. Bertelman, W. Hutschenruyter Sr. († 1878) en zijn zoon Willem Jacob, Willem Smit, C.C.A. de Vliegh, Jos. Beltjens, Carolus Craeyvanger, Sundorff, ook vrouwen als Helene Hutschenruyter, C.S. Karels en M.L. Morel, later Bernard Zweers, Hubert Cuypers, de Andriessens, Johan Winnubst, Ph. Loots, Ant. Averkamp, Jos. Vrancken, Jos. Holthaus, Ph. Dusch en talloze anderen. Wij weten wel, dat er althans tot aan het Provinciaal Concilie van 1865 zeer veel haperde aan de kerkelijke muziekbeoefening - zoveel, dat men van een vervaltijd moet spreken - en ook zullen wij het peil van de toonkunst te onzent in haar al te slaafse afhankelijkheid van buitenlandse romantici zeker niet overschatten, maar het blijft waar, dat de muziekwereld en de katholieke kerkkoren wel tot omstreeks 1880 een soort suite vormden, waar men onder veel knoeiers en mediocriteiten toch ook de meeste corypheeën kon ontmoeten. Een niet-katholiek geschiedschrijver der Nederlandse muziekbeoefening heeft dan ook naar waarheid vastgesteld, dat op de muziekbeoefening te onzent in de achttiende en de negentiende eeuw ‘groote invloed is uitgegaan van de koren der roomsch-katholieke kerken, waarin toen nog veelal muziekmissen gezongen werden, niet zelden met orkestbegeleiding. De resultaten dezer beoefening van de gewijde muziek - zo gaat hij dan verder - springen vooral in dezen tijd - d.i. omstreeks het midden der eeuw - zeer duidelijk in het oog, want nagenoeg alle musici van beteekenis waren katholieken.’ Dit is zeker te absoluut

[p. 262]

gesproken: namen als G.A. Heinze, Richard Hol, Daniël de Lange bewijzen het en ook besluite men uit het geregelde optreden onder de godsdienst-oefeningen der katholieke kerken niet te argeloos tot katholieke geloofsbelijdenis¹, maar de algemene zin is exact. ‘Reeds als kind - aldus luidt de gegeven verklaring - zongen zij mee in de koren; men

De Munsterkerk te Roermond, door Dr P.J.H. Cuypers gerestaureerd
Naar een foto van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 's-Gravenhage

ontdekte hun muzikale aanleg, gaf hun eenige opleiding en aldus ontwikkelde zich menig talent, dat in onze kleine muziekwereld naar voren kwam.’² Vooral het koor van de Mozes en Aäron te Amsterdam, dat een nationale naam had en waarvoor dan ook bovenal geldt, dat de misbruiken er ernstig waren en de concertmuziek er lang hoogtij vierde, heeft deze dienst aan de gemeenschap zeer duidelijk bewezen. Eigenlijk was dit al een zeer oude traditie: het ‘Musyck-collegie in de XVIIe eeuw,’ waarvan

1 A.I.M. Kat: De geschiedenis der kerkmuziek in de Nederlanden sedert de Hervorming. Hilversum 1939, p. 176.

2 J.D.C. van Dokkum: Nederlandsche muziek in de 19de eeuw. Amsterdam z.j.p. 28.

[p. 263]

J.A. Alberdingk Thijm in zijn bekende schets een zeer romantisch beeld heeft getekend,¹ was vrijwel identiek met het ‘koor’ van de Mozes.

De boven terloops aangeduide misbruiken, die - vooral in de grote steden van Holland, maar ook in veel provinciesteden, met name te Nijmegen, Den Bosch en Maastricht - de grens tussen kerk en concertzaal vrijwel hadden uitgewist, zijn natuurlijk met het herstel van de hiërarchie niet onverwijld uitgeroeid. Tot aan het Provinciaal Concilie van 1865 is er nauwelijks een begin mee gemaakt en ook daarna bleef er lange tijd genoeg van in wezen om ouden van dagen nog vandaag in staat te stellen er op grond van persoonlijke herinneringen het kleurig verhaal van te doen, speciaal van de min of meer duurzame verbintenissen, op de veelal gemengde stedelijke kerkkoren ontstaan tussen leden van onderscheiden kunne en over derzelver minnelijk verkeer tot onder Hoogmis en Lof toe. In zulke bijkomstige bijdragen tot de toekomst der katholieke samenleving door het bijeenbrengen van gelijkgestemde muzikale zielen zal niemand kwaad zien, die zich herinnert, dat böse Menschen keine Lieder haben, maar Missen met volle orkestbezetting: eerste en tweede viool, altviool, violoncel, contra-bas, tot pauken en trompetten toe, Missen met zware solopartijen, Missen met een maximum aan ‘lawaaimogelijkheid,’ ‘jolige’ Missen, ‘sentimentele’ Missen met reminiscenties aan amoureuze duetten² rechtvaardigen de uitspraak, dat de muziek - ver over haar doel heengeschoten - de eredienst had overwoekerd, geabsorbeerd of ter zijde geschoven en de godsdienstoefeningen gedenatureerd. In de grotere kerken vertoonde men ten minste tot 1866 toe - eerst toen werden de bepalingen van het concilie van kracht - caricaturen van hoogmissen, die ‘eigenlijk een combinatie waren van twee totaal onderscheiden zaken, die slechts in naam met elkander overeenkwamen, te weten: een Mis als godsdienstige handeling en een Mis als concertstuk.’³

De oorzaak van deze verwording ligt in de degeneratie der liturgische begrippen. Hoe ver dit proces in 1853 gevorderd was, valt te schatten aan de hardnekkige restanten, die nog hier en daar bestaan: uitstelling van het Allerheiligste onder de Hoogmis, onmogelijkheid van communiceren onder die Mis, scheiden van Mis en Communie der gelovigen, rode en blauwe misdienaarstogen, stafdragende ceremoniarii enz. Vermakelijke stalen van wanbegrip en nauwelijks geloofwaardige eigengereidheid, die de eredienst soms op hoogtijdagen naar een poppenkast deden zwemen, zijn ons overgeleverd: een van de aardigste is het door J.A.S. van Schaik geboekte verhaal van ‘den pastoor, die in den kerstnacht zijn parochianen verbaasde met aan het begin der Heilige Mis plat voorover ter aarde te vallen, omdat hij dien Goede-Vrijdagritus zoo stichtend vond,’⁴ Argeloze getuigenissen leveren allerlei passages uit brieven van Alberdingk Thijm, die met zijn muzikale vader, zusters en broers in de nadagen van de Hollandse Zending persoonlijk aandeel nam in allerlei excessen. Oud geworden, herdacht de zo streng liturgisch- voelende Joseph nog met zekere weemoed de Zondagse Hoogmissen onder de Vasten in de Mozes en Aäron, waaronder bekende zangers en zangeressen - terwijl de priester zijn eigen gang ging - het Stabat Mater van Pergolesi, Haydn of Rossini ten gehore brachten; het laatste vulde de hele Mis.⁵

Toen de hiërarchie hersteld werd, was J.B. van Bree (1801-1857), dirigent van het Mozeskoor en dat van de Franse kerk te Amsterdam, benevens directeur van ‘Toonkunst’, in zijn nadagen: kort voor zijn dood brachten de verenigde koren van Mozes

1 Verspreide verhalen III. Bussum 1920, pp. 3 vv.; vgl. D. van heel en J.B. Knipping: Van schuilkerk tot zuilkerk. Amsterdam 1941, p. 242; A.I.M. Kat t.a.p. 57.

2 Zie voor dit alles A.I.M. Kat t.a.p. en de door hem opgegeven litteratuur, speciaal J.A.S. van Schaik in Het Katholiek Nederland 1813-1913. Nijmegen 1913 (Liturgie en Kerkmuziek, pp. 107 vv.); J.J. Graaf in Gedenkboek Hageveld (1917) pp. 213 vv.; Th. Kloosterman in Waar eens een Franse kostschool stond (1949) pp. 125 vv.; J.A.F. Kronenburg C. ss. R.: Maria's heerlijkheid VIII, pp. 450 vv.

3 A.I.M. Kat t.a.p. 168.

4 J.A.S. van Schaik. t.a.p. 110.

5 J.A.F. Kronenburg t.a.p. 462 vv.

[p. 264]

en Franse kerk Beethovens Missa solemnis in eerste uitvoering ten gehore. Hij was zelf een beschaafd en begaafd epigoon der klassieke componisten en werd, ofschoon ‘erfelijk belast’ met wanbegrippen ten aanzien der liturgie,¹ gerekend tot de voorbereiders van een zuivering der muziekbeoefening. Daarentegen heeft de zeer romantische

Tafereel uit de Kruiswegstatie
in de Kerk van de H. Willibrordus te 's-Gravenhage, geschilderd door J.A. Canta

J.J.H. Verhulst (1816-1891) naar het oordeel van Alphons Diepenbrock² de gezonde ontwikkeling van het Nederlandse muziekleven en a fortiori dat van de kerkmuziek te onzent belemmerd door de populariteit, die zijn uitbundige composities bij onze koorzangers verwierven, een populariteit, die bij zeker ouderwets slag nog niet geheel weggeëbd is.³ Hij leverde bij Schaepmans daverende Pius-cantate, die 20 Juli 1871, aan de vooravond van de Parkmeeting, onder zijn leiding in het Paleis voor Volksvlijt ten gehore gebracht werd, de bijpassende muziek.⁴ Het is niet onvermakelijk het verslag van de contacten tussen de twee geestdriftigen te lezen. Mogelijk komt ook Verhulsts knap muzikaal gedruis een plaats in de geschiedenis van ons herlevingsproces toe en is het naast zoveel andere rhetorica iets als een natuurlijk verschijnsel: het lawaai, de schutterige drukte, waarmee de bedremmelde geëmancipeerden hun onwennigheid en hun gemis aan zelfvertrouwen poogden te camoufleren, de geladen hyperbool en de schelle fanfare, die onze negentiende-eeuwse voormannen - op weinige uitzonderingen na - lang eigen was. Dat deze enthousiaste luidruchtigheid niet zonder meer mag worden beschouwd als getuigenis van vurige devotie, bewijzen Schaepman en Verhulst beiden. De eerste leefde ongetwijfeld uit een sterk geloof,

1 A.I.M. Kat t.a.p. 190.

2 A. Diepenbrock: Ommegangen. Amsterdam z.j., p. 11.

3 A.I.M. Kat t.a.p. 196.

4 Jos. van Wely O.P.: Schaepman. Bussum 1952, pp. 107-109

[p. 265]

maar was geen bij uitstek devoot man - althans niet in de kracht van zijn leven - en Verhulst practiseerde zijn geloof niet.¹ Verwant aan Verhulst - althans in zijn muzikale smaak - was de ongelooflijk productieve priester-musicus B.A. Pothast (1824-1894), van 1843 tot zijn dood ‘maître de chapelle’ in het college te Rolduc, componist

Beeld van de Apostel St. Jacobus de Meerdere
in de Sint-Janskerk aan de Lange Haven te Schiedam, van Frans Stracké

van Missen, balladen, Te Deums, muziekspelen en opera's. Ook hem moest in 1866 het gebruik van strijk- en blaasinstrumenten in de kapel verboden worden. Zijn werk en zijn hele optreden geven de indruk, dat hij nooit het essentieel verschil tussen muziek voor de eredienst en muziek voor feestavonden heeft begrepen.²

Een eerste teken van gezonde kentering was de omstreeks 1850 te onzent ingezette beweging tot vernieuwing van het Gregoriaans, dat door schromelijke eigengereide inbreuken ontaard was en volgens een tijdgenoot ‘verknoeid en verbasterd’ werd.³ De stoot tot de zuivering gaf het verschijnen van een geschrift van de Noordbrabantse priester N.A. Janssen (1808-1898), een diep godsdienstig, muzikaal goed geschoold en met een zeer zuivere smaak begaafd man: De ware grondregels van den Gregoriaanschen zang. (Mechelen 1845). Straks publiceerde hij een soort manifest, getiteld Geschied- en oordeelkundige beschouwingen over de wereldsche en kerkelijke musiek. ('s-Hertogenbosch 1850). Het werkte als een knuppel in het hoenderhok en gaf o.a. aanleiding tot protestbrochures van de hand van Lambert Alberdingk Thijm, maar heeft tot groot voordeel van de eredienst hier vroegtijdig het begrip gewekt, dat het om een principieel verschil ging. De evolutie is overigens langzaam gegaan. Eerst toen in 1870 de priester M.J.A. Lans (1845-1908) belast werd met het onderwijs in de kerkzang op het seminarie Hageveld, kwam er zichtbaar schot in. Zijn in 1874 verschenen Handboekje ten gebruike bij het onderwijs in den Gregoriaanschen zang heeft, vooral sedert het in 1875 was omgewerkt naar de ‘officiële zangboeken van de H. Congregatie der Riten,’ school gemaakt in alle bisdommen - misschien aanvankelijk nog wel het traagst in zijn eigen bisdom, waar bisschop Wilmer weinig geestdrift voor de vernieuwing toonde⁴ en Warmond een tijdlang afbrak, wat Lans in Hageveld opgebouwd had. In het Utrechtse vond deze een overtuigd medestander in de kunstlievende G.W. van Heukelum en straks bij J.A.S. van Schaik, in het Roermondse in de hoogleraar Verzijl, in Breda in rector Vergroesen, in Den Bosch in de seminarie-leraar H. van Son, onder de regulieren vooral in de paters J. Bogaerts C. ss.R., J.A.F. Kronenburg C. ss.R. en L.J. de Sonnaville S.J., onder de uitvoerende kunstenaars o.a. in Jos. Beltjens, Ph. Loots, Jos. Vrancken, Jos. Winnubst. In 1876 verscheen als resultaat van een wijdvertakte samen-

1 A.I.M. Kat t.a.p. 196-197.

2 A.I.M. Kat t.a.p. 199.

3 J.J. Graaf t.a.p. 214.

4 A.I.M. Kat t.a.p. 250.

[p. 266]

werking onder hoofdredactie van M.J.A. Lans het eerste nummer van het Sint-Gregoriusblad en in 1878 werd de Sint-Gregoriusvereeniging gesticht. Daarmee was de overwinning van de zuivere begrippen nog geenszins bezegeld en nog minder werd het voortwoekeren van taaie misbruiken er door belet, maar was althans de voorwaarde vervuld voor de gezonde hervorming van denkbeelden en practijken, welke in de volgende halve eeuw, weliswaar onder gestadige polemiek, langzaam voltrokken werd.

Rechtstreekse deelneming aan de beoefening der wetenschap, bleef onder de katholieken van Nederland in het derde kwart van de negentiende eeuw beperkt tot het occasioneel optreden van een zeldzame enkeling. De beoefening van de theologie bleef bij het seminarie-handboek, de tijdschrift-polemiek en de recensie steken. Nog lang zou men trouwens - bij gebrek aan elk universitair centrum - te onzent theologie en apologie bot identificeren. Sporen daarvan zijn zelfs in de twintigste eeuw aanvankelijk verre van zeldzaam. Het overzicht, dat P. van den Tempel O.P. van de Roomsche Theologie in Nederland van 1813 tot 1913 in Het Katholiek Nederland gaf, is een pijnlijke demonstratie van armoede en van begripsverwarring. Het stemt weemoedig door zijn schamelheid, maar heeft iets verontrustends door de gemoedsrust, waarmee de auteur nog in 1913 zulk een identificatie kon toepassen. Voor 1853 valt er ook met behoud van die identificatie niets van betekenis te noemen. Het beknopte geschrift van een Bredase seminarie-professor: Triga questionum quam pro studio et usu theologiae moralis S. Alphonsi de Ligorio edidit A. de Wit (Breda 1850), een van de twee godgeleerde studies, die in genoemd overzicht vóór het herstel der hiërarchie te noemen vielen, werd door de recensent in De Katholiek¹ begroet met de veelzeggende verzekering: ‘Het was ons ten hoogste aangenaam, dat iemand dergenen, welke met het onderwijs der godgeleerdheid belast zijn, eene openlijke proeve van zijn wetenschappelijk streven en werken gaf.’ Overigens prijst de recensent meer het feit van het verschijnen en het doel van het werk dan het exposé zelf. Het tweede werk, dat Van den Tempel noemt, is van de Bossche seminarie-professor H. Piggen: Elementa theodicae (1851).

Na het herstel van de hiërarchie verschenen geleidelijk de handboeken van het seminarie-onderwijs, door Van den Tempel aangeduid als ‘de klassieke werken van enkele professoren der seminariën.’ De voornaamste daarvan waren die van de eerst Warmondse, later Rijsenburgse hoogleraar F.P. van de Burgt: twee tractaten over het huwelijk (1856 en 1859) en een over het opdragen van de Heilige Mis, die van prof. J.W.S. van Egeren over de moraal, (1868) die van de Roermondenaar A.J. Verhoeven (1870), de Inleiding tot de Theologie van de latere bisschop A. Godschalk (1875) en de Theologia dogmatica in 3 delen van de Utrechtenaar G.M. Jansen. Warmond, dat met het heengaan van Van de Burgt en O.A. Spitzen voorlopig onherstelbare verliezen geleden had, bleef tot het eind van de eeuw zeer steriel. Ook sommige regulieren gaven min of meer geslaagde werken met practische bestemming uit. Bekend werden de tweedelige moraaltheologie van Pius van der Velden O.F.M. (1854) en de Codex dogmaticus (1868) van H. van Rooy O.F.M. En dan is er een stroom van polemische brochures, geheel ten onrechte geclassificeerd onder de ‘Roomsche theologie’; had de auteur zich bij de strikte wetenschap gehouden, dan zou hij althans tot aan het eind van de hier behandelde periode niets te vermelden hebben gehad.

1 XVII (1850) 378.

[p. 267]

Met de wijsbegeerte was het in feite niet beter gesteld; hierbij kwam men voorlopig zelfs niet aan het schrijven van handboeken toe. Dit valt te meer op, omdat ons land tot 1860 een eerste kracht bezat in de eerst Hageveldse, later Warmondse docent Broere, een merkwaardige, veelzijdig begaafde figuur. Hij was een zeer knap schilder, vooral van portretten en maakte o.a. dat van mgr F.J. van Vree, die hem als artist denkelijk meer waardeerde dan als wijsgeer. Verder was hij een dichter in de trant van Isaäc da Costa en als zodanig toonde hij bij alle rhetoriek, die zijn meeste werk, b.v. het heldendicht Constantijn¹, ongenietbaar maakt, althans zuiverder smaak en gevoeliger oor voor het klankschoon dan de veertig jaar jongere Da Costa-epigoon Schaepman. Bovendien was Broere ook een meester in de prozastijl, voor een wijsgeer zelfs, naar hedendaagse smaak, te beeldenrijk en te dichterlijk in zijn taalgebruik. Ten slotte was hij belezen als weinigen, vooral in litteratuur en geschiedenis. Zijn geschiedbeschouwing is die van Bilderdijk en Da Costa, d.i. zeer subjectief, tot conclusies komend zonder onderzoek van de bronnen. Eer theoloog van aanleg dan wijsgeer, was hij naar eigen oordeel in de eerste plaats het laatste.

Cornelis Broere (1803-1860) was de zoon van een Amsterdamse grutter uit de Leidsestraat en dankte zijn vorming in de humaniora hoofdzakelijk aan C.R.A. van Bommel, als wiens privé leerling hij ook na de sluiting van het seminarie zelf te Hageveld verbleef. Hij trok met zijn leermeester naar Luik en werd daar door hem in 1830 tot priester gewijd. Van een bepaald intieme relatie tussen de Luikse bisschop en zijn onmiddellijk na de wijding te Hageveld als docent in de wijsbegeerte aangestelde leerling mag echter later niet gesproken worden. Ten minste moet, naar de briefwisseling te oordelen, de verstandhouding op den duur vrij los geworden zijn. Dat Van Bommel de Hageveldse wijsgeer zeer hoog heeft aangeslagen, blijkt, voorzover de gegevens reiken, eigenlijk niet. Het is echter niet ondenkbaar, dat de Luikse bisschop zich gestoten heeft aan allerlei uitingen, die Broere zich permitteerde over ambtgenoten en overheden. Deze uitingen moeten ons de jonge leraar doen houden voor een tot doordraven geneigd man van wankelbaar evenwicht.

Dat hij in zijn eerste Hageveldse jaren een vurig en oncritisch bewonderaar van de profeet Lamennais was, heeft niets bijzonders: die liefde zal in hem wel door Van Bommel zelf gewekt zijn. Deze had immers reeds in de jaren 1819-1821 Lamennais' Essai sur l'indifférence en matiére de religion vertaald en bleef jarenlang van bewondering voor de vader van het liberaal-katholicisme vervuld.² Waarschijnlijk heeft hij die gevoelens ook aan zijn beste leerlingen doorgegeven; behalve Broere was vooral Bernard Hafkenscheid geruime tijd een vurig adept van de Franse meester.³ Ook dat de jonge praeceptor van Hageveld zijn leerlingen althans tot 1833 de Mennaisistische beginselen inprentte, totdat het hem op de eis van de Warmondse president Chedeville en zijn eigen regent A.A. Tomas verboden werd, mogen wij niet zeer zwaar laten wegen.

