Gedenkbladen

[p. 1]

I.
Hoe ik naar Gent kwam.

Ik werd den 2ⁿ Augustus 1824 te Aalst geboren. Wat hier volgt, ik weet het wel, kan als herinneringen enkel eenig belang voor mij bevatten; ik heb het als kind hard gehad, maar dat ik mij boven heb kunnen helpen, daarop ben ik toch zoo wat trotsch. Misschien kan een en ander wat Brave Hendrikachtig schijnen; maar langs eenen anderen kant zal het eens te meer toonen, wat een kind des volks door zelfhelp en taaie volharding vermag. Ik vertel.

In het ouderlijk huis ging het niet voorspoedig; het kostte moeite om in de behoeften van het steeds aangroeiende gezin te voorzien. Ik was de oudste zoon. In het begin van 1835 deden mijne ouders een uitstapje naar Gent. Toen zij des anderendaags terugkwamen, zag ik dat mijne moeder geweldig was aangedaan en deerlijk moest geweend hebben. Het scheen mij toe, dat zij mij

[p. 2]

nog meer liefkoosde dan naar gewoonte - want ik was haar troetelkind - maar in die uitingen van haar moederlijke liefde lag er ditmaal iets zoo zonderbaar weemoedigs, dat ik er zelf diep over ontroerd geraakte.

Weldra hoorde ik het geheim. Onder eenen vloed van tranen en snikken meldde zij mij dat ik - tienjarig kind - het ouderlijke huis zou verlaten, om te beginnen werken. Vader had te Gent voor mij op de drukkerij der Gazette van Gent bezigheid gevonden, en reeds den volgenden Zondag zou men mij derwaarts leiden, om den Maandag op mijn werk te zijn. Ik zou bij moeders zuster gaan inwonen.

Des Maandags was ik op de drukkerij. Weinig scheelde het of ik mocht terugkeeren van waar ik kwam. Ik was nog zoo klein dat ik zelfs aan den laagsten rayon, de letterkast, niet kon reiken. De meestergast deed het den heer Vanderhaeghen opmerken; deze was bezig met mij te zeggen dat ik enkel als loopjongen zou kunnen benuttigd worden, tot ik zou gegroeid zijn, toen zijne vrouw er tusschen kwam en als mijne beschermster optrad. Zij vroeg mij of ik wezenlijk reeds goed kon ‘zetten’ gelijk mijn vader het verzekerd had, en op mijn bevestigend antwoord sprak zij: ‘Manneken, ik zal u mijn voetbanksken geven.’

Ik was gered, en voelde mij - zoo bitter jong aan den arbeid gekluisterden knaap - hoogst gelukkig over de bijzondere genegenheid, die mij door ‘madame’ reeds van den beginne af werd bewezen; die voorkomendheid bleef zij mij immer betoonen, en wederkeerig droeg ik haar eene grenzelooze achting toe. Ook gedurende het derde eener eeuw bleef ik op hare drukkerij, en vooral toen zij weduwe was geworden, vond ik gelegenheid om in voor haar moeielijke oogenblikken, haar blijken mijner diepe verkleefdheid te geven... Het banksken werd aange-

[p. 3]

bracht, de mij door vader medegegeven zettershaak op ‘justificatie’ gesteld, en een stukje gedrukte copie voor mij op een visorium gestoken. Mijnheer en Madame Vanderhaeghen met den prote stonden achter mij, al de letterzetters hadden de oogen op mij gericht, de kleine werkgezel was een voorwerp van nieuwsgierigheid. Met zeker oog las ik mijne copie, met vluggen greep haalde ik de letters bij, en niet zonder kinderlijken trots hoorde ik een gelach van verbaasdheid en tevredenheid rond mij opgaan.

Mijne vlugheid had nochtans een zeer natuurlijke oorzaak. Buiten de schooluren, was ik steeds bij mijnen vader, die letterzetter was op de drukkerij van den heer Spitaels-Schuermans te Aalst, en daar vermaakte ik mij honderdmaal beter met het letterzetten dan met knikkers of hoepels op straat, zoodat ik eigenlijk reeds twee, drie jaar op den ‘stiel’ was, toen ik op de drukkerij te Gent aanlandde.

Den volgenden Zaterdag ging ik om mijn ‘week’. Het was madame die betaalde. Oordeel over mijne blijdschap! Ik won 50 centimen daags, een ongewoon hoog loon voor een kind van tien jaar, daar de beste en oudste letterzetters toen nauwelijks twee franken daags verdienden.

50 centimen daags! Het was juist het kostgeld, dat mijne ouders voor mij aan tante moesten betalen. Mag ik dus niet zeggen dat ik reeds op den ouderdom van elf jaar ‘mijn brood won.’