Vermoedelijk berustte de zeer uitgesproken afkeer, die zowel Chedeville als Tomas jegens Broere gevoelden, minder op de verkondigde leer dan op de karaktereigenschappen van de jonge docent. Deze was blijkens zijn brieven uit de betrokken jaren zeer weinig plooibaar en in hoge mate vervuld van zelfingenomenheid. Regent Tomas ergerde zich heftig aan de laatdunkende houding van Broere, die hij in een brief aan Chedeville van 20 Januari 1835 ‘vol stinkende eigenliefde’ noemde,⁴ omdat hij de geest in

1 Opgenomen in De Katholiek van 1873 dl. I.

2 F.J.J. Vrijmoed: Lamennais avant sa défection et la Néerlande catholique. Paris 1930, pp. 378 ss.

3 F.J.J. VRIJMOED t.a.p. 354 vv.

4 J.C. van der Loos: Geschiedenis van het seminarie Warmond. Haarlem 1932, p. 586.

[p. 268]

het seminarie grondig bedierf door zijn grillig en eigenmachtig optreden. Van zijn kant toonde de zeer prikkelbare wijsgeer voor de boven hem geplaatste autoriteiten, de Warmondse hoogleraren Chedeville en Van Wijckerslooth en vooral voor zijn onmiddellijke chef, de regent, de diepste minachting. Aan zijn oud-leermeester te Luik schreef hij over de laatste bijna ongelooflijk vinnige, zeer liefdeloze dingen als: ‘Ik zou den regent wel door het slijk willen slepen.’¹ In deze onwaardige uitingen, waarop de bisschop met scherpe terechtwijzingen geantwoord schijnt te hebben, ligt vermoedelijk voor een deel de oorzaak van de merkbare verkoeling in hun verhouding. Volgens de verbitterde Tomas was de jonge Broere ook een intrigant, die zich met aanbidders wist te doen omringen en speciaal zijn collega Cornelis van Kints gebruikte om de regent tegen te werken. Inderdaad moet Van Kints, de latere praeses van Warmond, een tijdlang hoog tegen Broere opgezien hebben. Het tekent diens ijdelheid, dat hij over die trouwe satelliet naar Luik durfde schrijven: ‘Van Kints mist mijn souplesse om met alle menschen te praten.’²

Een critische behandeling van de periode 1830-1860 in de geschiedenis van Hageveld moet in het belang van de kerkhistorie dringend nodig geacht worden: het opstel, dat wijlen mgr. H.J.M. Taskin in 1917 aan de geschiedenis van het seminarie wijdde,³ glipt over alle netelige problemen radicaal heen. Van der Loos' minder gelukkig gecomponeerde, maar volkomen betrouwbare en zeer critische geschiedenis van Warmond biedt in dezen veel meer. In 1835 is de regent Tomas vervangen door A. van der Weiden, die in 1845 weer werd opgevolgd door de latere Passionist-bisschop A.J. Pluym. Naar de gegevens uit contemporaine brieven te oordelen,⁴ is geen van beiden een krachtig bestuurder geweest. Broere's positie schijnt onder hen die van een dominerende figuur geweest te zijn. In 1851 werd de regent Pluym met zachte drang bewogen zijn ambt neer te leggen; tegelijk werd Broere naar Warmond verplaatst. Dit is zeer duidelijk een als amotie bedoelde promotie en bovenal het werk van president Van Vree. Deze oordeelde zeer ongunstig over Broere's onderwijs in de philosophie. Reeds Chedeville had dit zeer scherp gelaakt, maar misschien meer om de doctrine dan om de methodiek. Van Vree hield tien jaar lang niet op de laatste te laken op grond van de bedroevende resultaten, waarmee hij dagelijks kennis maakte. In 1843 werd op zijn verlangen naast Broere een tweede docent in de wijsbegeerte aangesteld, wiens taak het blijkbaar geweest is de Hageveldse jongelieden een begrijpelijke philosophische propaedeuse te geven. Ook dit werd echter een lijdensgeschiedenis. Daaraan maakte eerst Broere's verplaatsing naar Warmond in 1851 een eind. Hij doceerde daar nog ruim acht jaar de kerkgeschiedenis en overleed aan een hartkwaal, die zich reeds in 1846 bij hem geopenbaard moet hebben, 28 December 1860.⁵

Wie zich houdt aan het oordeel van Tomas, Chedeville en vooral Van Vree, moet Broere alle didacstische gaven ontzeggen. Er is echter in hun critiek een en ander, dat aan Gezelle's wedervaren te Roesselare doet denken. Maar in ieder geval had Broere een veel minder nederig karakter dan de Westvlaamse dichter. Niettemin is het oordeel van veel dankbare leerlingen met de suggestie van Van Vree's critiek in lijnrechte strijd. Van Broere's lijkredenaar P.W. van Oorte krijgen wij de indruk, dat de Hageveldse discipelen aan zijn lippen hingen. Dit behoeft echter nog niet te bewijzen, dat zij veel van zijn lessen opstaken, want vuurwerk vindt de jeugd altijd mooier dan degelijke

1 J.C. van der Loos t.a.p. 420-421.

2 J.C. van. der Loos t.a.p. 586.

3 Gedenkboek bij het eeuwfeest van Hageveld. Voorhout 1917.

4 J.C. van der Loos t.a.p. 460 vv. en 552 vv.

5 A.H.L. Hensen in bijdragen bisdom Haarlem 45 (1928) 321 vv.; zie voor Broere de preciese opgaven bij Ant. Mous in: Waar eens een Franse kostschool stond, pp. 167 vv.

[p. 269]

theorie en soms vergoden de leerlingen de meester te meer, naarmate zij minder van hem begrijpen. Vermoedelijk achtte de dichterlijke Broere de schoolse inleiding in de logica, die van hem verwacht werd, beneden zijn waardigheid van geniaal wijsgeer en voerde hij de luisterende schare gaarne naar de blinkende toppen, waar de lucht ijler

Cornelis Broere
Naar zijn zelfportret in het Groot-Seminarie te Warmond

was dan Van Vree gezond voor hen achtte. Deze zal een compendium van elementaire leerbaarheden, schools gedicteerd en braaf gememoriseerd, als grondslag voor het theologicum onmisbaar geacht hebben, terecht van mening, dat het voorbereidend hoger onderwijs in lessen en niet in colleges moet bestaan. De stiptste schoolmeester was voor zulk onderwijs de geschiktste docent, vooral als hij de zorgvuldig gedoseerde kennis op gezette tijden peilde door middel van een stel vragen in katechismustrant. Maar Broere, die vermoedelijk met Machteld van Velzen van mening was, dat men in de ploech gheen Spaensch genet besicht,¹ had zeker wel niets van de schoolmeester: hij sloeg denkelijk de propaedeuse over en begon, waar hij ten hoogste had behoren te eindigen.

De reeds geciteerde lijkredenaar heeft de gestorven meester met veronachtzaming van alle proporties ‘een genie in den meest omvattenden, meest volkomen zin des woords’ genoemd. Men heeft dit - van andere zijde natuurlijk - ook bij herhaling van Opzoomer gezegd, maar wie lacht daar tegenwoordig niet om? Geldt zulk een uitspraak voor Broere, wat zullen dan wij van Mercier en Beysens moeten zeggen om maar niet te denken aan St. Thomas? Betitelt dezelfde orator zijn Hageveldse leermeester als ‘de schepper van een nieuw wijsgerig stelsel,’ dan vragen wij, tastende in het ijle, waar dit gebleven is. ‘Kantiaanse gedachten in Cartesiaanse vorm’ gekleed te hebben, zoals een deskundige van hem getuigt,² is geen geniale scheppingsarbeid. De harde waarheid moet wel zijn, dat ook Broere van aanleg een fideïst was als zovele romantici, al was het alleen maar uit reactie tegen het rationalisme. Ook hij heeft geen weg geweten uit de verwarring van de tijd. Door Van Bommel te Hageveld en te Luik

1 P.C. Hooft: Geeraerdt van Velsen, vs. 52.

2 Ferd. Sassen: Geschiedenis van de wijsbegeerte der negentiende eeuw. Nijmegen-Utrecht 1934. p. 223.

[p. 270]

voor Lamennais gewonnen, moet hij sinds diens veroordeling op drift geraakt zijn, hartstochtelijk zoekend naar een grond voor zijn zwevend denken. Achtereenvolgens heeft hij steun gezocht bij andere traditionalisten, met name bij Ventura, Gioberti en ten slotte bij de door Van Bommel en Sterckx geprezen en geprotegeerde Ubaghs. Gelukkig voor hem heeft hij diens veroordeling niet meer beleefd. Een argeloos leerling van Broere, pastoor C.L. Rijp, die in 1889 de wereld een dienst meende te bewijzen door de Praelectiones philosophiae, zoals hij die uit 's meesters mond in de jaren 1840-1841 had opgetekend, in druk te geven, bracht diens nagedachtenis daarmee in opspraak en zijn faam in geducht gevaar. De interventie van de Hoevense professor dr A. Resemans bij mgr Bottemanne voorkwam tijdig elke recensie en elke export, waardoor een posthume veroordeling van het Hagevelds orakel voorkomen werd¹.

Ook in de ruim drieduizend bladzijden, die zijn bespiegelende opstellen in De Katholiek vormen, treedt de invloed van het fideïsme, dat hij sinds zijn kennismaking met Lamennais nooit geheel heeft prijsgegeven, voortdurend aan het licht, vooral als hij in vele variaties herhaalt, dat de wetenschap de godsdienst te volgen heeft en die nooit vooruitgaat, laat staan een autonome sfeer zou hebben. Zulk een apriorisme is typisch voor de generatie der katholieke Romantiek en in wezen gelijk aan de geesteshouding der idealisten. Broere's tekorten zijn die van nagenoeg al zijn katholieke tijdgenoten-philosofen: De Maistre, Bautain, Rosmini, Balmés, Gratry, allen reactiefiguren in krampachtig protest tegen het intellectualisme van de Aufklärung. Dit had eenzijdig en fataal de ratio beklemtoond en de fides ondermijnd; nu zochten de christenphilosofen hun toevlucht in een theologie, die de rede leerde verachten en het geloof er van losmaakte. Maar dus doende, schiepen zij geen christenphilosophie.²

Dichter is niemand wel ooit tot de kern van Broere's gestalte genaderd dan de cultuurhistoricus, die van hem schreef, dat hij altijd ‘vocht met de demon in lichtgedaante, het betoverend idealisme, dat hem niet zo verschrikkelijk kon afstoten, wanneer het hem niet zo verleidelijk aangetrokken had.’ Als echt romanticus had deze Hollander een gevaarlijke voorkeur voor de steile opgang en de ijle abstracties. Overal zag de in de ijlte zwevende philosoof pantheïsme, ‘omdat hij van angst voor pantheïsme vervuld was,’ d.i. voor ‘de vage natuuraanbidding,’ waartoe zijn kunstenaarsnatuur geneigd was.³ Voor wie het criterium vindt in de hoge vlucht, is de adelaar Broere een wijsgeer van de eerste rang, maar wie klaarheid van denken en zeggen komt zoeken, voelt zich in de meester teleurgesteld. Niet alleen door zijn apriorisme, maar ook door zijn onopgeloste inconsequenties. Zijn er idealisten, tot wie men kan zeggen: ‘Zo ik uw aprioristisch uitgangspunt kon aanvaarden, gaf ik mij tevens aan uw stelsel gewonnen,’ dan komt men nog met lege handen van Broere vandaan, die eindeloos cirkelen blijft om zijn axioma's en tot geen constructie komt. Wel zelden was iemand blinder dan Broere voor de eigen ontsporingen van de logica, die hij tegenstanders verweet. De opmerking geldt ook voor Bilderdijk, de andere christenphilosoof, die een romantisch kunstenaar was en in wiens ziel gelijke worstelingen hebben plaatsgehad.

Zeker is het voor Broere geen fortuin geweest te hebben moeten leven en werken in de eerste helft van de negentiende eeuw. Was hij een kwarteeuw later geboren en was hij jong in strakker denktucht geschoold, dan de zelf al te impulsieve Van Bommel hem kon leren, dan had hij de nu zo fataal gemiste basis kunnen vinden in het zich con-

1 Gerard Brom: Herleving van de wetenschap, p. 181.

2 Gerard Brom t.a.p. 33.

3 Gerard Brom t.a.p. 53.

[p. 271]

stituerende Neo-Thomisme. In wezen is de veelzijdige, diepzinnige Broere een tragische figuur, mislukt door het gemis van wat een mens van zijn aanleg misschien het hardst nodig heeft: scholing in zelftucht en wetenschappelijke methodiek, de besnoeiende leiding, die in de student de franje afsnijdt en hem lijn in zijn studeren leert brengen. Hij was een autodidact van geniale structuur gelijk Bilderdijk en Multatuli en vertoont, evenals zij, de groei van de wilde loot: stout, maar grillig. In de omgang met anderen moet ook Broere elke dag ontdekt hebben, hoeveel meer hij wist dan zij en vooral hoeveel hoger vlucht zijn gedachten namen. Helaas heeft hij veel te vroeg en verder gedurende al zijn leven de volkomen vrijheid gehad door zelfverkenning de eigen weg volstrekt te bepalen en daarbij is hij dan waarschijnlijk vroeg enigszins bedorven door oncritische lof en jeugdige gewenning aan weelde. Hij zat als een soort pleegzoon van Van Bommel van 1825 tot 1830 dagelijks aan diens tafel aan, eerst op Hageveld, dan in het bisschoppelijk paleis te Luik en - de patriciër Van Bommel placht uitvoerig te dineren. Op de soberheid van de seminariekeuken bleef Broere steeds wat schamper neerzien. Ook gevoelde hij zich, aan geen regels gewend, verheven boven de Hageveldse huisorde en ten slotte deed tegenspraak hem licht in drift of in tranen uitbarsten.¹ Hij dankt het wel aan de genade van zijn priesterschap en aan de vroomheid, die hem altijd bleef kenmerken, dat hij bewaard is gebleven voor de hoogmoed, die Bilderdijk en Multatuli eigen was.

Misschien zou Broere - evenzeer als het nu met de ook zeer begaafde, maar minder hoogvliegende en veel ordelijker Borret gebeurd is - door de vaderlandse geleerdenwereld ontdekt zijn, als hij niet heel zijn leven gedoken gebleven was in zijn clericaal isolement.² Geen verblijf in een internationaal-academisch milieu had Broere - als de oud-Romein Borret - voorbereid en gestaald tot een zending in het nationale cultuurleven. Ook had hij in dezen niets meegekregen van thuis, wat hem weer scherp onderscheidde van de patriciërszoon Borret, die thuis was aan het hof. Het feit echter, dat twee of drie generaties met oncritische lof van Broere bleven gewagen en zwegen over die andere Warmondenaar, die lid van de Koninklijke Akademie werd, doet ons de vraag stellen, of de drieduizend bladzijden met Broere's hoogvliegende, maar onklare bespiegelingen toch mogelijk nog een andere zin hebben dan die van een leerzame demonstratie van het wilde zoeken, het desperate experimenteren van de katholieke denkers in de negentiende eeuw. Terecht heeft men Broere vergeleken bij de opgesloten vlinder, die machteloos tegen het raam fladdert³, en hem tegelijk de enige waarachtige denker genoemd, die het vlakke Nederland van de negentiende eeuw voortgebracht heeft. Hoe goedkoop, hoe terre à terre is de eens vergode Opzoomer bij Broere's vlucht. Diens apriorisme mag de logica onbevredigd laten, het wordt een deugd bij de platte axioma's der positivisten. Deze verdienste mag meer van de intuïtieve, de dichterlijk-mystieke orde zijn dan van de intellectuele, ook wie van oordeel is, dat Broere's beoefenen der wijsbegeerte aldus neerkomt op een gestadig détournement de pouvoir, kan haar ten volle erkennen. Aan Broere's dichterlijk schouwen, aan Broere's begenadigde zekerheid heeft zich een geestelijk verkommerde en verschuchterde gemeenschap veeleer kunnen optrekken dan aan de vakspecialistische bekwaamheid van de christelijke archaeoloog Borret. Niemand ontkent Bilderdijks nationale betekenis, al geeft de lommerd voor diens meeste beweringen geen cent meer en al noemen wij zijn

1 J.C. van der Loos: Geschiedenis van het seminarie Warmond. Haarlem 1932, p. 596.

2 Zie daarover Gerard Brom in De Beiaard V, dl. 2 (1920) 141 vv.

3 Gerard Brom t.a.p. 54.

[p. 272]

meeste gedichten rimram of ten minste bombast. Is het - om een fraai beeld aan Gerard Brom¹ te ontlenen - geen verdienste genoeg het christendom over de revolutiestroom te hebben gedragen, zoals Christophoor het het Christenkind over de golven deed? Het is ook de verdienste van Broere en kwam zijn stem voorlopig niet buiten de roomse binnenkamer, hoe zouden wij vandaag op de Areopaag kunnen getuigen, als hij niet hen had bezield, die onze vaders en voortrekkers waren?

Met Borret te noemen betraden wij het terrein van taal en letteren en tevens het vaderlands academisch territorium. Gelijk uit voorafgaande paragrafen reeds bleek, waren daar de katholieken nog witte raven. Het herstel van de hiërarchie viel toevallig ongeveer samen met het aftreden van de enige katholieke hooglesraar, de reeds meermalen genoemde priester J.M. Schrant. Zijn Leids professoraat was, gelijk wij zagen, geen succes geweest en er zijn geen blijken, dat de katholieke gemeenschap bepaald roem droeg op het feit, dat Dom Pitra verheerlijkt constateerde: ‘un prêtre dans l'une des plus importantes chaires,’² Alleen enkele oude vrienden, allen min of meer verwant aan zijn irenische aard, zoals de aartspriester B.J. Gerving en de pastoors B. Hofman, W.H. ter Horst - een oom nog wel van J. Ph. Roothaan -, Hendrik Tomas en A.C. Quant schaamden zich niet over de omgang met een priester, die zo verlicht was, dat hij genade had gevonden in de ogen der regering. Schrants debuut als hoofdredacteur van de Mengelingen en auteur van een wegens zijn dogmatische vaalheid op de Index gekaballeerd Leven van Jezus is nooit in het vergeetboek geraakt: integendeel had de ultramontaanse mythe-vorming dit verleden tot weinig minder dan verraad en afval verwrongen. Schrants dagelijks Mislezen tot in hoge ouderdom en zijn onkreukbare, stipt priesterlijke levenswandel zijn nooit voldoende geweest om de gefluisterde reminiscentie te doen vervagen. Een vertaling van het Nieuwe Testament, door de hoogleraar in zijn emeritaat ter goedkeuring aangeboden aan mgr F.J. van Vree, bleef jarenlang ongelezen liggen. Eerst mgr G.P. Wilmer antwoordde de grijsaard op diens herhaald aandringen met een niet-gemotiveerde weigering van de kerkelijke goedkeuring. Briefwisseling tussen Haarlem en Warmond wijst uit, dat het werk goeddeels ongelezen gebleven was, en doet vermoeden, dat de goedkeuring geweigerd werd om de vertaling van de Leuvense hoogleraar Beelen geen concurrentie aan te doen.

Weinig meer merkbare waardering vond in het midden der broeders de in de Nederlandse academische wereld zeer geziene Theodoor Joseph Hubert Borret (1812-1890), in 1853 hoogstwaarschijnlijk de enige theologiae doctor, die de Hollandse Zending rijk was. Hij was een voornaam man van patricische familie en hoofse levensstijl, onderhield heel zijn leven relaties met de hoogste kringen en gaf reeds in 1838 in de Haagse Hofkapel - de kerk voor de haute volée - in de Franse taal op verzoek conferenties voor andersdenkenden over het katholieke geloof.³ In deze ultramontaanse irenicus waren weifelingen overwonnen, die eerst een kleine eeuw later meer algemeen begonnen te vervagen. Zijn optreden in de wereld der vaderlandse wetenschap was zo natuurlijk, dat wij ons in alle ernst moeten afvragen, of Borret voor het terzijdestellen van anti-katholieke vooroordelen in die kring niet nog meer verdienste heeft dan Alberdingk Thijm, die zich toch meestal nog iets te uitdagend als geloofsverkondiger of -verdediger aandiende.

‘Heuse wisseling van denkbeelden’⁴ was voor Borret alle polemiek en zijn verhandelingen in de Koninklijke Akademie, waarvan hij in 1865 tot lid benoemd was,

1 Gerard Brom: Romantiek en Katholicisme I, Groningen-Den Haag 1926, p. 5.

2 Dom Pitra O.S.B.: La Hollande catholique. Paris 1850, p. 322.

3 J.C.G. Boot in Jaarboek Kon. Akademie. 1890, p. 22.

4 De Katholiek dl. 20 (1851) 249.

[p. 273]

bewijzen, dat deze priester de academische toon en stijl meer natuurlijk beheerste dan de misschien niet minder begaafde en wel zo brede leek Thijm, in wie naast de grote deugden ook enkele ondergeschikte tekorten van de autodidact en selfmade man zichtbaar bleven. Maar voor Borret hadden van der jeugd af aan deuren wijd opengestaan,

Theodoor Joseph Hubert Borret
Naar een fotografie
Particulier bezit

die voor bijna elke andere geloofsgenoot gesloten bleven. Een opvoeding in het buitenland en academische vorming te Rome hadden hem bovendien niet alleen hoger graad van ontwikkeling, maar ook wijder blik op de wereld gegeven dan de vaderlandse scholen en zeker de toenmalige seminaries iemand konden verschaffen. Wie andermans betekenis voor de wetenschap afmeet aan de hoeveelheid en de omvang van de door hem geschreven boeken, zal niet hoog lopen met Borret, van wie niet geheel zonder reden ondersteld is, dat hij de benoeming tot lid van de Akademie ‘misschien meer aan zijn kennissen dan aan zijn kennis te danken’ had.¹ Een kwarteeuw lang woonde hij trouw de vergaderingen bij; hij trad herhaaldelijk als spreker op en nam geregeld deel aan de gedachtenwisseling op een wijze, die verscheiden medeleden, als de classici Hofman Peerlkamp en J.C.G. Booth, de theoloog Kuenen en de historicus Bakhuizen van den Brink, met waardering deed spreken van zijn uitgebreide kennis en ‘de fijne beschaving, die zijne geheele persoonlijkheid kenmerkte.’²

Van de oprichting van De Katholiek af tot zeer kort voor zijn dood toe, d.i. bijna een halve eeuw lang, werkte Borret aan dit tijdschrift mee, meestal anoniem, alleen in de latere jaren met ondertekening.³ In de Verslagen van de Koninklijke Akademie komen andere verhandelingen van hem voor, o.a. zijn belangrijkste publicatie: de studie over ‘de christenslavin in dienst bij heidensche meesters gedurende de drie eerste eeuwen.’⁴ Zo misschien zijn beoefening van de wetenschap wel door precieuze keurigheid uitmunt, maar niet door oorspronkelijkheid of diepzinnigheid verrast en met name de Katholiek-opstellen van zijn latere jaren zeer hinderlijk de breedsprakigheid vertonen van een man, die zich zelf overleefd heeft, behoeven wij nog niet aan te nemen, dat de deftige Borret bepaald in de Koninklijke Akademie misstond. Aan medio-

1 Gerard Brom: Herleving van de wetenschap, p. 118.

2 Gerard Brom t.a.p. 119.

3 Zie Register 1842-1900 van De Katholiek.

4 Verslagen Kon. Akademie 1878, 2e reeks, afd. Lett. dl. 8, pp. 97-210.

[p. 274]

criteiten was zij destijds niet zo arm, dat Thorbecke's reeds geciteerd woord omtrent de geachte geleerden zonder eigen denkbeelden op geen van haar leden toepasselijk was. Ook zonder Borret te overschatten, moeten wij de betekenis van zijn vereenzaamd representeren van de katholieke wetenschapsbeoefening in het officiële lichaam belangrijk achten. Helaas is het dan echter een sprekend blijk van ons toenmalig cultureel negativisme, dat de katholieke gemeenschap deze rol al even weinig waardeerde als het Leidse professoraat van de priester J.M. Schrant.

Gelijk wij zagen, waren de rivalen Van Vree en Borret elkaar geenszins hartelijk toegenegen. De overlevering wil, dat bij het bekend-worden van de bisschopsbenoemingen te Warmond harde woorden tussen hen gevallen zijn. In 1854 benoemde de bisschop zijn oud-collega - misschien op eigen verzoek - tot pastoor te Vogelenzang, waar hij in 1861 door de ‘prae-gotieker’ Th. Molkenboer een kerk liet bouwen. Hij was van 1858 tot 1870 deken van Noordwijk en kanunnik-theologaal, nam om tot dusver niet genoegzaam opgehelderde reden in 1870 ontslag uit beide functies en liet - naar de overlevering wil - zijn kanunnikenmanteltje vermaken tot een jasje voor zijn hond, wat op een zuinigheid wijst, die hem niet in alle dingen eigen was. Borret heeft in zijn jeugd ook de schilderkunst beoefend en - als de overlevering waarheid bevat - is het jeugdportret, dat Warmond van hem bewaart, zijn eigen werk. Ook later toonde hij zich ten minste een vaardig tekenaar: hij maakte in 1861 zelf het ontwerp van de mozaïekvloer voor het priesterkoor van zijn kerk.¹ In zijn deskundige belangstelling voor de kerkelijke kunst onderscheidde hij zich door een typerend relativisme. Bereid om de neo-gotiek te aanvaarden en haar bloei te bevorderen, kantte hij zich met vrij scherpe ironie tegen haar gangbaar wordende verheffing tot de enige christelijke kunststijl. Ook dit kan velen van hem vervreemd hebben. Hij was een groot bibliophiel en daarbij een bekwaam bibliograaf en bezat misschien meer van de zin voor het beoefenen van ‘de wetenschap om de wetenschap’ dan in een clericus gewenst werd geacht. Hij was trouwens merkwaardig vreemd aan alle clericalisme, hoezeer hij in gedrag en stijl het type van een decoratief geestelijke was. Zijn zeer omvangrijke bibliotheek heeft hij bij het ingaan van zijn emeritaat in 1886 voor een belangrijk deel aan Warmond geschonken. Ten gevolge daarvan is dit seminarie b.v. uitzonderlijk rijk aan dikwijls zeer zeldzame werken over Palestina en in het algemeen aan Oriëntalia.²

Ofschoon er geen sprake van is, dat Borret te midden van de katholieke gemeenschap geleefd zou hebben in dezelfde staat van miskenning en vereenzaming als het lot bleef van Schrant, werd hij ongetwijfeld buiten de kring der geloofsgenoten vrij wat meer gewaardeerd dan er binnen. Wederom dringt zich de vergelijking met Engelse verhoudingen op. In Engeland bleven de bekeerlingen Newman en Manning heel hun leven - elk op eigen wijze - de band met de nationale geleerdenwereld aanhouden. Nog vandaag worden Newman's apartementen in het Oxfords Oriel-college in hoge ere gehouden en heel hun leven hebben de beide kardinalen roem gedragen op de universiteit, die hen had gevormd. Bij herhaling hebben zij daarvan op haar vierdagen blijk gegeven, gelijk Oxford zelf op de beide ‘fellows’ bleef groot gaan. In de steile Manning, jarenlang als de leider van ‘the right side’ patroon van een katholiek isolationisme, de antipode van Newman's ‘wrong side’ der meer open katholiciteit, valt zelfs deze bepaald gecultiveerde goede relatie tot de society der wetenschap als een inconsequentie

1 Gerard Brom: Herleving van de kerkelijke kunst, p. 136.

2 J. Rood in Waar eens een Franse kostschool stond, p.p. 111 vv.

[p. 275]

op. Ook als kardinaal bezocht hij tot kort vóór zijn sterven geregeld de maandelijkse vergaderingen van de Metaphysical Society, waar volgens Lytton Strachey ‘in strict privacy the fundamental problems of the destiny of man’ behandeld werden.¹ Manning hield als kardinaal verscheiden voordrachten voor dit selecte gehoor van Engelse corypheeën als Tyndall, Huxley, Tennyson, Gladstone, o.a. over The soul before and after death. Bij ons zou de katholiek, die omstreeks 1870 habitué was geweest van een kring tot beoefening van de wijsbegeerte c.a., waarin b.v. Opzoomer, Van Vloten, Allard Pierson en ook verder in meerderheid vrijdenkers behoorden, ten zeerste gewantrouwd zijn. Was hij een leek of een petit abbé geweest, dan zou men hem - als Alberdingk Thijm - toch wel een twijfelachtig geval gevonden hebben; van een prelaat, die het deed, zou men ten minste gezegd hebben, dat hij ‘ergernis gaf.’

Aan Joseph Albertus Alberdingk Thijm (1820-1889) kan in kort bestek geen recht gedaan worden, zeker niet nu in de laatste jaren het gangbaar portret de critische reconstructie aan het ondergaan is, die het hard nodig had.² Het proces is nog te weinig gevorderd, dan dat het tot geheel concrete beeldvorming zou hebben geleid. Het heeft echter ten minste het inzicht gebracht, dat Karel en Catharina Thijm het portret van hun vader gestileerd hebben tot dat van een bijna bovenmenselijke gelijkmatigheid, die door het uitzonderlijk rijke Thijm-archief geenszins in allen dele bevestigd wordt. Dat de historische Thijm grilliger, kribbiger en hooghartiger moet geweest zijn dan die van de mythe, leert de onbevooroordeelde kennisneming van zijn briefwisseling. Ook is in de laatste tijd scherper gebleken, dat tussen hem en de katholieke gemeenschap een toenemend vervreemdingsproces heeft plaatsgehad, dat hij zelf door een niet altijd gelukkig optreden geforceerd heeft. In de laatste tien jaren van zijn leven nam deze divergentie in enige openbare botsingen, met name met Schaepman, pijnlijke afmetingen aan, vooral doordat Thijms karaktereigenschappen de polemieken, ondanks of misschien juist door zijn ijzige hoffelijkheid, meestal een zeer wrange nasmaak gaven. Dat Thijm in die jaren veel verdriet en veel materiële zorgen had, heeft zeker tot die wrangheid in zijn optreden bijgedragen.

Ook Alberdingk Thijm behoorde tot de ‘upper middle class’, die in de eerste helft van de negentiende eeuw opschoof naar de eerste plaatsen in het maatschappelijk en cultureel leven, al was hij niet - als Cramer - een parvenu. Reeds zijn grootvader had als overman van het Amsterdamse kuipersgilde vrij grote welstand en aanzien bereikt en zijn vader werd al tot de ‘deftige’ middenstanders gerekend. De familie leefde echter nog op een aanmerkelijke, eerbiedige afstand van het patriciaat, vooral ook wat haar cultureel-sociale inzichten betreft. Dit blijkt b.v. heel duidelijk door een vergelijking met het levenspeil van de familie Van Lennep, die van vrijwel gelijke afkomst is als de Alberdingks, namelijk ook Westfaalse import. Terwijl de Van Lenneps omstreeks het midden van de negentiende eeuw reeds een academische familietraditie van drie generaties kennen, komt de oude kuiper Joannes Franciscus Alberdingk - het toevoegsel Thijm is de naam van zijn vrouw Catharina, naar wie Joseph Albertus' enige dochter, de wat excentrieke veelschrijfster Catharina Alberdingk Thijm († 1908) vernoemd is - pas bij het opgroeien van zijn jongste zoon Paul, de latere Leuvense hoogleraar, tot het bewustzijn van academische mogelijkheden. Ofschoon zelf vol intellec-

1 Lytton Strachey: Eminent Victorians (Penguin Books) 1948, p. 113.

2 Zie het artikel Thijm en de katholieke herleving, in Annalen van het Thijmgenootschap 37 (1949) 1 vv. en de opgaven aldaar; thans ook W. Bennink S.J.: Alb. Thijm, kunst en karakter. Utrecht-Nijmegen 1952.

[p. 276]

Joseph Albertus Alberdingk Thijm
Naar een gravure door P.J. Arendzen
Atlas van Stolk, Rotterdam

[p. 277]

tuele en artistieke belangstelling, hield hij kunst en wetenschap voor nuttige, edele tijdspassering na serieuze arbeid en zwoer hij als selfmade man bij de auto-didactiek. Hij nam zijn oudste zoon op diens vijftiende jaar van de Nutsschool en zette hem in een zaak van verduurzaamde levensmiddelen. Evenals de Zwollenaar Potgieter, wiens komaf en vorming met die van de twaalf jaar jongere Thijm veel overeenkomst vertonen, heeft deze zich verder geheel zelf gevormd tot de man van zeer uitgebreide kennis, polyglottische welsprekendheid, zuivere smaak en scherp oordeel, die in prestige bij heel de natie voorlopig alle tijdgenoten ver achter zich liet. ‘Sedert ik Potgieter en Alberdingk Thijm leerde kennen - aldus schreef Busken Huet, toen Potgieter dood was en Thijm nog twaalf jaar te leven had¹ -, ben ik genezen van den waan, dat er alleen aan hoogescholen hooger onderwijs te bekomen is.’

Thijm neemt ook in onze herleving een eigenaardige plaats in. Al te zeer hebben de geschiedschrijvers van ons negentiende-eeuws herlevingsproces dit voorgesteld als een schouder aan schouder gevoerde strijd voor emancipatie, een eensgezind optrekken naar een door allen gewenst en eender begrepen doel. In wezen komt de geschiedenis van onze herleving neer op een strijd in eigen boezem, de interne worsteling van een in inzicht verdeelde gemeenschap. Het vierde hoofdstuk van dit werk schijnt de juiste plaats om dit nader uiteen te zetten. Hier worde het slechts vermeld ter typering van Thijm, die in de internationale antithese tussen de twee partijen van een ultramontaanse geslotenheid en een humanistische openheid meestal positief de laatste kleuren droeg, d.i. die van Leo XIII tegenover zijn voorganger Pius IX, van Dupanloup en Lavigerie tegenover Veuillot, van Newman tegenover Manning. In dit land, onder dit katholieke volk, dat in eeuwen van gedwongen schuilkerkenbestaan knipperde tegen het licht en een zeer sterke neiging had tot het afficheren van de geslotenheid, was de positie van Thijm vooral moeilijk, wijl onder de zeer invloedrijke clerus voorlopig maar weinig medestanders van hem te vinden waren en - gelijk wij gezien hebben - belangstelling voor de nationale cultuur bij geestelijken en leken te sporadisch voorkwam om hen Thijm vlot te doen verstaan.

In geschiedschrijvers en met name in biografen - en onder dezen weer zeer in het bijzonder de hagiografen - leeft de natuurlijke neiging hun helden rechtlijniger te maken dan zij geweest zijn. Dit valt te bedenken, zo dikwijls wij Thijm getekend zien als de representant bij uitstek van de christelijk-humanistische levensstijl. Zo is de algemene lijn van zijn leven, maar wie hem uit zijn brieven her-ontgint, zal op allerlei grilligheden stuiten en hem soms op standpunten zien, die de bekrompenste ultramontaan nauwelijks zou durven innemen. Als een typisch gevoelsmens reageerde Alberdingk Thijm sterk met aanzien des persoons en als hij iemand niet luchten kon - er waren er vrij veel, van wie dit gold - had die altijd ongelijk. Vooral als een clericus tegen hem aanbotste, was Thijm nogal kittelorig. Het laat zich niet goedpraten, maar althans ten dele verstaan, zo het geestelijken gold, wie een bedenkelijke achterstand in cultuur, smaak en stijl niet belette met een pedant meerderheidsair te spreken. Maar hij nam een gelijke houding ook wel tegen beteren aan.

Er is terecht de nadruk op gelegd, dat de werkelijke Thijm minder minzaam moet geweest zijn dan de geïdealiseerde, die Kareltje en Catharina ons te geloven voorgesteld hebben.² Thijm kon heel zijn leven slecht tegenspraak velen en zeer moeilijk ongelijk

1 Cd. Busken Huet: Potgieter. Amsterdam 1877, p. 6.

2 H.L.M. van Can: J.A. Alberdingk Thijm - Zijn dichterlijke periode. Rotterdam 1936, pp. 13-14 vv.

[p. 278]

bekennen. Had hij eenmaal het Franse woord ‘pion’ door ‘damschijf’ vertaald, terwijl het in de betrokken tekst stellig zoiets als ‘schoolfrik’ betekende, dan hield hij, terechtgewezen, vol, dat hij welbewust en op goede grond zo gehandeld had.¹ Het is met Thijms minzaamheid wel ongeveer gesteld als met die van Max Havelaar, van wie bij zijn alter ego immers geschreven staat, dat hij ‘nederig en welwillend (was) voor wie zijn geestelijk overwicht erkenden, doch lastig, wanneer men poogde zich daartegen te verzetten.’ De nederigheid wordt in deze toepassing een goedkope deugd. Hoe lastig Thijm kon worden, als men ten opzichte van zijn geestelijk overwicht niet de vereiste égards in acht nam, leren zijn brieven en zijn polemieken, vooral die met clericale tegenstanders. Eens is dit heel aardig uitgedrukt in de opmerking, dat hij zeer gefroisseerd kon doen, als de andere schoven niet diep genoeg voor die van Jozef bogen.²

Ook Alberdingk Thijm was niet beter dan andere stervelingen - al was hij knapper en vromer dan verreweg de meeste - en was dus niet altijd consequent: soms spreken zijn particuliere uitingen zijn openbare tegen. Hij mocht nog zo irenisch zijn, het blijft niettemin waar, dat ook de open denkende en levende Thijm in zijn optreden als katholiek soms een uitzonderlijk uitdagende strijdbaarheid aan den dag legde, b.v. bij de viering van de feesten van 1872 ter herdenking van de befaamde Watergeuzen-invasie, en dat hij in het algemeen in het veroordelen van de opstand tegen Spanje niet alleen zeer fel placht te getuigen, maar daarbij ook kwam tot een door Nuyens straks niet nagevolgd extremisme. Zeker is het vooral zijn verdienste, dat de Westwoudse medicus zich zette tot de studie van de ‘Nederlandse beroerten’, en naar alle billijkheid heeft de auteur het werk dan ook aan hem opgedragen, doch hij bezat zelf te zeer het temperament van de kunstenaar om zich niet herhaaldelijk door zijn affecten te laten meeslepen. Maar al was dan op de Thijm van 1872 en in het algemeen op de geestelijke vader van Nuyens' reconstructieve arbeid de naam ‘ultramontaanse klant’ toepasselijk, in het algemeen distancieerde hij zich zeer opvallend van de ultramontaanse eenzijdigheden, precies zoals hij het deed van de nationale bekrompenheden. Thijm was een katholiek van muurvaste overtuiging en van zeer innige geloofsbeleving; evenzo was hij een hartstochtelijk vaderlander, bijna bezeten van liefde voor de Nederlandse cultuur, maar in zijn gaan en staan onder niet-katholieken en niet-Nederlanders heeft bijna niemand meer gemakkelijkheid en eerlijke natuurlijkheid kunnen betrachten. Zeker was Thijm een van de ruimste geesten, die ons volk ooit heeft voortgebracht. Met Busken Huet ergerde hij zich aan het vaderlands chauvinisme, dat in bekrompen zelfingenomenheid en tot eigen grote schade onkundig bleef van wat in de wereld omging en zelfs nauwelijks aandacht had voor de eigen stam- en taalbroeders buiten de politieke grenzen. Thijm was een der pioniers van de culturele toenadering van Noord en Zuid, ontdekte Guido Gezelle en nam reeds in 1859 het bekende O! 't ruischen van het ranke riet in zijn Volksalmanak op.³

Die Volksalmanak voor Nederlandsche Katholieken, in 1852 door Thijm met zijn vriend H.J.C. van Nouhuys gesticht, is zowel door zijn bestemming als door zijn inhoud een typering van de voornaamste redacteur, die sinds 1853 alleen de leiding had. ‘Zelfbewustzijn en leven’ bij de Nederlandse katholieken op te wekken noemt de prospectus het doel van de Almanak. Niet alleen ‘de opwekking van den godsdienst-

1 Jos. van Wely O.P.: Schaepman. Bussum 1952, p. 287.

2 H. Padberg S.J.: J.A. Alberdingk Thijm. Leiden 1920, p. 62.

3 F.A. Vercammen: Thijm en Vlaanderen. Amsterdam 1932, p. 226.

[p. 279]

zin,’ maar ook ‘die van de nationaliteit’ heeft de redactie in zijn vaandel geschreven. Thijms belangrijkste historische schetsen zijn voor het eerst in de Volksalmanak verschenen, o.a. de Vondelportretten. Ofschoon uiteraard de overgrote meerderheid van de medewerkers katholiek was, werkten af en toe andersdenkenden aan de Almanak mee. Dit was regel in de Dietsche Warande. Dit merkwaardige tijdschrift, twee jaar na het herstel van de hiërarchie geboren en door Thijm dertig jaar lang alleen geredigeerd, is een van de merkwaardigste organen, ooit in ons land verschenen. Het tekent de katholieke gemeenschap van die dagen in haar ernstig cultuurtekort, dat zij het nauwelijks een kwijnend bestaan gunde, maar tevens de bekrompenheid van een gehele natie, die zijn waarde evenmin heeft begrepen.

Blijkens de ondertitel was het gewijd aan Nederlandse oudheden, nieuwere kunst en letteren. Vrijwel van het begin af nam de redacteur ook artikelen van wat ruimer strekking op, speciaal over de vaderlandse geschiedenis, wat hem aanleiding gaf, te beginnen met de achtste jaargang, in de ondertitel het woord ‘staatsgeschiedenis’ in te lassen. Nadat een reeks van tien jaargangen verschenen was, zag in 1874 de eerste van een tweede serie het licht, waaraan Thijm de ondertitel ‘Tijdschrift voor aesthetische beschaving’ had gegeven. Van het begin af aan heeft de redacteur aan dit in zijn eigen boekzaak uitgegeven orgaan een algemeen karakter willen geven, ook een internationaal blijkens het sinds de tweede jaargang aan elke aflevering toegevoegde Franse bulletin. Maar het meest tekenend is het interconfessionele karakter, interconfessioneel geenszins op te vatten, alsof niet aan vrijwel elke bijdrage van Thijms eigen hand (en die vormen steeds het leeuwendeel) te zien zou geweest zijn, dat de auteur in het katholicisme ademde, ook niet zo te verstaan, dat Thijm er alle polemiek tegen anti-papisme uit haat of onkunde vermeed, maar zo, dat de lezer niet ondersteld wordt katholiek te zijn en dat ook van niet-katholieke bevoegden de bijdragen welkom zijn. Misschien waren de niet-katholieke medewerkers zelfs in de meerderheid; dit zou ten eerste Thijms aanzien onder niet-katholieken en ten tweede ons eigen tekort bevestigen. Het tijdschrift is verder door het bestaan van Franse en Duitse medewerkers een bewijs van Thijms internationale oriëntatie. In tegenstelling tot De Katholiek, die steeds een echt clericaal tijdschrift is gebleven en waarin vooral vóór de twintigste eeuw lekenmedewerkers zeldzame verschijnselen waren, hebben in de Dietsche Warande de leken het grootste aandeel gehad, wat echter nog niet wil zeggen, dat priesters niet voorkwamen. Integendeel: een aantal zeer prominente seculiere en reguliere clerici treffen wij onder de auteurs aan. Een lang niet volledige lijst van medewerkers uit de tijd, dat Thijm de redactie voerde, kan het voorafgaande bevestigen, evenals de veelzijdigheid van Thijms relaties en het selecte karakter van het orgaan. Wij vinden, behalve Thijm zelf, Noordnederlandse katholieke leken als H.A.A. van Berckel, Pierre Cuypers, W.J.F. Nuyens, Paul Alberdingk Thijm, B.R.F. van Vlijmen, A. Flament, Joan Bohl, Jan Sterck, Louise Stratenus, J.C.A. Hezenmans, Victor de Stuers, Catharina en Karel Alberdingk Thijm, onder de niet-katholieke Noordnederlanders Johannes van Vloten, A.C. Oudemans, Isaac da Costa, Jacob van Lennep, W.J. Hofdijk, Jan ten Brink, A.S. Kok, A.C. Loffelt, H.E. Moltzer, ds H. Prins de Jong, J.G. de Hoop Scheffer, C.N. Wijbrands, J. ter Gouw, J.G. Frederiks, A.D. de Vries, Cd. Busken Huet, N. de Roever, Jan te Winkel, A.J. Servaas van Rooyen en Taco H. de Beer,

[p. 280]

van de Noordnederlandse priesters o.a.J.A. de Rijk, W. Everts, J.J. van der Horst, J. Habets, H.J.A.M. Schaepman, P.J. Koets S.J., H.J. Allard S.J., F. Reynen S.J., A. van Lommel S.J., J.W. Brouwers, P.F. Th. van Hoogstraten O.P., J.V. de Groot O.P., verder Vlamingen als J.M. Dautzenberg, Guido Gezelle, Prudens van Duyse, Philip Blommaert, J.H. Bormans, K. Stallaert en buitenlanders als Hoffmann von Fallersleben, August Reichensperger, Viollet-le-Duc en Lina Schneider.

De nationale betekenis van de Amsterdamse koopman Thijm is weinig geringer dan die van Potgieter, aan wiens Gids hij wel meewerkte en met wie hij persoonlijk op voet van vriendschap omging. Als dichter kan hij misschien niet in diens schaduw staan, maar zijn gevarieerd proza met de sterke dialoog is bondiger en minder precieus dan dat van de Zwollenaar. Hun beider voornaamste dienst aan de natie ligt echter niet op het terrein van de kunst, maar op dat van de volksopvoeding. Thijm genoot, waar hij kwam, een gezag, dat op geestelijke meerderheid berustte: hij was een ongeëvenaard kenner van de taal van de zeventiende eeuw en van de middeleeuwen, van de geschiedenis van zijn stad, van de Nederlandse letterkunde en van de kunst in het algemeen. Vroeg lid geworden van de merkwaardige Vrijdagse debating-club, waar hij onvermoeid, onverbloemd en met evenveel hoffelijke cordaatheid als kennis de katholieke levensbeschouwing toelichtte en verdedigde, bleef hij daarvan jarenlang als voorzitter de algemeen gerespecteerde leider, overal in den lande in alle kringen meer òm dan ondanks zijn katholiciteit als spreker gevraagd.¹ Wat Thijm aldus ten bate van de katholieke gemeenschap aan goodwill geschapen heeft, laat zich nauwelijks overschatten. Het is een nog ruimer en groter dienst dan zijn onverschrokken voorgaan op de weg naar een verbeterd inzicht in kerkbouw en kerkelijke kunst en zijn ontginnen van de oude schatten van een vergeten katholiek-nationaal verleden.

Thijms litterair werk schijnt in onze dagen morsdood. Zelfs zijn historische novellen, niet vervelender dan b.v. Potgieters Rijksmuseum of Albert of Lief en leed in het Gooi vinden geen lezerskring meer. Zijn romantische en nogal fantastische grote gedichten - Bij het borstbeeld van Bilderdijk, Ermingard van Voorne, De geboorte der kunst, Het voorgeborchte, De klok van Delft e.a. - worden maar zelden meer uit hun slaap gewekt en zelfs de geestige boutaden van zijn dubbelganger Pauwel Foreestier uit Buiksloot zijn blijkbaar te cerebraal om blijvend te boeien. Maar of zijn litteraire verdiensten in ons oog groot zijn, doet eigenlijk maar weinig ter zake, nu wij weten, dat tijdgenoten hem ook daarom hoogachtten. Hij heeft in de litteratuurgeschiedenis zijn vaste plaats onder de schrijvers van romantische gedichten en historische novellen, maar onbetwistbaar als de pionier van een zuiverder schoonheidsbegrip en als zodanig een voorloper van ‘tachtig.’ Bovendien werd hij voor ons land de schepper van het academische vak der kunstgeschiedenis en wat hij voor het eerherstel van de ‘Heilige Linie,’ de kerkbouw en de kerkelijke kunst in het algemeen heeft betekend, bleek reeds. Onze armoede blijkt evenwel uit Thijms enigheid: naast hem paraisseren nog alleen de priesters Schaepman en Van Meurs in de Noordnederlandse litteratuurgeschiedenis tussen 1830 en 1880, de eerste ter demonstratie van de heersende wansmaak, de tweede ter vriendelijke waardering van een eenvoud zonder pretentie. Broere noemt niemand, ofschoon hij zuiverder smaak had dan Schaepman, wiens gemoed aanmerkelijk dichterlijker was dan zijn taal. Schaepmans in 1869 verschenen Verza-

1 Zie o.a.J.E. van der Pot in Rotterd. Jaarboekje 1949, p. 258.

[p. 281]

melde Dichtwerken vormen voor een vijf en twintigjarige jongeling een ontzagwekkende oogst van metrische rijmende regels vol homerische exposés en stoute beelden. Bovendien hebben de meeste er in opgenomen gedichten - o.a. De Paus, Vondel, De Pers, De Eeuw en haar Koning - hun goed werk gedaan: de geestdrift gewekt en het zelfvertrouwen versterkt, het aanzien naar buiten gevestigd. Dat Jacob van Lennep bij het lezen van De Paus uitriep: ‘Vondel is onder ons verrezen,’¹ is niet vleiend voor Vondel, maar deed zijn werk. Overigens bevestigt een vogelvlucht over de katholieke litteraire bedrijvigheid in de negentiende eeuw Cornelis Paradijs' diagnose:

Velen, die men dichters heet,
kost het dichten droppels zweet,
maar in 't priesterlijke pakje
gaat het van een leien dakje.²

De meeste van deze priester-dichters zijn vergeten, b.v.J. Poelhekke, die 's Heeren kruisweg bezong en een historisch drama Valerianus schreef, de Jezuïeten T. Stokvis en J.P. Koets, de priesterlijke sonnettendichter J.A. de Rijk en de bruisende feestredenaar J.W. Brouwers. Hun standgenoot Petrus van der Ploeg alleen leeft nog voort in zijn eenvoudige kerkliedjes, zoals Schaepman in Aan U, o Koning der eeuwen. Er waren, buiten Alberdingk Thijm, nog andere dichterlijke leken: de veelbesproken Jan Wap, de herderszanger Leesberg, de geschiedschrijver Nuyens, de rhetorische Dante-vertaler Joan Bohl en de jong-gestorven H.J.C. van Nouhuys. Dit is wel ongeveer de bijdrage der katholieken aan de bloei der dichtkunst in het zeer vlakke tijdvak 1830-1880. Wie deze armoede een reden tot schaamte mocht vinden, mag bedenken, dat de grootste Nederlandse dichter uit de negentiende eeuw Guido Gezelle heet.

Wat het proza betreft, waren vóór en na Alberdingk Thijm vooral Broere en Schaepman talenten van betekenis, maar het eigenaardigst talent van onze schrijvers is gelegen in hun toewijding aan de goede volkslitteratuur. Ten aanzien daarvan bestaat een merkwaardige legende. Stereotiep is het verwijt aan de clericale en niet-clericale ultramontaanse voormannen, dat zij wel het slechte boek uit alle macht trachtten te weren uit de handen der argeloze gelovigen en vrijwel iedereen daarbij dan argeloos vonden, maar dat zij niets deden tot aanprijzing van het goede boek. Het merkwaardige is echter, dat geen deel van ons volk in de tweede helft van de negentiende eeuw beter van goede volksromans is voorzien dan het katholieke. Ook de altijd weer terugkerende verzekering, dat onze brave mensen niet lazen, is niet te rijmen met de grote oplagen en de vele herdrukken.

Reeds in 1855 begon de journalist H.A. Banning (1818-1909)³ in samenwerking met een ongenoemd priester te Utrecht het weekblad De Goede Herder. Zondagslectuur voor katholieke huisgezinnen uit te geven. Deze onderneming schijnt niet lang stand gehouden te hebben. Een volgende poging werd in 1860 ondernomen: toen richtten de priester H.L. Spoorman e.a. De Katholieke Volksvriend op; ook deze moet maar kort geleefd hebben. Langer leven was beschoren aan De goede Zaaijer, door enige Vincentianen van 1862 tot 1870 te Rotterdam uitgegeven, achtereenvolgens bij de boekhandelaars N.J. Verhoeff en G.W. van Belle. Meer duurzaam succes had een nieuwe onderneming van de voortreffelijke Banning, ditmaal in samenwerking met de onderwijzer

1 Jos. van Wely O.P.: Schaepman. Bussum 1952, p. 50.

2 Cornelis Paradijs (d.i. Frederik van Eeden): Grassprietjes. Amsterdam 1906 ², p. 4.

3 L.J. van der Heyden in Nw. Ned. Biogr. Wbk. III, 59.

[p. 282]

Titelprent van de eerste jaargang van ‘De Katholieke Illustratie,’ 1867
Collectie Bisschoppelijk Museum, Haarlem

[p. 283]

J.W. Thompson (1839-1924): zij stichtten in 1867 te Den Bosch het weekblad De Katholieke Illustratie. In 1871 begon F.A. Kramps onder het pseudoniem S.P. Markaf bovendien de uitgave van Het Katholieke Stuiversmagazijn, een maandblad, dat in 1880 bezweek. Van 1877 tot 1887 kwam te Zwolle ten slotte nog eens een tijdschrift De goede Zaaier uit.

De Katholieke Illustratie, die nog altijd bestaat, stond van de aanvang af op een hoog peil. De verhalen, die zij bracht, waren vrijwel zonder uitzondering oorspronkelijk - in tegenstelling met wat moderne weekbladen merendeels bieden -;hun taal en hun compositie waren verzorgd en hun inhoud beschaafd en boeiend. In dit weekblad zijn de meeste romans van H.A. Banning voor het eerst uitgekomen: o.a. Toonbaas en zijn huishoudster, De beeldstormer en zijn dochter, De heks van de Amersfoortsche heide, De familie Walker, Ko Folkes; volgens Gomarius Mes werden van dit werk, toen het in boekvorm uitkwam, in enige weken 12 000 exemplaren verkocht.¹ Ook van de in België wonende Noordbrabanders Jan Renier Snieders (1812-1888) en August Snieders (1825-1904)² zijn verscheiden verhalen in de Illustratie verschenen. Van Jan Renier waren zeer populair Het kraaiennest, Narda, Dokter Markus, De wraakroepende zonde; van August o.a. De gasthuisnon, Het zusterke der armen, De verstooteling, Arme Julia. Van andere auteurs voor het katholieke volk verschenen tal van romans in de Twaalf-stuivers-bibliotheek van G.W. van Belle te Rotterdam, o.a. van de hand van Joan Bohl en J.W. Thompson. Vooral de laatste was zeer productief, maar zijn romans staan op een aanmerkelijk lager peil, wat reeds de titels doen vermoeden: Jiertha de giftmengster, Het gestolen kind, De Jood van Weenen, Elda de Kerenor, De twee Weezen e.a. De laatstgenoemde, een sentimentele fantasie met een Hector Malot-intrigue, bleef althans te Rotterdam nog lang enigszins populair, omdat men er autobiografische trekken in vermoedde. Hij wordt gewoonlijk verward met een in 1875 verschenen gelijknamige roustissure van wereldnaam: Lex deux orphelines van Adolphe Philippe d'Ennery (1811-1899), een Fransman, die zich schatrijk geschreven heeft met toneelstukken en romans van dit genre. Hij was daarin dan ook een ongeëvenaard virtuoos en Thompson kon niet in zijn schaduw staan. Omstreeks 1875 begonnen bovendien Melati van Java (N.M.C. Sloot 1853-1927), J.R. van der Lans (1855-1928) en Mevrouw J. van der Lans-Russel hun litteraire productie.

Gezien dit lang niet volledige overzicht, kunnen wij moeilijk staande houden, dat aan ons katholieke volk geen goede lectuur werd verschaft, en evenmin, dat heter geen gebruik van maakte. En het was voor het grootste deel geen lectuur van min allooi. De romans van Banning en die van de gebroeders Snieders munten uit door een beschaafde toon, die wel af en toe wat sentimenteel is, maar ook geen humor uitsluit. De drie genoemde auteurs gaan zich merkwaardig weinig te buiten aan de pathetische rhetoriek, die toen nog mode was. Hun werk staat geenszins beneden dat van Justus van Maurik en heeft zelfs een en ander er op voor. Natuurlijk staan niet alle romans der genoemde auteurs op dit voor volkslectuur vrij hoge peil. Er zijn ook ware draken onder; met name behoren die van Bohl en Thompson tot dit genre. Ook treden in vrijwel al deze boeken de gewone ultramontaanse eenzijdigheden naar voren, o.a. een bijna volstrekte veroordeling van het dansen, de opera en de schouwburg en een dwaze strijd tegen de dierenbescherming, maar dat onze grootouders en ouders het hebben moeten

1 Gomarius Mes: De katholieke pers van Nederland 1853-1887. Maastricht 1887-1888, p. LXXXII.

2 W.J.M.A. Asselbergs: Het tijdperk der vernieuwing van de Noordnederlandse letterkunde. (Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden IX). 's-Hertogenbosch z.j. (1952), p. 22.

[p. 284]

stellen zonder goede en gezonde volksboeken, is een bewering, die indruist tegen de feiten. Eer zijn wij op dit punt achteruitgegaan.

Een merkwaardige, eigen plaats nam sinds 1858 onder de Nederlandse letterkundigen de classicus A.J. Vitringa (1827-1901) in; hij ging eerst in 1884 tot de katholieke kerk over, maar toonde reeds te voren zekere affiniteit met de ultramontanen, minder misschien met hun geloof dan met de houding van Veuillot en consorten in de politiek. Als een soort van grimmig prae-fascist schreef hij onder de pseudoniemen Jan Holland en Jochem van Oudere een groot aantal soms zeer rake, soms meer spitsvondige romans met een dik-opgelegde strekking ter hekeling van het liberalisme, het modernisme, de evolutieleer, de vrouwenbeweging, het middelbaar onderwijs en andere kwalen des tijds. Tot de bekendste behoren: Darwinia, Nette menschen, Keesje Putbus en Mijiz bezoek aan Bismarck. Sinds zijn bekering ademden zijn cerebrale constructies de geest van de propaganda voor het katholicisme.

Van de wetenschappen werd voorlopig onder ons verder nog nauwelijks een andere dan de geschiedenis beoefend. De bemoeienis met de exacte vakken bleef tot tegen het eind van de eeuw ‘angstwekkend klein.’¹ Het angstwekkende stak daarin, dat juist gemis aan bewustzijn van de grenzen van het domein dezer wetenschappen de laboratoria, waar zij beoefend werden, voorlopig tot haarden van een kortzichtig materialisme maakten en de wal het schip bleef keren, zolang om die reden de zoons van gelovige ouders van het betreden er van werden teruggehouden. Uitzonderingen vormden de Limburgse palaeontoloog Casimir Ubaghs (1829-1894), een bekwaam autodidact, die echter meer op België georiënteerd was dan op Nederland², en de ingenieurs L.J.A. van der Kun (1801-1864) en Charles Mathieu Schols (1844-1897). De eerste was een zeer gezien inspecteur van de Waterstaat,³ de tweede werd reeds zeer jong hoogleraar aan de polytechnische school te Delft, verrichtte belangrijk werk voor de triangulatie van Nederland, werd lid van de Koninklijke Akademie en ere-doctor van Leiden.

De resultaten van de historiestudie werden, behalve in de twee nader te noemen diocesane tijdschriften, zo goed als uitsluitend in locale en regionale geschriften neergelegd, waarvan het peil uiteraard zelden boven dat van zwak dilettantisme uitkwam. Als zodanig bleef het echter niet beneden de algemene norm: onze gehele vaderlandse geschiedbeoefening was vóór het optreden van Robert Fruin zelden meer dan dilettantisme. Een werk, dat aanmerkelijk boven dit peil stond en bovendien niet slechts nationale, maar bepaald Groot-Nederlandse betekenis had, was Nuyens' Geschiedenis der Nederlandsche beroerten, in vier delen van 1865 tot 1870 verschenen in de aan Jos. A. Alberdingk Thijm toebehorende uitgeverszaak C.L. van Langenhuysen te Amsterdam. De verschijning van dit werk is een van de belangrijkste feiten uit de geschiedenis der katholieke herleving. Dat niet alleen: Nuyens' geschiedenis van onze opstand heeft onmiskenbaar belang voor de natie en voor heel de Nederlandse stam. Ook in dezen tredend in Thijms voetspoor, richtte Nuyens zijn blik naar het Zuiden. Hij begreep, dat de katholieke Noordnederlander de eerste moest zijn om de onder Hollandse legenden begraven waarheid te herontdekken van de historische gebondenheid der beide Nederlanden. Het bleek hem in zijn de volledigheid nabijkomend critisch kennisnemen van de oudere en jongere historische litteratuur en van wat aan bronnen

1 Gerard Brom: Herleving van de wetenschap. 's-Gravenhage 1930, p. 112.

2 J. van Baren in Nw. Ned. Biogr. Wbk. IV, 1347.

3 J.C. Ramaer in Nw. Ned. Biogr. Wbk. II, 738 vv.

[p. 285]

destijds was uitgegeven, dat de opstand tegen Philips II alleen te herkennen was in zijn ware gestalte, als men zich aan de fatale bewustzijnsvernauwing van een afgeknot Noord-Nederland trachtte te ontworstelen.

Zo werd deze proeve van reconstructie véél meer dan een verrassend prompte vervulling van het verlangen, dat R. Fruin in het voorjaar van 1865 in zijn Gids-artikel over de Gorkumse martelaren in de volgende woorden te kennen gaf: ‘Wij hopen, dat eerlang een katholiek de taak op zich nemen zal om uit het oogpunt zijner kerk, maar zonder blind vooroordeel, de geschiedenis van ons volk te beschrijven.’¹ Het werk van Nuyens verlegde misplaatste accenten en verruimde met het kader van het geschiedverhaal de blik van de beschouwer. Daardoor viel niet alleen het licht vaak anders op prominente personen, maar werd het zicht op verscheiden feiten grondig gewijzigd. Zeker heeft de Westwoudse boekenverslinder zijn dubbel-constructieve taak niet afdoende en geheel consequent volbracht, maar wie kan dat billijkerwijze van een pionier ook verwachten? Hij schoot met zijn initiatief van een Groot-Nederlandse geschiedschrijving immers alle faculteiten en bijna alle Noord- en Zuidnederlandse deskundigen, Robert Fruin inbegrepen, voorbij - met alle gevaren van dien. Maar op een afstand van welhaast een eeuw is belangrijker dan al Nuyens' tekortkomingen - inconsequente documentatie², enkele slordigheden en blijken van ontoereikende kennis, ook natuurlijk apologetisch-katholieke postulaten en polemische instelling - het voor ieder kenbare feit, dat de weg die hij baande door een wildernis van wederzijdse legenden, vandaag althans voor het objectief benaderen van de waarheid omtrent de opstand niet alleen als de veiligste, maar als de enig-verantwoorde is aanvaard.

Het is geenszins nodig iets als een vader-en-zoon-relatie tussen Nuyens en Geyl te onderstellen om dit waar te maken; het is, gelijk het eens in het Engels geconstateerd werd, voor iedereen duidelijk, dat ‘Geyl's far-reaching innovations show a considerabel kinship with the work of Nuyens. It is no longer possible to treat Dutch history as the story of the armed revelation of the God of Calvin in the Northern Netherlands.’³ De biografie, die de helaas in de wrede bezettingsjaren van de honger gestorven J.W. Berkelbach van der Sprenkel kort voor zijn dood aan Willem van Oranje wijdde,⁴ maakt ons duidelijk, dat Nuyens de persoon van de Prins zeker in ongunstige zin heeft mistekend, maar is voor het overige een doorlopende demonstratie van zijn principieel gelijk in de algemene typering van de opstand. ‘Ik beschouw de Nederlandsche omwenteling als une révolution qui a réussi,’ schreef Nuyens 8 Mei 1865 aan Fruin, één maand vóór het verschijnen van zijn eerste deel. Ongeneeslijk blinden daargelaten, acht vandaag iedereen deze uitspraak een waarheid zo tastbaar als een Hollandse koe, maar in 1865 gaf de belijdenis er van hevige ergernis. Deze uitte zich in gevarieerde trant: door plechtige brochures, door hartstochtelijke protesten, door kleinerende hoon, door anonieme grofheden en een enkele maal door te waarderen geestigheden, zoals een telegram van dank en hulde aan Nuyens' adres in het satirische weekblad Uilenspiegel, ondertekend: ‘Philips II, Alva, Granvelle, De Vargas, Jean Jauregui en Balthazar Gerards.’⁵

Naast de gesoigneerde en zéér steedse Thijm doet de boerse Nuyens onverbloemd aan als de plattelander, die hij was en bleef. Wilhelmus Joannes Franciscus Nuyens (1823-1894), geboren uit een dynastie van plattelands-heelmeesters, vermoedelijk tevens

1 R. Fruin: Verspreide geschriften II, 277-278.

2 G.C.W. Görris S.J.: Dr W.J.F. Nuyens beschouwd in het licht van zijn tijd. Nijmegen 1908, pp. 126 vv.

3 G.J. Renier: History, its Purpose and Method. London 1950, p. 214.

4 J.W. Berkelbach van der Sprenkel: Oranje en de vestiging van de Nederlandse staat. Amsterdam 1946.

5 G.C.W. Görris S.J.t.a.p. 91, waar de grap een laagheid genoemd wordt.

[p. 286]

barbiers, was de eerste academisch-gevormde en gepromoveerde arts in de familie en voor een Noordhollands dorp in die hoedanigheid een merkwaardig vroege verschijning. Ook deze katholieke voortrekker was van een enigszins verontrustende veelzijdigheid: behalve geneesheer, auteur van rhetorische gedichten en een populaire historische

Wilhelmus Joannes Franciscus Nuyens
Koperen gedenkplaat in de parochiekerk te Westwoud, op 25 October 1898 onthuld met een rede van dr H.J.A.M. Schaepman

roman, essayist, apologeet, politicus en geschiedschrijver. In hem herkennen wij de representant van een omhoogstrevend volk, die zich uit liefde en roepingsbesef in veel taken meent te moeten versnipperen. Bijna een halve eeuw lang combineerde hij de afmattende praktijk van een arts te lande met een veelheid van culturele bedrijvigheden benevens de gezette studie van de binnenen buitenlandse historische litteratuur van drie eeuwen. Een ijzeren gestel, dat hem met een minimum aan slaap deed toekomen en een stalen kop, die geen vermoeienis kende, diep geloof en ondernemingsgeest hebben Nuyens in staat gesteld zich deze verbrokkeling te permitteren en toch in zijn hoofdtaak zozeer te slagen, dat Robert Fruin van zijn Geschiedenis der Nederlandsche beroerten een afdoend gunstig getuigenis kon afleggen: ‘een boek, dat van zoo uitgebreide lectuur, van zoo strenge studie en zooveel historischen zin getuigt, dat een geschiedschrijver ex professo er eer mee zou behalen.’¹

In het licht van zulk een verklaring behoeven wij er ons niets meer van aan te trekken, dat gebrek aan zelfkennis deze nuchtere proza-verschijning bijna levenslang bleef verleiden tot litteraire experimenten, waartoe hem het lenig taalvermogen ontbrak en bovenal de zuivere smaak. Nuyens was de nederige eenvoud zelf - zij het dan niet zonder ijdelheden, zoals o.a. zijn herhaald beklag over het uitblijven van koninklijke en pauselijke onderscheidingen doet blijken² - en had in optreden noch voorkomen iets van de stijlvolle verfijning, die zijn vriend Thijm kenmerkte, maar waande zich toch min of meer een poëet. Ondoordacht waagde hij zich herhaaldelijk op het gladde ijs van de woordkunst, waar zijn pathos vals moest klinken. Gebrek aan taal- en stijlgevoel komt in zijn vertogen in het tijdschrift De Wachter, later Onze Wachter, soms hinderlijk aan het licht. Fantasie en esprit

1 R. Fruin: Verspreide geschriften II, 85.

2 G.C.W. Görris S.J.t.a.p. 263.

[p. 287]

moeten hem wel geheel vreemd geweest zijn en ik vraag me weleens af, of de sprankelende Schaepman hem niet wat embêtant vond. Immers ook als Nuyens, zich dekkend met het pseudoniem Dr Martinus van Oudijk, de trant van Thijms alte rego, Pauwel Foreestier van Buiksloot, tracht te volgen, blijft zijn scherts log. Steekt in deze zelfoverschatting misschien iets laakbaars en in ieder geval iets belachelijks, dan hebben wij thans goed praten, maar wie zal het de generatie van Nuyens niet in dank afnemen, dat zij er naar streefde het katholieke volk op alle terreinen te representeren?

In Nuyens' schaduw kon voorlopig geen enkel katholiek geschiedbeoefenaar staan. C.R. Hermans en J.C.A. Hezenmans, Jan Wap, F.J.E. van Zinnicq Bergmann en Aug. Sassen beoefenden de geschiedenis van Noord-Brabant, J.N.J. Heerkens die van Overijssel, W.F.N. van Rootselaar die van Amersfoort, C.J. Gonnet die van Haarlem, J. Habets en G.D. Franquinet die van Limburg. Kerkhistorische werken schreven o.a. Th. J. Welvaerts over de abdij Postel en de Jezuïeten A. van Lommel en H.J. Allard. Beiden waren naarstige archiefonderzoekers en publiceerden - op niet geheel onberispelijke wijze en niet altijd met voldoende toelichting - wat daarbij aan documenten over de vaderlandse kerkgeschiedenis voor de hand kwam; voor beiden, maar in het bijzonder voor de tweede, geldt, dat hun vaak opvallend apologetische toon en hun eenzijdige vooringenomenheid met de scherpste polemisten uit het verleden behoorden tot de hinderlijke kenmerken van een wetenschappelijke onvolwassenheid, die eerst overwonnen zou worden, toen de eerste Jezuïeten aan de Nederlandse universiteiten de al te schel-ultramontaanse stem hadden leren dempen.

De vaderlandse kerkgeschiedenis bleek reeds spoedig na 1853 een voorwerp van min of meer officiële bisschoppelijke belangstelling. Het bisdom Den Bosch, dat reeds in 1819 in Antonius van Grils' Katholijk Meierijsch Memorieboek het skelet van een diocesane geschiedenis had gekregen en sedert 1840-1844 in de vierdelige Nieuwe beschrijving van het bisdom van 's-Hertogenbosch van de priester J.A. Coppens een zeer verdienstelijke verwerking daarvan bezat, vond zijn diocesane geschiedschrijver in pastoor L.H.C. Schutjes, wiens aan de aartsbisschop Zwijsen opgedragen Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch tussen 1870 en 1876 in vijf delen het licht zag. Het werk heeft zijn verdiensten, maar schiet ernstig tekort in critiek. Weinig jonger is de aan mgr J. van Genk opgedragen Kerkelijke geschiedenis van het bisdom van Breda door pastoor J.B. Krüger, in vier delen in de jaren 1872-1878 verschenen; dit boek is een monument van toewijding en argeloos dilettantisme.

Onvoltooid bleef de Geschiedenis van het tegenwoordige bisdom Roermond door de priester-rijksarchivaris J.J. Habets, waarvan het eerste deel in 1875, het tweede en het derde respectievelijk in 1890 en 1892 verschenen zijn en losse stukken van een vierde deel - van de hand van W. Goossens - in 1927 het licht zagen. De deskundige J. Habets had het werk op verlangen van mgr. J.A. Paredis opgezet, maar moet als wetenschappelijk archiefbeheerder en bronnenpublicist spoedig begrepen hebben, dat voor het betrokken bisdom met zijn verregaande verbrokkeling in het verleden de onderneming veel te vroeg begonnen was. In de in 1863 voor het eerst verschenen Publications en het van 1879 dagtekenende tijdschrift De Maasgouw begon hij, door anderen gevolgd, de publicatie van bronnen en détailstudies, welke de grondslag moeten vormen

[p. 288]

voor een toekomstige nieuwe poging. Joannes Josephus Habets (1829-1893) was een ernstig wetenschappelijk beoefenaar van de geschiedenis van zijn gewest en zag zijn verdiensten als zodanig erkend door een benoeming tot lid van de Koninklijke Akademie in 1880.¹

In het aartsbisdom en het bisdom Haarlem waren misschien niet de bisschoppen zelf, maar in ieder geval hun raadgevers - Herman Schaepinan, J.F. Vregt en J.J. Graaf - in 1870 reeds toe aan het besef, dat bronnenpublicatie aan de geschiedschrijving moet voorafgaan. Nadat in 1871 besprekingen tussen Schaepman en Vregt hadden plaatsgehad over de mogelijkheid van een gezamenlijk tijdschrift voor de twee diocesen, door Utrecht voorgestaan, door Haarlem verworpen, verschenen respectievelijk in 1874 en 1875 de eerste jaargangen van de tijdschriften Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom van Haarlem en Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht. In 1914 en in 1947-1948 ondernomen pogingen tot een fusie dezer organen zijn mislukt. Aan het primaire doel - de publicatie van bronnen - heeft het tweede tijdschrift meer beantwoord dan het eerste, dat zich op den duur vooral heeft toegelegd op het publiceren van parochie-monografieën.

Als algemeen-cultureel orgaan bezat katholiek Nederland nog tot 1869 De Godsdienstvriend. In 1818 door Le Sage ten Broek gesticht, verloor dit tijdschrift na 1840 meer en meer zijn betekenis. Sinds Le Sage's dood in 1847 hebben eerst Josué Witz - Le Sage's pleegzoon - en F.C. Soer, later de kameleon Jan Wap, de Arnhemse pastoor Van Lottum en de Franciscaan A.F. Nieuwenhuizen de leiding gehad, maar het verval van krachten was niet te keren. In de zestiger jaren riep de redactie de hulp der bisschoppen in ten einde de ondergang te voorkomen. Dezen hebben daarop door middel van een rondschrijven aan de clerus de kwijnende belangstelling pogen op te wekken, maar zonder merkbaar resultaat. Het tijdschrift was kennelijk uitgeleefd. Vermoedelijk heeft de verschijning van de Katholieke Illustratie het de genadestoot gegeven.

Over de oprichting in 1842 van het tijdschrift De Katholiek is reeds gesproken. Tot en met de jaargang 1869 waren de bijdragen tot dit orgaan in de regel anoniem, daarna meestal ondertekend. Zij hebben bijna alle een polemisch-apologetisch karakter en richten zich vooral tegen de vrijmetselarij en het Leidse modernisme. De vraag: ‘Zullen wij weldra de lijkrede over het protestantisme hebben uit te spreken?’ wordt in het eerste deel van de jaargang 1867 vrijwel bevestigend beantwoord.² In 1870 begint inzoverre een andere geest te heersen, als de artikelen voortaan ondertekend worden. De overheersende strekking blijft echter gedurende heel het tijdvak, dat dit hoofdstuk bestrijkt, uitgesproken polemisch. Dit karakter vertonen zeer scherp de stukken van C.L. Rijp, J. de Bruyn, H.J.H. Ruscheblatt, B.H. Klönne en H. Derksen O.P. Een zeer productief medewerker blijkt in de periode 1870-1880 de latere bisschop C.J.M. Bottemanne; sommige jaargangen schrijft hij voor de helft vol. Ook deze auteur is overwegend polemisch aangelegd, maar onderscheidt zich door zijn beschaafde toon opmerkelijk van anderen, met name J. de Bruyn. In de jaargang 1870 schreef Bottemanne een artikel over Het Gallicanisme onzer dagen; het is gericht tegen Dupanloup en andere Franse tegenstanders van de afkondiging der pauselijke onfeilbaarheid. Het

1 J. Verzijl in Nw. Ned. Biogr. Wbk. VIII, p. 653.

2 De Katholiek 1867 dl. I, p. 238.

[p. 289]

is een zeer belangrijk stuk, al openbaart het nog zeker tekort aan beheersing der wetenschappelijke methodiek; te dien aanzien bevat het soms nogal naïeve opmerkingen. In de volgende jaren nemen deze tekorten aanmerkelijk af. Bottemanne's opstellen over de brieven van paus Honorius¹ en over het sterfjaar van paus Agatho² zijn voorbeelden van scherpzinnige en voorzichtige bronnencritiek. Zijn uitvoerige, grondige en beschaafde recensie van Willem Molls Kerkgeschiedenis draagt ook het stempel van een degelijke en voorname persoonlijkheid. In het algemeen is het peil van De Katholiek na 1869 aanmerkelijk gestegen. Opstellen als die van J.J. Putman over Cervantes, van J.A. de Rijk over Amalia von Gallitzin en van P.A. de Bruyn over de oprichting van de universiteit van Bonn³ zijn minder oorspronkelijk dan die van Bottemanne, maar toch zeer geslaagde vulgarisaties. Zeer populair zijn daarentegen de artikelen van L.H. Borking over de generatio spontanea en van J. de Bruyn over het Darwinisme.⁴ Actueel, maar zeer belangrijk zijn de stukken van J.J. Graaf en M.J.A. Lans over kerkmuziek.⁵

Het tweede hier behorende tijdschrift was de reeds besproken Dietsche Warande, die echter niet in de strikte zin een katholiek tijdschrift was. Geprononceerd katholiek was daarentegen het derde orgaan, de eveneens reeds behandelde brochurenreeks Studiën.

De verjonging van De Katholiek viel ongeveer samen met de oprichting van De Wachter door H.J.A.M. Schaepman en W.J.F. Nuyens. Voortaan had katholiek Nederland dus - de Dietsche Warande en Studiën meegeteld - vier culturele periodieken, waarvan de eerste en de derde zo goed als uitsluitend door priesters werden volgeschreven en in hoofdzaak een theologisch-godsdienstige strekking hadden, terwijl de tweede een geprononceerd aesthetisch en wetenschappelijk karakter had en het vierde zich speciaal toelegde op het behandelen van problemen, die voor de katholiek in het openbare leven van belang waren. Zeker is de verschijning van dit orgaan van grote betekenis, o.a. ook wijl zich in zijn kolommen de langzame verheldering voltrok ten aanzien van de houding, die de katholieken tegenover het liberalisme hadden aan te nemen, en de politieke wilsvorming werd voorbereid, die zou leiden tot de staatkundige eenheid, welke sindsdien een zo typische trek van het Nederlandse katholicisme zou blijven. Dat de gewezen Papo-Thorbeckiaan Nuyens en de nog sterk ultramontaans-gerichte Schaepman samen de leiding hadden, was veelbetekenend voor hun geestelijke en politieke groei. Het is Schaepmans historische betekenis geworden, dat hij het vaderlandse katholicisme uitleidde uit de dienstbaarheid van het Franse. Daarmee redde hij het - niet zonder dat hij er jarenlang, tot vlak vóór zijn dood volhardend om verketterd is, zowel in De Tijd als in De Maasbode - uit de impasse der steriliteit, waaraan in de Romaanse landen het ultramontanisme is ten onder gegaan. De aanraking met de nuchtere en eerlijke Nuyens zal er toe bijgedragen hebben, dat de ondernemende en veel breder-begaafde Schaepman oog kreeg voor wat er goeds was in de traditie van het Papo-Thorbeckianisme en welke gevaren er scholen in het conservatisme, waarnaar de katholieken sinds de verschijning van Quanta cura al te inert schenen af te glijden.

Behalve de twee redacteurs werkten o.a. de bekeerde Israëliet S.P. Lipman, een tweede bekeerling in de persoon van H.A. des Amorie van der Hoeven, de Jezuïeten H.J. Allard, F. Becker en F.C. Heynen, de natuurphilosoof P.J.F. Vermeulen, de po-

1 De Katholiek dl. II, 1875.

2 Ibid. 1876, dl. I.

3 Ibid. 1873-I; 1875-I en 1878-I.

4 Ibid. 1876-II.

5 Ibid. 1875-I en II.

[p. 290]

Titelprent van de eebste jaargang van ‘Het Dompertje van den ouden Valentijn,’ 1867
Gemeente-Bibliotheek, Rotterdam

[p. 291]

liticus C.J.A. Heydenrijck, de Dominicanen P.F. Th. van Hoogstraten en J.V. de Groot, de seculiere priesters Hubert van Nispen tot Sevenaer, J.J. van der Horst, J.J. Putman en J. Kimman mee. Schaepman zelf verdrievoudigde zich door ook als Corvinus en E.L.C. op te treden; Nuyens schreef onder zijn eigen naam en onder de schuilnaam dr Martinus van Oudijk. Een medewerker achter de schermen was aanvankelijk de advocaat geworden ex-kleermaker Joan Bohl, querulant en intrigant, door wiens kuiperijen het tijdschrift in conflict kwam met zijn uitgever. Een niet-onverdeeld gunstige recensie van een van Bohls geschriften door Schaepman had tot deze kuiperijen aanleiding gegeven. Schaepman en Nuyens traden in 1874 uit de redactie en richtten onmiddellijk Onze Wachter op, die uiterlijk en innerlijk de voortzetting van De Wachter werd. Bohl zette in naam het oude tijdschrift voort en genoot daarbij helaas opvallend de steun van vooraanstaande Haarlemse geestelijken.

Zuiver godsdienstige tijdschriften waren de Maandrozen ter eere van het Heilig Hart, door pater R.J. Pierik S.J. in 1869 begonnen, de van 1875 daterende Pius-almanak, het maandschrift De Katholieke Missiën, waarvan de eerste jaargang in 1876 onder redactie van de Jezuïet A. Duffels uitkwam, enkele andere, ten dele reeds genoemde missieorganen en ten slotte het door de Nederlandse Predikbroeders sinds 1878 uitgegeven maandschrift De Rozenkrans. Waartoe Het Dompertje van den Ouden Valentijn, dat, gesticht door H.A. Banning, sinds 1867 wekelijks verscheen, te rekenen valt, is moeilijk te zeggen. Het muntte uit door cultureel negativisme en zijn lang voortbestaan (tot 1920) kan moeilijk uitgelegd worden in het voordeel van de toenemende beschaving der katholieke gemeenschap, maar het had zijn verdienste door zijn satirisch hinderlijk volgen van allerlei liberale experimenten en oefende zijn taak soms op werkelijk geestige wijze uit.

Ook de dagbladen verdienen een plaats in de bespreking van de cultuur. Bij het herstel van de hiërarchie bestond als zodanig alleen nog De Tijd, die sinds Maart 1848 dagelijks verscheen. Van zijn oprichting af werd hij gedrukt bij de Weduwe Van Langenhuysen ‘in de Berg Thabor’ op de Singel, hoek Beulingstraat, later - toen Alberdingk Thijm de zaak van Van Langenhuysen overgenomen had, - in de nieuwe drukkerij der firma, ‘de Blauwe Wereld’ in de Spuistraat, totdat toenemend heftig ongenoegen tussen M.W. van der Aa en Alberdingk Thijm in 1879 aanleiding werd tot het verbreken der relatie. Sindsdien werd de krant bij de firma Ellerman Harms gedrukt. De redactionele leiding bleef tot omstreeks 1870 in de vaste handen van de priester Judocus Smits. De bewaard gebleven brieven van deze bekwame hoofdredacteur aan verschillende personen, maar vooral aan Thijm en Cramer, vormen, aangevuld met gegevens uit de wijdvertakte correspondentie van Cramer met Smits, Thijm, Lurasco, Broere, Van Vree en wie al niet, kostelijk materiaal voor de kennis van wat omging in de periode 1846-1857. Van de personen der twee Tijd-redacteurs levert dit materiaal deugdelijke portretten. De priester Smits komt er uit naar voren als een man van zeer zwakke gezondheid, rusteloze werkkracht, scherpzinnigheid en bovenal eerlijkheid. Schaepmans bombastische lijkrede¹ zingt voor ons gevoel zo tegen de toon aan, dat zij ons kregel maakt, maar de eenvoudige woorden, die dezelfde deskundige elders aan zijn journalistieke mentor wijdde,² tekenen deze scherp en waarheidsgetrouw. ‘Zakelijker man heb ik nooit ontmoet’, heet het daar. Schaepman prijst verder in opmerkelijk

1 Menschen en boeken V, pp. 1 vv.

2 H.J.A.M. Schaepman: Verzamelde dichtwerken. Amsterdam 1899², pp. XXXVII-XXXVIII.

[p. 292]

sobere woorden Smits' ‘onweerstaanbare objectiviteit,’ zijn ‘scherpte van blik, zijn helderheid van gedachte’ om te besluiten: ‘Er was geen kleinheid in dezen man.’ Deze indruk wordt door Smits' brieven in allen dele bevestigd.

De indruk, die Cramer naast de zakelijke Smits maakt, is geenszins gunstig. De kennismaking met Cramers bewogen leven verschaft een sensatie, niet ongelijk aan die van een dolle autorit. Een getrouw levensverhaal van deze roerige medicus zou ons van bergen tot dalen voeren, van verblindende successen naar compromittante mislukkingen, van een rijkdom, die omstreeks 1865 door Smits bijna fabelachtig genoemd werd, tot de blamage van een faillissement, dat Cramers optreden op de Parkmeeting van 1871 onmogelijk en de stille, alleszins respectabele levensavond op het buitentje Oudaen te Breukelen begrijpelijk maakte. Bij de oprichting van De Tijd nog een vurig en volgens Broere zelfs gevaarlijk liberaal, ontbrandde hij bij de kennismaking met het Frankrijk van Napoleon III in ontembare geestdrift voor het autocratische régiem met zijn utopisch-socialistische experimenten, speciaal voor de gedachte van het Crédit Mobilier, het nieuwe bankwezen, dat het geïndustrialiseerde Europa in staat zou stellen millioenenwerken als haven- en spoorwegaanleg, stadsuitbreidingen op tot dusver ongekende schaal tot stand te brengen, zonder dat zij strekten tot vermeerderde rijkdom voor enkelen en toenemende uitbuiting van wreed geëxploiteerde duizendtallen. De strijd tegen de gelddictatuur van de Rothschilds en de door haar goeddeels beheerste liberale pers werd voor Cramer als voor tal van Franse en Belgische katholieken sindsdien het doel van zijn bedrijvig leven.

Het doorlezen van enige honderden brieven van deze rusteloze catholique avant tout - meer en meer het type van de geprononceerde ultramontaan, wie de strijd tegen de loge, de Joden en de liberalen geen uur rust gunt - vervult iemand met bewondering voor zijn waarlijk schitterende talenten. Hij schreef even gemakkelijk Frans als Nederlands, beheerste het Latijn en het Italiaans uitstekend en was in het Nederlands een stilist van betekenis, een vlot en sierlijk zinnenbouwer, een geboren improvisator en tot op zekere hoogte zelfs een woordkunstenaar. Hij was ook een boeiend spreker. Verder schreef hij een fraaie en duidelijke hand, die niets verraadt van de wildheid, die hem kenmerkte. Het lezen van Cramers brieven is een verademing, als men ze na die van Judocus Smits ter hand neemt. Deze lag aanvankelijk met spelling, stijl en interpunctie zo zonderling overhoop, dat het ons in een journalist ten hoogste verwondert. In de loop der jaren heeft hij zich zeer kennelijk aan Thijm geschoold, tot in diens eigenwijze spelling toe, maar hij bleef tot zijn dood toe een kunstloos taalgebruiker. Dit tekort, dat hij o.a. met de bisschoppen Zwijsen en Van Hooydonk deelde, wijst op een achterstand in het onderwijs aan de Brabantse Latijnse scholen, waar het Nederlands lange tijd opvallend verwaarloosd werd. Vergelijkt men de brieven van de genoemden met die van Broere, Van Vree, Thijm, Lurasco en Cramer, dan ziet men een bijna hemelsbreed verschil. Cramer munt bovendien - evenals Thijm - door bijzondere keurigheid uit. Men vindt bij hem geen komma te veel of te weinig, zelfs in het in de grootste haast geschreven kattebelletje. Sommige van zijn brieven zijn op receptjes geschreven, kennelijk in het rijtuig, waarmee hij zijn patiënten bezocht, maar altijd zijn de schrijfhand, de stijl en de interpunctie keurig. Deze verzorgdheid is bij Cramer een stuk van zijn natuur, evenals bij Thijm.

[p. 293]

Thijm en Cramer zijn als vrienden begonnen, maar op den duur van elkaar vervreemd. Hun wegen divergeerden: die van Thijm naar de sector van de cultuur, waar hij in irenische hoffelijkheid, maar zeer beslist en principieel de katholieken representeerde, die van Cramer naar de haute finance, een nauw en uitdagend ultramontanisme en de wereldpolitiek. Zij hadden elkaar op een boekenveiling gevonden¹ en waren zich de verschillen in aanleg, die dit divergeren onvermijdelijk zouden maken, lange tijd niet bewust. Toch is het voor de lezers van hun van weerskanten zorgvuldig bewaarde briefwisseling duidelijk, dat Thijm reeds als negentienjarig Amsterdams zakenman de drie jaar oudere Leidse student in critische wijsheid te boven ging. Mij lijkt tot dusver geen portret van Cramer meer geslaagd dan dat van de hand van Lodewijk van Deyssels ander-ik A.J.: ‘het hoofd vol van allerlei vage grootheidsaspiraties,’ verwaarloosde hij de geneeskundige practijk voor het ‘bankwezen, de waterstaat, de practische katholieke politiek,’ richtte ‘te Parijs een bank op om het finantiewezen uit de handen der Israëlieten in die der Katholieken over te brengen’ en ‘stichtte te Genève’ een weekblad, Correspondance de Genève, bestemd als ‘orgaan voor de internationaliseering der Roomsche beweging’, rende van ‘eene pauselijke audiëntie’ naar ‘een ontbijt met het hoofd van het ministerie in 's-Gravenhage’ of naar ‘het aartsbisschoppelijk paleis te Parijs.’² De posten van deze rekening zijn deels gechargeerd, deels onnauwkeurig geformuleerd, maar nog voor allerlei aanvullingen vatbaar, want wie met een fantastisch plan voor den dag kwam om de kerk, het vaderland, of Amsterdam grootscheeps en revolutionnair te verbeteren, vond in Cramer een geestdriftig, met veeltalige welsprekendheid begaafd gangmaker. Een Ligue internationale van het katholieke dagbladwezen, een katholiek wereldbank-concern, een katholieke politieke partij, die de hele wereld zou omvatten, waren plannen, die niet alleen dromen bleven, maar waarvan de aanvankelijke verwezenlijking de geestelijke vader straks de bitterste ontgoochelingen bracht. Hij leefde ook bij invallen en opperde, toen reeds van alles mislukt was, bij katholieke reders en bankiers te Rotterdam in alle ernst het plan tot stichting van katholieke stoomvaartlijnen, omdat geloof en zeden der katholieke reizigers op de boten met gemengd publiek ernstig gevaar liepen. De heethoofdige J.W. Thompson, wie op het gebied van het katholiek isolationisme niets te dol was, viel hem natuurlijk bij, maar de betrokken kooplieden, speciaal de bankiers Gilissen, haalden de schouders op, wat dan weer aan hun slap liberalisme werd toegeschreven. In het algemeen onderhield Cramer, naarmate hij zich in de kring der Amsterdamse katholieken meer onmogelijk maakte en in De Tijd een vijand zag, hechter relaties met Thompson en De Maasbode. Zonderling is het met dit ad absurdum doorgevoerd katholiek isolationisme in strijd, dat dezelfde Cramer ook de ziel was van allerlei grootse nationale ondernemingen met angstige risico's, zoals de Amsterdamse duinwaterleiding en de droogmaking van de Zuiderzee.³

Het is uit de correspondentie van Smits en Thijm duidelijk, dat de vrienden de onstuimige medicus in 1852 al lichtelijk vermoeiend vonden. ‘Te regt,’ zo schreef Judocus 28 Februari 1852 aan Joseph, ‘drukt gij in uw voorlaatsten brief op de subjectiviteit van onzen vriend, die, vatbaar voor alle indrukken, vastheid in zijne opiniën mist. Hij staat niet op zich zelven, maar gaat onder den invloed van wie het laatst met hem spreekt. Hij is als een orgel en geeft trouw elken klank, die op de touche wordt aan-

1 J. WITLOX in De Beiaard V (1920) 124 vv.

2 A.J.: Alberdingk Thijm, pp. 141 vv.

3 J. Witlox: De katholieke staatspartij I, 100 vv.

[p. 294]

Eerste nummer van het dagblad ‘De Tijd’
Particulier bezit

[p. 295]

geslagen. Alles, wat hij hoort en ziet, neemt hij in zich op, maakt het onmiddellijk tot zijn eigendom en geeft het eerlijk terug, gelijk hij 't gekregen heeft, met gevoel en overtuiging.’ In dezelfde brief wijst Smits er op, dat Louis Veuillot een gevaarlijk voorbeeld voor Cramer is, omdat deze niet ‘het oorspronkelijk talent (bezit), waarmêe Veuillot zijne gebreken dragelijk maakt. Cramer is voor ons onbetaalbaar; de vlugheid, waarmee hij werkt, de onbegrensde ijver, die hem bezielt, het talent, dat hem in alles onderscheidt, wat hij voortzbrengt, maken hem een verdienstelijk man, die èn den “Tijd” èn de katholieke zaak groote diensten bewijst. Maar hij heeft behoefte aan leiding en aan matiging. En ik zie,’ zo eindigt de wijze Judocus Smits, aldus dat, wat kennelijk een uiting van wrevel en een aankondiging van wrijving of verwijdering was, verplooiend tot een belofte van samenwerking onder het uitoefenen van zekere broederlijke voogdij, ‘met groot genoegen, dat ook gij dat beseft en dat ik alzoo in u een bondgenoot heb in de rigting, die Cramer behoeft.’¹

Het divergeren van de door Thijm en Cramer onderscheidenlijk bewandelde wegen zou niet bijzonder belangrijk zijn, als het niet typerend was voor de reeds gesignaleerde antithese in de katholieke gemeenschap van de Noordelijke Nederlanden. Deze is in zoverre van alle tijden en 's Heren landen, als zij identiek schijnt met de tegenstelling van ‘liberalen’ en zelanti, die de pauskeuze meestal beheerst en aan de opvolging der pontificaten een soort pendelslag-rhythme geeft. In het voorafgaande hebben wij gepoogd Thijms plaats in de verdeeldheid der inzichten te bepalen. Die van Cramer is, sedert deze teruggekomen was van zijn jeugdig extreem liberalisme, onveranderlijk te zoeken aan de uiterste rechterzijde, vooral sinds hij in 1857 gebroken had met zijn wijze mentor Judocus en op eigen kompas voer. De richting, die dit aangaf, was trouwens conform te achten aan de volonté générale der ultramontanen in alle landen, zolang Leo XIII de pauselijke troon nog niet had bestegen.

Judocus Smits, die - deels zeker uit reactie op Cramers wildheden, die hem blijkens zijn brieven vaak met onrust en soms met toorn vervulden - steeds positiever het ‘open’ katholicisme aanhing, drukte op De Tijd daarmee een stempel, dat hem altijd min of meer eigen zou blijven, zelfs in zijn doodse vervaltijd onder de alleenheerschappij van M.W. van der Aa en dr Vermeulen. Met deze koers was Cramer het natuurlijk niet eens. Dit noodzaakte Smits herhaaldelijk tot het weren van Cramers artikelen, waartegen de ontstemde auteur dan in begrijpelijk verzet kwam. Competentie-vraagstukken en persoonlijke grieven deden reeds in 1855 een zeer hooglopende twist tussen de twee redacteuren ontstaan, waarvan een reeks buitensporig-lange brieven² de neerslag vormt. Het conflict was het voorspel van de definitieve breuk, die in 1857 kwam. Sindsdien gaat Cramer zijn eigen weg, die meestal niet die van De Tijd is en er soms recht tegen ingaat. Er zijn echter redenen, die ons nopen deze weg nog even te volgen, al was het slechts om Cramer te typeren als een ethnologische merkwaardigheid, waarvan de kennis belang heeft voor het verstaan en waarderen van de geschiedenis van ons volk en in het bijzonder van het katholieke deel er van in de negentiende eeuw.

Jan Willem Cramer begon op zijn buitentje Oudaen onder Breukelen - waar hij, met behoud van ongerepte eer, maar met bedenkelijk verlies aan prestige, ook onder de geloofsgenoten, was neergestreken om teruggetrokken te leven van wat hij uit de schipbreuk van zijn fantastische ondernemingen had gered - ‘op onze Lieve Vrouw On-

1 Bibliotheca Thijmiana. U.B. Nijmegen.

2 Papieren Cramer. Archief S.J. (Grave).

[p. 296]

bevlekt Ontvangen 1877’ zijn autobiografie, als Liber Rationum betiteld de merkwaardige neerslag van een gecompliceerde persoonlijkheid: de avonturier, de speculant, de utopische socialist, de romantische litterator, de diep-gelovige katholiek, de familie-zieke patriarch, de milde vriend van armen en zieken, de man van grondig,

Judocus Smits
Naar een gekleurde fotografie in particulier bezit

veelzijdig weten en fabelachtig brede aanleg, de bijna kinderlijk-eerlijke en tegelijk levenslang intrigerende, de tegelijk nederige en zeer ijdele mens. Aldus is het geschrift in zijn geheel een voortreffelijk document humain.

Bij het beoordelen van dit geschrift houde men in het oog, dat de man, die het begon te schrijven, terugzag op een leven van zestig jaren, wat voor een katholiek, die in 1846 met Pius IX geestdriftig geloofd had in de toekomst van liberale experimenten, een volkomen vervreemding van het eigen verleden moest betekenen. Onder de katholiek-liberale heethoofden van 1846-1848 was Jan Willem Cramer de onstuimigste geweest. Zijn brochure Volksoppermagt¹, in de nadagen van de Februari-revolutie wit-gloeiend van de pers gekomen, ontstak zijn leermeester Broere in zo heftige schrik, dat deze zijn oud-leerling een geharnaste brief van elf bladzijden schreef, die overigens bewijst, dat óók Broere in die dagen allerminst met zich zelf in evenwicht was. Cramer zelf heeft zich later voor deze brochure veel dieper geschaamd dan verklaarbaar zou zijn, als hij zich niet gaandeweg met Veuillot in een opvallend anti-democratische richting ontwikkeld had. Oud geworden, zou hij heftig met de nuchtere, objectieve Nuyens over de houding der katholieken in de jaren rondom 1848 polemiseren. Met vast te stellen, hoe liberaal de vaderen van die jaren geweest waren, trapte de Westwoudse dokter blijkbaar àl te raak op de over-gevoelige tenen van zijn oudere ambtgenoot in ruste. In 1877 hadden de liberalen zich al weer lange jaren vijanden van het katholicisme getoond; de bekentenis eens behoord te hebben tot wat men in 1848 liberalen noemde moet voor een katholiek toen compromittant geweest zijn. Dit verklaart de strekking van de autobiografie om de liberale sympathieën ten hoogste de proporties te geven van een jeugdige onbezonnenheid.

1 Zie de recensie in De Katholiek 7de jg., dl. 13 (1848) 33 vv.

[p. 297]

Autobiografen schrijven dikwijls meer, omdat zij iets willen verbergen of verdraaien dan omdat zij iets willen meedelen. Dit geldt voor Cramer als voor vele anderen. Daarmee worden noch zijn waarheidsliefde noch zijn goede trouw verdacht gemaakt: in zijn geest moet de herinnering aan 1848 min of meer vergroeid zijn met de denk-evolutiën

Jan Willem Cramer
Naar een fotografie in particulier bezit

van het verdere leven. Ook dit zelfbedrog lijkt mij te behoren tot de trekken van het impulsieve mensentype, dat het vernuft steeds aanwendt tot het motiveren van zijn gevoelsapriorismen. Cramer, die over een zeer scherp vernuft beschikte, was in dit bedrijf een matador. Hij waarschuwt ons verder argeloos voor de subjectiviteit van zijn levensverhaal door in een inleidend woord mee te delen, dat hij ten behoeve van zijn kinderen ‘naar waarheid de geschiedenis van (zijn) leven, in zoo verre zich die daartoe leent en (zijne) waardigheid dit gedoogt, wil blootleggen.’ Bij het overwegen van zulke wat naïeve woorden denke men niet aan een eigenlijke, een bewuste opzet tot misleiden: een man, die met minutieuze eerlijkheid alle brieven bewaarde, die hij ontving, ook die, welke jeugdige weifelingen op het pad der deugd schijnen te demonstreren, en die, welke zijn parvenu-komaf véél nadrukkelijker doen blijken dan hij behoefde te doen uitkomen, was de bezitter van een argeloze eerlijkheid, die alle boze critiek ontwapent. Zeker was Cramer een door-en-door goed mens.

Wat die komaf aangaat, is niet de autobiografie, maar een reeks aantekeningen van Cramers acht jaar oudere zuster Mietje een volkomen ongekunstelde bron. Het materiaal verdient aandacht, omdat de opkomst van het huis Cramer in vele opzichten typisch is voor de negentiende-eeuwse samenleving en met name voor de katholieke in Nederland. Jan Willem Cramer vertegenwoordigt heel duidelijk het overrompelend en soms wat aanmatigend Duits immigrantendom, dat zich in heel Nederland door stugge, degelijke vlijt van de achtergrond der naamlozen in een of twee generaties naar voren heeft weten te dringen om daar een vrijwel onbestreden eerste plaats in te nemen. Om dit proces te leren kennen, zijn de zeer openhartige brieven van Mietje Cramer kostelijk materiaal. Zij schreef ze omstreeks 1879, toen ze als zeventigjarige

[p. 298]

kinderloze weduwe in een zusterspension te Tiel uitrustte, van de echtelijke genoegens aan de zijde van een man - J.F.A. Muller -, van wie neef Jan Willem in de kroniek van zijn geslacht alleen optekent, dat hij zich, alvorens te sterven, met God verzoend had. Tante Mietje legt zonder een zweem van valse schaamte, zelfs met drastische rondborstigheid, de voorgeschiedenis van de dynastie Cramer bloot in een taal, die evenzeer getuigt van volstrekte ontstentenis van schoolse vorming als van schranderheid, mensenkennis en diepe godsdienstzin. Haar smakelijke détails doen de rauwe opgang van een Westfaalse tiöttenfamilie¹ - als een uit velen - zien in een verhaal, dat een Wild-West-inslag schijnt te hebben, maar ook typisch geacht moet worden voor andere afstammelingen van hannekemaaiers en fijndoekpoepen. Dit indringen in een immigrantenmilieu, waarin tal van prominente katholieken van na 1850 hun oorsprong vonden, zou een ongekunsteld vervolg op de kluchten van Asselijn, Bernagie en Langendijk en een praeludium tot Justus van Maurik mogen heten, indien het in zijn natuurlijke objectiviteit niet veel waarachtiger en nobeler was. Het dwingt boven alles eerbied af voor de bijna heldhaftige mate, waarin deugden als Godsvertrouwen, zelfopoffering, energie er worden beoefend, alsof het zo niets was. Bovendien leidt Mietje Cramer ons argelozer en gemoedelijker dan wie dan ook binnen in het Oud-Amsterdam van de late achttiende eeuw.

Als wij lezen, dat de grootouders van vaderskant van Mietje, Jan Willem en nog zeven broers en zusters beiden ‘Cramer’ heetten, mogen wij onderstellen, dat dit nog nauwelijks een achternaam kon heten en pas op weg was om van beroepsindicatie tot eigennaam te verstarren. De grootvader droeg de typische hannekemaaiers-voornamen Jan Hendrik²; de grootmoeder heette Anna Maria; zij waren blijkbaar geen familie van elkaar. De grootvader, zegt tante Mietje, was handelaar in ‘van alles’, maar schijnt vooral kousen in Holland ingevoerd te hebben. Vermoedelijk heeft hij jaren als mars-kramer te voet zijn waar in ons land afgezet. Later te Sundern blijvend gevestigd, is hij daar burgemeester geworden.

Een van zijn kinderen, Frans Willem, in 1773 te Sundern geboren, volgde in het spoor der vaderen, kwam met een kapitaal van ƒ 400,- als negentienjarige jongeling naar Holland en vond in Amsterdam bij een Duitse kaarsenkoopman, Brumsteede genaamd, werk als knecht in bedrijf en huishouding voor geen ander loon dan kost en inwoning. Tante Mietje vertelt, hoe haar vader reeds de eerste Zondag Mis hoorde in het Haantje en vervolgens jarenlang onverdroten dag-in, dag-uit de mangel draaide, de straat schrobde, de kinderen naar school bracht en met zijn baas in een kraam op de markt stond, ook hoe hij aansluiting vond bij het blijkbaar onderling nauw-ge-liëerde katholieke Westfalingenmilieu te Amsterdam, o.a. bij de kousenkoopman Overhoff en vooral bij Brumsteede's zwager Hesseveld, vader van de latere Amsterdamse pastoor van die naam. In Maart 1797 begon hij een eigen zaak door een kast van zes planken neer te zetten op de Vijgendam en daar kousen te gaan verkopen. Aanvankelijke medewerking van Brumsteede veranderde blijkbaar gaandeweg in tegenwerking. Het kwam zelfs tot een vechtpartij, waarin Frans Cramer het mes trok. Blijkbaar zijn wij in een kloek en vroom, maar ook rauw milieu. Na enige tijd in de grootste ontberingen te hebben geleefd, trok de 24-jarige kousenkoopman ƒ 1000,- uit wat tante Mietje anachronistisch ‘de Staatsloterij’ noemt en kon hij zich de weelde permitteren van

1 Zie voor deze term Archief ab. Utrecht 64 (1940) 113 vv.: het opstel over Het graafschap Lingen als deel van de Hollandse zending.

2 Volgens Justus van Maurik was een van de vele spotnamen, die hier voor de ‘Moffen’ in zwang waren, de ‘Jan-Hindriken.’

[p. 299]

een eigen kamer te huren in de Nes bij een weduwe Sterck, die er zich stellig nog niet van bewust was familie te zijn van de potentiële dr J.F.M. Sterck. Tot op die tijd was hij - zonder zich ooit enige verwarming te kunnen permitteren - alle avonden om te slapen in zijn kast op de Vijgendam gekropen.

Sinds 1799 reisde Frans Cramer blijkbaar geregeld de Nederlandse kermissen af met zijn kousen. Op die te Utrecht vond hij als 29-jarige zijn levensgezellin in de 17-jarige Maria Josepha Kisters, die kant verkocht in de belendende kraam van haar vader Johannes Kisters, die uit het Limburgse afkomstig was en in de Amsterdamse Hartenstraat woonde. In Februari 1803 trouwde het paar: zij nog geen achttien jaar, hij bijna dertig, op een Zondag na de Vespers in de Star aan de Spinhuissteeg te Amsterdam, waar zij in een toesleetje heengereden waren, gelijk hun dochter Mietje meedeelt. Zij vestigden een manufacturenwinkel op de Nieuwendijk. Hier ging het hun in weerwil van alle ongunst der tijden blijkbaar van stonde af zeer goed. Vooral na de restauratie van 1813 nam de bloei van de zaak snel toe; van 1818 af deed Frans Cramer geregeld zijn inkopen op de Frankfurter Messe, waar hij in persoon heenging. Het paar kreeg negen kinderen, waarvan Jan Willem het zevende was. De moeder stierf reeds in 1824 bij een bevalling. De vader bleef weduwnaar, trok zich in 1836 uit de zaken terug en stierf in 1845. Blijkens enkele van zijn hand bewaard gebleven brieven was hij ongeletterd en moet hij altijd een enigszins Duits-getint Nederlands gesproken hebben. Mietje schrijft over hem met eerbied en genegenheid en prijst bovenal de moeder, die zij, vijftien jaar oud, had moeten verliezen en die door Jan Willem nauwelijks gekend was. Maria Kisters had in haar jeugd te Amsterdam het onderwijs gevolgd aan een Duitse meisjesschool, die gedreven werd door twee lutherse domineesdochters uit Saksen, en muntte volgens haar dochter uit door buitengewone verstandelijke begaafdheid en een bijna ongelooflijke graad van ontwikkeling. Vermoedelijk heeft dus Jan Willem Cramer, als zovele zeer begaafde mannen, de aanleg van zijn moeder geërfd.

De uitvoerigheid, waarmee hier het verleden van de familie Cramer uiteengezet is, schijnt verantwoord ter inleiding tot de confrontatie met het algemene probleem der Duitse bloedsmenging als bijdrage tot de opbouw van het katholieke volksdeel. Tal van genealogieën, o.a. die van de geslachten Alberdingk Thijm, Blankenheym, Sinkel, Moormann, Dreesmann, Erftemeyer, Stulemeyer, Aengenent, Hafkenscheid, Ten Hulscher, Schrant, Gerving, Wap wijzen de realiteit van die bijdrage uit. Andere oudere namen geven ze te vermoeden: Siegfried, Ruscheblatt, Van Cranenburgh, Schweitzer, Rohling, Bonnike, Roothaan, Schmedding, Klönne, Hendrichs, Burgmeyer, en jongere vormen er een soort vervolg op, als ten bewijze van de duurzaamheid der Duits-katholieke immigratie: Görris, Möller, Sträter, Brenninkmeyer e.a. De lang niet volledige reeks wijst in elk geval uit, dat het notabele deel van het hedendaagse katholieke volksdeel geenszins van Duitse smetten vrij is. Het is nog steeds niet opzettelijk nagegaan, hoe groot het aandeel is, dat de eeuwenlange immigratie van Westduitsers in de opbouw van ons volk heeft gehad. Wat de katholieken aangaat, is in de loop van de tweede helft der negentiende eeuw bij herhaling door anti-papistische pamflettisten en journalisten geïnsinueerd, dat onder hen dit immigranten-contingent véél belangrijker zou zijn dan onder de niet-katholieke Nederlanders. Nuyens heeft deze opinie

[p. 300]

met klem bestreden en dat laat zich verstaan: de mogelijkheid van een belangrijke vreemde bloedsmenging kwam maar kwalijk te pas in de kraam van hen, die voor de katholieken de rechtmatige plaats als kinderen van den huize kwamen opeisen. Blijkbaar zonder onderzoek stelde hij vast, dat het aandeel van de Westduitse immigratie tot de vorming van het katholieke volksdeel ongeveer gelijkstond met de rol, die de Franse réfugiés voor protestants Nederland hadden gespeeld.¹

Het is gewaagd dit zonder bewijs aan te nemen. Ten eerste waren die réfugiés niet allen protestant; ten tweede heeft de Franse immigratie niet het continu karakter, dat de Westduitse sedert de zestiende eeuw had; ten derde zijn in West-Duitsland de protestantse gebieden aanmerkelijk geringer in aantal dan de katholieke. Zolang Westfalen een onvruchtbaar land was, d.i. tot midden in de negentiende eeuw, toen de kunstmest in zwang kwam, en zolang de industrie van het Rijnland nog ondergeschikte betekenis had, was het welvarende Holland het land van belofte voor Duitse gelukzoekers. Velen kwamen uit de stukken gemankeerd Nederland, waar onze taal tot diep in de negentiende eeuw de boventoon heeft gevoerd: Oost-Friesland, Arenberg-Meppen, Bentheim, Lingen, het land van Kleef.² Al deze gebieden, maar ook Tecklenburg. Munsterland, Hannover, Oldenburg, alsmede Rijnopwaarts de gebieden van de geestelijke keurvorsten en de kleine wereldlijke potentaten, hebben sedert het eerste gloren van de welvaart der vrijgevochten Verenigde Nederlanden gestadig hun duizenden naar ons land afgestoten. Vroege immigranten zijn b.v. de families Van Neercassel³ en Van Lennep.⁴ In de achttiende eeuw heeft de stroom een bijzondere dichtheid verkregen. Marskramers- en hannekemaaiers-bloed stroomde door de aderen van menig eerzaam geslacht, welks leden door de omwenteling van 1795 op de kussens kwamen. Zij gêneerden zich meestal voor hun afkomst en ontveinsden die, waar ze konden. De neiging bleek erfelijk. De Franse réfugiés bleven trots op het land, dat hen uitgestoten had, en handhaafden geslachten lang daarvan de taal, de zeden en het bijzondere kerkverband. Het was ‘chique’ tot de Waalse kerk te behoren. Ook de kring van Engelse immigranten, die Rotterdam in de achttiende eeuw tot de ‘meest Engelse stad van het continent’ maakte, bleef ongenaakbaar gesloten in zijn besef van meerwaardigheid. De kinderen der Duitse immigranten trachtten daarentegen angstvallig hun afkomst te doen vergeten. Het is echter begrijpelijk, want de vroeg-zeventiende-eeuwse Amsterdamse spot met de Brabantse botmuilen, vereeuwigd in Bredero's Spaanse Brabander, is zachtmoedig en kortstondig geweest, vergeleken bij de hardnekkigheid, waarmee de Noordnederlanders van Thomas Asselijn af tot Justus van Maurik toe de tallozen verguisden, die op een houtvlot of op een strowis de Rijn waren komen afzakken. Een Fransman mocht wuft en gekunsteld zijn, een Engelsman hooghartig en kurkdroog, een Mof was arm en kaal en niets moet in het oog van een volk, dat de eerbied voor de oude kous was ingeboren, groter smaad geweest zijn.

Mogelijk is nog altijd iets van dit complex der valse schaamte in het spel, als het systematisch onderzoek wordt nagelaten naar de grootte van het aandeel der eeuwenlang voortgezette Duitse infiltratie in ons volk. Vooral in de opbouw van de Nederlandse middelklasse moet dat aandeel sedert de achttiende eeuw aanzienlijk geweest zijn. Het heet, dat vooral de katholieke gemeenschap er door beïnvloed is; op deze grond berusten ten minste tal van liefelijkheden, waarmee het negentiende-eeuwse

1 Gerard Brom in De Beiaard I (1916) 72 vv.

2 J.A. Mensinga in Noord en Zuid II (1879) pp. 1 vv.

3 Verslag Vergadering Hist. Genootschap Utrecht 1949.

4 J. van Lennep: Het leven van C. en D.J. van Lennep II. Amsterdam 1861, pp. 19 vv.

[p. 301]

antipapisme de katholieke medeburgers bestempelde als ‘een niet-volk’, ontstaan uit hongerlijdende Westfaalse indringers. Onze meeste pennevoerders zwegen er misschien liever over, omdat het onderwerp hun te teer was, maar de Westfries Nuyens was genoegzaam van Duitse smetten vrij om het te kunnen aansnijden. Zijn reeds geciteerde uitspraak schijnt met het bovenaangevoerde voldoende verklaard.

Wat Nuyens zonder onderzoek van de hand wees, zou echter na methodisch speuren weleens een ware infiltratie kunnen blijken. Daarvan zou dan echter - en dit moge zijn schim rust geven - kunnen blijken, dat zij het niet-katholieke volksdeel toch ook zeer ingrijpend beïnvloed heeft. De afkomst van J.R. Thorbecke, die geen druppel Nederlands bloed in de aderen had en ook weer met een Duitse trouwde, die van zijn mede-minister Spengler, die van de Rotterdamse burgemeester Hoffmann en talloze anderen, die met de ommekeer van 1848 in de Nederlandse politiek omhoogkwamen, doet dit met grond vermoeden. Het mag waar zijn, dat een goed deel van de Westduitse immigranten, de ‘bovenlanders’, die te Schiedam in de achttiende eeuw jenever kwamen stoken, katholiek was, maar het staat vast, dat er genoeg lutheranen onder waren om de stichting van een lutherse kerk nodig te maken¹. Er zijn nog tal van gegevens, die in dezelfde richting wijzen, maar zelfs al zou het Duitse element onder de katholieken relatief aanmerkelijk sterker blijken te zijn, dan heeft een recent verleden ons kunnen leren, hoe volkomen men dwaalt, als men in de meerdere of mindere ‘zuiverheid’ van iemands bloed een maatstaf zou menen te vinden ter vaststelling van zijn vaderlandsliefde. Toch is er een eigenaardigheid, die zulke Nederlanders van recente Westduitse oorsprong opvallend onderscheidde, of zij luthers of katholiek waren, of zij Thorbecke of Cramer heetten. Overal in ons land treffen ons het verbijsterende gemak, waarmee zij naar voren traden als representanten van het Nederlandse volk, en de argeloosheid, waarmee de Nederlandse goe-gemeente hen als zodanig aanvaard heeft. Wat de immigrantenzoon Cramer aangaat, deze is blijkbaar zonder reserve opgenomen in de kring der Amsterdamse katholieke notabiliteiten. Zonder dat iemand hem naar zijn geloofsbrieven vroeg, heeft hij in allerlei geschriften - Franse en Nederlandse - steeds kunnen spreken als tolk van de katholieke Nederlanders. Eerst het nageslacht staat, als het over het geval nadenkt, even verbaasd, dat een Hollander van zo recente immigratie kon schetteren over ‘onze’ voorouders, die uitgezogen zijn, ‘onze’ vaderlandse geschiedenis, die reconstructie behoefde, zonder dat iemand hem op de vingers tikte.

Terugkerend tot De Tijd, waarmee Cramer dus in 1857 alle banden verbrak, kunnen wij constateren, dat zijn functie inmiddels al ongeveer overgenomen was door Martinus Wilhelmus van der Aa (1830-1905). Diens familie, waarin de voornamen Gerrit en Martinus Wilhelmus elkaar sinds het midden der achttiende eeuw regelmatig afwisselden, was volgens de overlevering van Brabantse afkomst en in het begin van de achttiende eeuw naar Haarlem gekomen, waar haar leden het blekersbedrijf uitoefenden. In het begin van denegentiende eeuw naar Amsterdam verhuisd, exploiteerde de vader van onze M.W. van der Aa een zeepziederij. De zoon was aanvankelijk voor de opvolging in de zaak bestemd en vertoefde daartoe enige tijd in Zuid-Frankrijk om de bereiding van reukzepen te leren kennen, maar achteruitgang van het vaderlijk bedrijf

1 J.W. Pont: Nieuwe bijdragen tot kennis van de geschiedenis van het lutheranisme in de Nederlanden I. Schiedam 1907, pp. 7 vv.

[p. 302]

noopte hem zijn heil elders te zoeken. Zijn onmiskenbare litteraire aanleg bracht hem met Judocus Smits in aanraking, op wiens uitnodiging hij zich in of omstreeks 1856 aan De Tijd verbond. Van der Aa was een laat geboren epigoon van Dickens, had een en ander van diens satirisch-humoristisch talent, maar miste volstrekt diens sociale belangstelling. In zijn optreden en zijn kijk op de samenleving was iets onmiskenbaar cynisch. In dit opzicht vormde hij het scherpst denkbare contrast met de geestdriftige Cramer. Hij werd spoedig de zakelijke leider van de krant en behartigde haar belangen met het oog van de goede handelsman.

Tot 1868 bleef De Tijd eigendom van Judocus Smits. Bij acte van 9 Juni 1868 deed hij hem in volle eigendom over aan M.W. van der Aa, voor een som, van 18.000 gulden. Daarbij werd bepaald, dat Smits hoofdredacteur zou blijven en dat Van der Aa na Smits' overlijden geen hoofdredacteur zou aanstellen, met wiens benoeming zich niet ‘minstens de helft der vaderlandsche roomsch-katholieke bisschoppen’ verenigde. In Augustus 1872 overleed Smits. Van der Aa, die sinds 1868, doordat Smits bijna gestadig ziek was, doorgaans de hoofdredactie had bekleed, wenste daarmee voort te gaan, maar begreep, dat het episcopaat de benoeming van een priester zou verlangen. Hij stelde om daaraan te ontkomen de bisschoppen voor goed te keuren, dat de redactie voortaan gevormd zou worden door een driemanschap: de priesters B.H. Klönne en dr H.J.A.M. Schaepman benevens Van der Aa zelf. De bisschoppen voldeden aan dit verlangen, waardoor aan de slimme Van der Aa als alleen-eigenaar van de krant haar gehele leiding in handen gespeeld werd. Dit strekte geenszins tot haar voordeel, daar Van der Aa haar in hoofdzaak als een financiële zaak beschouwde. Hij pingelde met de drukker, d.i. Alberdingk Thijm, om kleine bedragen en gaf, toen hij bij de protestantse heren Ellerman Harms goedkoper terecht kon, aan dezen de klandizie (1880).¹ Volgens Alberdingk Thijm trok Van der Aa omstreeks 1880 elk jaar 35000 gulden van De Tijd; dit moet wel zeer overdreven zijn, maar dat hij er rijk mee werd, nam men algemeen aan.

Diepte van staatkundige beginselen is bij Van der Aa niet te onderstellen. Hoe cynisch hij over de vaderlandse politiek oordeelde, leert zijn roman Zoo wordt men lid van de Tweede Kamer, in 1869 onder het pseudoniem Henry van Meerbeke verschenen. Zijn politieke blijspelen Een ministerieele crisis en Gevaar voor oorlog, respectievelijk in 1887 en 1891 opgevoerd en gedrukt, ademen dezelfde geest, al pleiten zij voor zijn litteraire gaven.² Dit doen ook zijn bijdragen aan De Tijd, merendeels feuilletons onder de titels Conterfeitsels en Schetsen uit de onderwereld, steeds de openbaring van een scherpe, maar vaak kil-satirische geest. Tot de bepaling van de staatkundige houding van het blad droeg hij met eigen pen weinig bij. Nog onder Judocus Smits was met de onderwijswet van 1857 al een divergentie van de liberale lijn begonnen. De verschijning van de encycliek Quanta cura bevorderde deze evolutie nog aanmerkelijk. Het staat wel vast, dat de zeer conservatieve, anti-democratische Van der Aa deze ontwikkeling toejuichte en in de hand werkte.

Wat de redactie aangaat, daarin had Smits in 1863 de Limburgse priester J.W. Brouwers opgenomen. Met deze bruisende feestredenaar heeft de scepticus Van der Aa het wel nooit goed kunnen vinden. Brouwers verliet De Tijd in 1870. Zijn plaats werd ingenomen door de priester B.H. Klönne. Spoedig daarna trad ook Herman Schaep-

1 Papieren Cramer Thijm aan Cramer 6 November 1879.

2 E.A. van den Heuvel in Levensberichten Letterkunde 1907, pp. 132 vv.

[p. 303]

man toe. Diens relatie tot De Tijd dagtekent van zijn eerste verblijf te Rome, in 1869; toen schreef hij op verzoek van Judocus Smits zijn Romeinse brieven in de krant.¹ Bij zijn terugkeer uit Rome werd de thans gedoctoreerde jonge priester onder Smits als mede-redacteur aangesteld, een functie, die hij combineerde met het Rijsenburgse professoraat in de kerkgeschiedenis.² Na het overlijden van Judocus Smits op 2 Augustus 1872 werd de Utrechtse priester J.G. Heeres in de redactie opgenomen, zonder aanvankelijk deel te hebben in de leiding. Voorlopig hielden ook na Smits' dood de redacteuren Klönne en Schaepman de conservatieve koers, maar na de komst op de troon van paus Leo XIII schonk Schaepman hoe langer hoe meer aandacht aan de sociale politiek en bepleitte hij o.a. herziening van de grondwet en verruiming van kiesrecht. Dit bracht hem in herhaalde conflicten met de eigenaar, die zich als hoofdredacteur placht te gedragen en de Jezuïet A. van Gestel engageerde om Schaepman te bestrijden, blijkbaar zonder dat deze er in gekend werd. Dit gaf in 1883 zowel Schaepman als Klönne aanleiding met De Tijd te breken. Heeres had dit reeds in 1881 gedaan. Van der Aa knoopte toen relaties aan met de priester L.C.L. Eygenraam en het zeer conservatieve katholieke kamerlid dr P.J.F. Vermeulen, door iedereen Pietje Vermeulen genoemd, ofschoon hij een zeer plechtstatig man moest geweest zijn. Hij was gepromoveerd in de wis- en natuurkunde, maar vond, als leraar mislukt, emplooi in de staatkunde en de journalistiek.

In de vergadering, die het Nederlands Episcopaat 6 November 1883 te Roermond hield, besloot het aanvankelijk Van der Aa's verzoek goed te keuren, dat de heren Eygenraam, Van der Aa en Vermeulen voortaan gedrieën de redactie zouden vormen. Enkele dagen later zond de Haarlemse bisschop Bottemanne echter aan zijn ambtgenoten een vertoog, waarin hij Van der Aa's optreden bij Smits' dood een ‘behendigheid’ noemde en voorstelde het verzoek van de hand te wijzen met de mededeling, dat Van der Aa zelf geen deel behoorde te hebben in de redactionele leiding en Eygenraam tot hoofdredacteur behoorde aan te stellen³. Of deze houding der bisschoppen Van der Aa aanleiding gaf zich van De Tijd los te maken, valt moeilijk te zeggen - hij gaf als reden zijn gezondheid op - maar de lste April 1884 verkocht hij de krant aan dr P.J.F. Vermeulen, die daarop rector Eygenraam tot hoofdredacteur benoemde. De conservatief-ultramontaanse koers was aldus wèl verzekerd, maar tevens toch ook de stijl van het blad. Onder zo deftige figuren als de plechtstatige Vermeulen en de minzaam-voorname Eygenraam bleef De Tijd voortdurend gekenmerkt door een afkeer van alwat vulgair of maar heftig was. Zeker is het blad er onder hun broederlijke leiding niet boeiender of vooruitstrevender op geworden, maar het bleef zich door zijn voorname toon voorlopig opvallend onderscheiden van alle katholieke bladen, die het inmiddels naast zich had zien ontstaan en welker stijl zich al te dikwijls placht te kenmerken door een bepaald rauwe openhartigheid.

De meeste van deze kranten zijn ook op geheel andere wijze ontstaan dan De Tijd en moesten het niet zelden stellen met een minder competente leiding van aanmerkelijk lager intellectueel gehalte. Het waren vaak uit winstbejag begonnen ondernemingen van boekdrukkers, die soms zelf de redactie voerden, soms een katholieke onderwijzer, een enkele maal een katholieke jurist of medicus daartoe in dienst namen Dat een priester in de stichting betrokken werd, zoals bij De Maasbode het geval was, kwam

1 Jos. van Wely O.P.: Schaepman. Bussum 1952, pp. 72 vv.

2 Jos. van Wely t.a.p. 100 vv.

3 Deze en enkele volgende gegevens zijn ontleend aan de notulen der vergaderingen van het Episcopaat (Archief van het aartsbisdom).

[p. 304]

betrekkelijk zelden voor. Herhaaldelijk bestond zelfs tussen zulk een blad en de plaatselijke geestelijkheid een nogal gespannen verhouding. Kranten verkeren in de voordelige positie, dat zij zelf enige invloed kunnen oefenen op het verhaal van hun geschiedenis en daardoor is dit in sommige gevallen een allesbehalve zuivere spiegel van de sfeer, die rondom hun wieg heeft geheerst. Het ontstaan van menig katholiek blad is kennelijk vermoeid tot een ultramontaanse heldendaad met voorbijzien van de minder fraaie factoren, die in hun stichting meespraken. Men krijgt soms de indruk, dat persoonlijk winstbejag, in verband met ambitieuze neigingen van half-ontwikkelde Streber, die - plus papistes que le pape - de locale clergé lauwheid of lafheid verweten, het allerminst onbaatzuchtig begin gevormd hebben. Het onberaden toespitsen van tegenstellingen binnen de katholieke gemeenschap had dan de trekken van een querulantisme, dat met bedenkelijke middelen de tweedracht aanwakkerde. Een met min of meer voorbedachten rade verwrongen geschiedverhaal heeft deze partijdigheid meestal verdoezeld en gaat soms voort de reputatie van hoogstaande priesters en leken onrecht aan te doen.

Deze karakteristiek geldt speciaal voor tal van bladen, die weinig meer dan ééndagsvliegen waren. Blijvers waren De Gelderlander, De Maasbode, Het Huisgezin en de Nieuwe Schiedamsche Courant. De eerste werd in 1848 te Nijmegen opgericht als een onderneming van de boekdrukker Langendam en was aanvankelijk de forse uitlaatklep van persoonlijke en corporatieve tegenstellingen, maar had in de zeer strijdbare medicus Jan Berends een hoofdredacteur, die op den duur deze bekrompenheden te boven kwam en zich als tolk van zijn geloofsgenoten in een stad, die al te lang werd beheerst door een onderling hecht verbonden protestantse minderheid, onvergankelijke verdiensten verwierf.¹ De tweede der genoemde kranten dateert van 1868 en stond tot 1912 onder de directe invloed van de strijdbare Thompsons, vader en zoon, maar is sindsdien tot aanmerkelijk hoger peil gestegen. Van zijn oorsprong af heeft De Maasbode de eerste plaats na De Tijd ingenomen. Dit wettigt de hierna volgende bredere behandeling van zijn eerste levenstijdvak (1868-1885). Het Huisgezin kreeg slechts plaatselijke betekenis voor Den Bosch, waar het in 1869 gesticht werd; tot 1881 stond het onder de redactie van J.A. Vesters. De Nieuwe Schiedamsche Courant, in 1878 door een Schiedamse drukker gesticht, stond jarenlang onder de redactie van M.J. Vincent.²

De Maasbode is de stichting van een Rotterdams driemanschap: de priester Joannes Bos (1830-1895), de oud-onderwijzer Johannes Wilhelmus Thompson (1839-1924) en de drukker G.W. van Belle.³ Bos en Thompson hebben beiden met nadruk het initiatief tot de oprichting voor zich zelf opgeëist. Vermoedelijk had alleen Van Belle het met recht kunnen doen. Reeds in 1867 polste Bos de redacteuren van De Tijd over Van Belle's plannen tot oprichting van een katholiek blad te Rotterdam onder redactie van Bos. Smits en Van der Aa verzetten er zich heftig tegen en boden Bos een plaats in de Tijd-redactie aan, eindelijk zelfs het hoofdredacteurschap. Zwichtend voor het gewichtig motief van de plaatselijke concurrentie tegen het zeer gevaarlijk geachte Zondagsblad van Nijgh, staakten de heren echter hun verzet, toen Bos hun de stellige verzekering gaf, dat De Maasbode nooit dagblad zou worden.

Joannes Bos was sinds 1856 te Rotterdam werkzaam, eerst als kapelaan, daarna als

1 J.M.G.M. Brinkhoff: Een eeuw ‘De Gelderlanderpers’. Nijmegen 1948.

2 Voor de geschiedenis van de katholieke pers zie (met omzichtigheid) M. van Meerdervoort: Het bolwerk van den blinden pionier. Hilversum 1936.

3 Zie het artikel Raken versus Van Belle in Rotterdams Jaarboekje 1945.

[p. 305]

rector en was vooral sedert de verschijning van Quanta cura rusteloos in de weer ten behoeve van de organisatie der katholieken ter plaatse. Hij stichtte o.a. een katholieke kiesvereniging, een katholieke leesvereniging en een vereniging voor katholiek onderwijs¹. Nog altijd ademde het gehele openbare leven te Rotterdam een liberale geest. De liberale kiesvereniging ‘Orde’ onder voorzitterschap van L. Pincoffs, de bekende falsaris van 1879, regeerde vrijwel de hele stad; de N.R.C, en het Zondagsblad, beide uitgaven van de firma Nijgh en beide door Israëlieten geredigeerd - respectievelijk mr H. Tels en Herman Heyermans Sr - beheersten de publieke opinie, sinds de conservatieve Rotterdamsche Courant in 1866 de geest gegeven had. Kort daarop openbaarde zich in de volkskringen heftig verzet tegen de a-sociale politiek van het gemeentebestuur en de liberale persdictatuur van Nijgh. De leiders daarvan waren meest onderwijzers: de bekendste is Jacob de Vletter, om wiens door een liberale klassejustitie ernstig verongelijkte persoon zich in 1867-1868 een kortstondig, maar vrij hevig tumult onder de kleine burgerij afspeelde.² De talrijke katholieken in deze kring stonden uiteraard ook achter De Vletter; deze vond verdedigers in de advocaat mr B. Oldenkott (1825-1891) en de onderwijzer Thompson.

De priester Bos en de ondernemende drukker G.W. van Belle schijnen deze conjunctuur gunstig gevonden te hebben voor de tenuitvoerlegging van een vermoedelijk al lang beraamd initiatief: de stichting van een katholiek persorgaan. Denkelijk heeft Bos echter niet zonder bedenking gestaan tegenover Oldenkott en Thompson. De eerste was een merkwaardig emotionele figuur, aanvankelijk liberaal, maar geëvolueerd tot een utopisch socialist, vurig bewonderaar o.a. van Multatuli, maar tevens overtuigd katholiek, hoe zonderling de combinatie ook klinken mag. De tweede, J.W. Thompson, was een Rotterdamse volksjongen, vroeg wees geworden en in het katholieke jongensweeshuis opgevoed. Dat hij behoord zou hebben tot de te Rotterdam zeer geachte en ook zeer gegoede boekverkopersfamilie Thompson, gelijk zowel hij zelf als zijn zoon M.A. Thompson te verstaan gaven en sindsdien door sommige auteurs geboekstaafd werd,³ is een zorgvuldig gekweekte legende. J.W. Thompsons grootvader was een Duitse immigrant, die tot zijn dood toe in zeer bekrompen omstandigheden geleefd heeft. De familie behoorde tot de allerkleinste luiden. Het strekt de energieke en begaafde Maasbode-redacteur tot eer zich zo ver boven dit milieu te hebben uitgewerkt, maar niet, dat hij zich blijkbaar voor zijn afkomst geschaamd heeft, al zie men daarin ook weer geen halsmisdaad. Tot onderwijzer opgeleid, was hij als zodanig achtereenvolgens werkzaam te Rotterdam, te Velddriel en weer te Rotterdam. In de dagen van het De Vletter-oproer ging hij - evenals Oldenkott - het Rotterdamse liberalisme en vooral de figuur van Pincoffs met de grootste felheid te lijf. Oldenkott was een man van humanistische ontwikkeling, maar miste blijkbaar de gave der compositie; hij specialiseerde zich in vinnige notities en aphorismen, die hij als Potloodstreepjes plaatste, eerst in De Vletters Rotterdamsch Weekblad, daarna in De Maasbode, later in De Gelderlander om ze vervolgens in al hun onsamenhangendheid in boekvorm uit te geven. Thompson was een eenzijdig ontwikkeld man, die een gezwollen, maar meeslepende stijl schreef. Bos en Van Belle aanvaardden Oldenkott als medewerker en de rusteloos-energieke Thompson als mederedacteur; hoofd der redactie van het op l October 1868 voor het eerst uitkomende weekblad De Maasbode werd Bos zelf. Niet

1 A.H.L. Hensen in Nw. Ned. Biogr. Wbk. VIII, 184.

2 H.C. Hazewinkel in Rotterdams Jaarboekje 1946.

3 J.R. van der Lans in de Katholieke Illustratie 27e jg. (1893) no. 14; M. van Meerdervoobt t.a.p. 38; op mijn verzoek heeft mej. dr A. Th. C. Kersbergen te Rotterdam een genealogisch onderzoek ondernomen, waarop de correcties in de tekst berusten.

[p. 306]

zonder aarzeling had de Haarlemse bisschop Wilmer aan Bos de verlangde toestemming gegeven,¹ omdat een plaatselijk tegenwicht van Heyermans Zondagsblad - ‘de Rotterdamse Zondagsjood’ zoals Oldenkott het betitelde - nodig geacht werd. De oorlog 1870-1871 gaf de redactie aanleiding het blad driemaal per week te doen uitkomen en deze frequentie bleef bestendigd. Dat Thompson geen hoofdredacteur was, maar Bos, blijkt uit de door Witlox gebruikte notulen van de vergaderingen van de drukker met de redacteuren.

In April 1871 wensten de drukker en Thompson De Maasbode tot een dagblad te maken. Bos verzette zich aanvankelijk, maar vroeg de 13de November 1871 toch toestemming daartoe aan mgr Wilmer. Op raad van de aartsbisschop Schaepman verbood de bisschop van Haarlem Bos de tenuitvoerlegging van het plan.² Zolang mgr. Wilmer leefde, kon er niets van komen. Toen hij l Januari 1877 stierf, schreef de waardige Thompson triomfantelijk aan Bos: ‘Het Haarlemsch obstakel is uit den weg geruimd.’ Hij legde Bos eenvoudig zijn wil op: ‘aan u is de hoofdredactie, aan mij de arbeid.’ Maar Bos liet zich niet aldus in een hoek dringen en raadpleegde de vicaris-capitulaar Snickers, die een paar maanden later bisschop werd. Onmiddellijk zetten Thompson en de drukker toen de nieuwe ordinarius van Haarlem het mes op de keel. Zij lieten daarbij enigszins doorschemeren, dat zij desnoods Bos uit de leiding zouden stoten en zonder toestemming de stap zouden zetten. Zij waren echter met deze methodiek bij de zwijgzame, wijze mgr. Snickers aan het verkeerde kantoor. Onbewogen gaf deze het gedane verzoek schriftelijk door aan zijn ambtgenoten. Het maakte op dezen blijkbaar een zeer onaangename indruk. De aartsbisschop Schaepman verklaarde er zich tegen en gaf onverbloemd zijn geringschatting voor De Maasbode en zijn achting voor De Tijd te kennen. Mgr. Paredis verklaarde, datishet, probleem voor Limburg geen betekenis had en hij er dus buiten bleef. Mgr. Godschalk was tegen de uitbreiding van De Maasbode, omdat ze De Tijd zou kunnen benadelen. Mgr Van Beek, de ex-Haarlemmer, noemde De Tijd ‘het eenigste orgaan, dat bij liberalen en protestanten eenigen invloed heeft door zijn humanen toon en zijn dikwijls schoonen en zaakrijken inhoud’ en wilde zijn positie niet verzwakken door De Maasbode sterker te maken. De 8ste November 1878 verbood mgr Snickers daarop de uitbreiding.³

Sinds 1878 werd de verhouding van Thompson tot de hoofdredacteur Bos steeds meer gespannen. Een reeks zeer lange brieven van de eerste aan de laatste is daarvan het onverkwikkelijk getuigenis.⁴ Zij geven van de schrijver een weinig aantrekkelijk zelfportret. Beurtelings poeslief en grof, brengt hij de priester- hoofdredacteur werkelijk minne verwijten van ongenoemden over om er bij te voegen, dat hij, Thompson, te hoog staat om er geloof aan te hechten. Maar als Bos anders reageert dan hij verwacht, gooit de eerzuchtige Thompson zijn chef allerlei krasse openhartigheden in het gezicht. Zij komen er op neer, dat Bos een doodeter is, die voor zijn jaarwedde van 1500 gulden niets uitvoert en hem, Thompson, armzalig met 2400 gulden durft afschepen. Hoog zit het deze in zijn hoedanigheid van vader, dat Bos maar zulk een geringe dunk heeft van Marie Thompson, de op l November 1861 geboren oudste zoon van de briefschrijver. De toen zeventienjarige jongeling - de latere rector M.A., die dertig jaar later zulk een deining in het vaderland zou verwekken - had te Hageveld zijn (een jaar later weer ingetrokken) congé gekregen en was sindsdien op de redactie werkzaam, blijkbaar

1 J.H.J.M. Witlox: Varia historica. 's-Hertogenbosch 1936, pp. 232 vv.

2 Bisschoppelijk archief Haarlem. (Correspondentie Wilmer).

3 Al deze stukken in het archief van mgr Snickers te Haarlem.

4 Deze en andere brieven uit de nalatenschap van Bos en de beide Thompsons zijn in 1944 door mgr dr Witlox, die ze onder zijn berusting had, tijdelijk tot mijn beschikking gesteld. Op zijn schriftelijk verzoek zijn zij later aan de directie van De Maasbode afgegeven.

[p. 307]

tegen de zin van de hoofdredacteur. Dat deze hem geen hoger bezoldiging dan honderd gulden per jaar wenste te verlenen, zat vader en zoon ten zeerste dwars. Bos kon in de jongeling blijkbaar geenszins een ster ontdekken en achtte voor hem een harder leerschool gewenst dan bij een vader, die hem over het paard tilde. Die vader prees zijn zoons talenten uitbundig, maar motiveerde diens tewerkstelling onder vaderlijk toezicht met argumenten, die Bos' diagnose schijnen te bevestigen: de jongen heeft liet vaderlijk gezag nodig om aan het werk te worden gehouden en om veilig te zijn voor ‘de gevaren der jongelingschap,’ welke hem, ‘die gemakkelijk te verleiden schijnt,’ zeer bijzonder bedreigen. Zich zelf verheft Thompson Sr. onder betuigingen van nederigheid en hantering van een onprettig religious cant tot in de wolken. Als met de hand op het hart verklaart hij zich door God geroepen te weten om dwars tegen de wil van de bisschoppen in te gaan en van De Maasbode een dagblad te maken. Niet al zijn argumenten zijn overigens verwerpelijk: terecht wijst hij er op, dat De Tijd ‘eene geldzaak’ van Van der Aa persoonlijk is en de officiële bescher- ming van de kerkelijke overheid dus op een bedenkelijke stoffelijke bevoorrechting neerkomt.

Bos wist zich tegenover Thompsons aanmatigend drijven nog enige jaren te handhaven. Zolang de Rotterdammer P.M. Snickers op de Haarlemse bisschopsstoel gezeten was, bleef hij van de morele steun, die hij nodig had, verzekerd. Mgr Snickers kende de Rotterdamse personen en verhoudingen. Niet zodra echter had deze bisschop de Haarlemse stoel voor de aartsbisschoppelijke van Utrecht geruild, of Thompson greep de kans bij de haren. Naar zijn voorstelling moet de nieuwe bisschop van Haarlem, de zeer zelfbewuste en zeer particularistisch-diocesaan denkende mgr C.J.M. Bottemanne, eind 1884 ondershands de verlangde toestemming gegeven hebben. Met l Januari 1885 werd De Maasbode - à la barbe van mgr Snickers, zoals Thompson het even kies als eerbiedig uitdrukte - een dagblad. Omstreeks dezelfde tijd is Bos uit de redactie getreden om het veld alleen aan de ondernemende Thompson te laten.

De katholieke cultuur was er minder bij gebaat dan wenselijk was en toch vallen aan De Maasbode in de jaren 1868-1884 geen verdiensten te ontzeggen. De waarlijk mateloze haat jegens het hooghartig liberalisme had bij de oude Thompson zeker ook enigszins het karakter van een klasse-ressentiment. Vooral in zijn hinderlijk volgen van de N.R.C. en haar tweede hoofdredacteur, de oud-predikant Lamping, treedt dit aan het licht. Zijn toon was zo fel en zo grof-persoonlijk, dat het liberale hoofdorgaan er nooit aandacht aan verkoos te schenken en tot omstreeks 1930 zelfs de naam van De Maasbode niet in zijn deftige kolommen wenste af te drukken. Kon de N.R.C. er niet buiten, dan sprak zij van ‘een plaatselijk blad hier ter stede.’ Daarentegen citeerde zij steeds opvallend veelvuldig De Tijd. Taal en toon van de oude Thompson maken de lectuur van de meeste artikelen in De Maasbode zeker tot 1884 toe het tegendeel van een genoegen. Wie de jaargangen van De Tijd uit dezelfde periode doorneemt, zal zich daarentegen nooit aan enige grofheid ergeren, soms wel aan Van der Aa's a-sociale kilte. Beide dagbladen houden ook vast aan een steil en in hoofdzaak negatief conservatisme, maar toch verloochent zich in de van onderen opgekomen volksvriend Thompson nooit zekere trouw aan zijn afkomst. In zijn strijd tegen het Rotterdamse liberalisme keert bij hem herhaaldelijk het bittere verwijt

[p. 308]

terug, dat het in zijn harteloos laissez-faire de oren stopt voor het rammelende gebeente van de arme zwoegers, die aan de havens en in de fabrieken uitgebuit worden door lage lonen en buitensporig lange werktijden. Het blijft bij lyriek en in een volgende periode zal de krant zich zelfs met grote heftigheid keren tegen de sociale apostelen, die met en na Schaepman onder ons op de voorgrond traden, maar een rest van utopisch-socialistische jeugddromen is in Thompson Sr's artikelen toch altijd terug te vinden.