Verbaasd sta ik thans zelf, wanneer ik terugdenk aan mijn ongemeene werkzaamheid in die jaren; ik kende bijna de nachtrust niet. Geregeld van 's morgens zeven tot acht uren 's avonds voor de letterkast recht staande, zette ik mij dan meermalen tot laat in den nacht op mijn kamerken aan de studie. Om zoo te zeggen zonder ge-

[p. 4]

leerdheid uit Aalst gekomen, legde ik mij eerst toe op het beter leeren mijner moedertaal, dan op het aanleeren van Fransch, Duitsch en Engelsch, dit alles natuurlijk zonder meester. Ik voelde in mij iets dat steeds van hooger sprak, en langzaam aan mocht ik mij in vorderingen verheugen.

Doch, niet alles lachte mij toe. Ik kreeg slechte maren van huis; mijn vader was naar Turnhout gaan werken bij Brepols en moeder en kinderen zouden gaan gebrek lijden, mijne goede, lieve moeder, die ik toch zoo beminde! Wat zou ik voor hen doen met mijn gering dagloon? En toch wilde ik haar helpen.

De Gazette van Gent werd toen op eene handpers gedrukt, de eene helft voor de post des avonds van zeven tot tien uren, de andere des anderdaags morgens, te beginnen van vijf uren, voor de uitdeeling in de stad.

Dit laatste was buiten- of overwerk dat afzonderlijk betaald werd, en ik kreeg het postje van inpakker, wat mij wekelijks een paar franken meerder loon verschafte. Dat was reeds iets voor mijne moeder.

Hoe beulde ik mij af om wat meer geld te verdienen! Op Vanderhaeghen's drukkerij was er veel werk, en zeer dikwijls was men er van 's morgens vijf tot 's avonds tien uren aan den gang, soms tot middernacht.

Voor elke twee uren overwerk werd een kwart dag betaald, zoodanig dat de gezellen, die het konden uithouden, soms weken hadden, die, in plaats van zes, voor acht en negen werkdagen golden. Voor zulke buitenkansjes liet ik mij nooit zoeken; altijd de eerste en de laatste, stond ik daar zes dagen achtereen gedurende vijftien, enkele malen meer, uren recht aan de letterkast; genoeg om op 't einde zulker week gebroken en geteisterd te zijn.

En toch wat deerde mij dit alles? Op het einde der

[p. 5]

week had ik aan overwerk zoo soms wel vier of vijf frank verdiend, een fortuintje voor mijne arme moeder. Wie zou het in mijne plaats niet gedaan hebben?

En de Zondag was dan nog altijd geen rustdag! Bij zomertijd, kwamen moeder en ik elkander dan geregeld om de veertien dagen te gemoet tot aan Oordeghem, voor elk een weg van twee en een half uren gaans. Er waren toen nog geene spoorbanen, wel diligences, maar dat kostte voor ons te duur. Wij kwamen halfwege samen. Nog staat die plaats met het beeld mijner onvergetelijke moeder mij voor de oogen. De breede steenweg loopt tusschen Quatrecht en Oordeghem dorp door een soort van vallei, langs weerszijden door hoogopgewassen bosschen bezoomd. Van dit hooge punt te Quatrecht ontwaart men over de vallei heen in het verschiet Oordeghem-dorp, met zijne witte gevels en zijne roode daken. Hoe popelde mij op dit punt telkens het harte, toen ik in de verte dadelijk de dierbare silhouette niet ontwaarde?

Zou zij niet komen, zou zij ziek wezen? - Maar dan, toen ik haar zag aannaderen, toen onze zakdoeken wuifden als zegevanen op een feestgetij, toen zette ik het op een loopen, om des te gauwer het hemelsch genot van een warmen moederkus te smaken! Welke verlichting was het haar mij van hare smarten en tegenspoeden - want zij was wezenlijk ongelukkig - te kunnen spreken!

Alsof ik een voorgevoel had dat de geliefde niet lang zou leven, was er iets in mij dat mij gestadig naar haar dreef. Des winters zelfs ging ik haar om elken anderen Zondag bezoeken. Den Zaterdagavond vertrok ik dan uit Gent, om half negen uur werd voor mij de toen bestaande Keizerpoort geopend en eenzaam trok ik de lange heirbaan naar Aalst op. Die tocht was mij

[p. 6]

eene echte marteling; vreesachtig was ik toen van natuur; in de nachtelijke stilte maakte het minste gerucht mij bang, elk oogenblik verwachtte ik dat van achter een boom een roover mij zou aanvallen; vooral aan dien diepen weg, met zijn sombere zijwanden van donkere boomen, bekroop mij eene doodelijke gejaagdheid; ik weet nog dat ik telkens het op een loopen zette alsof de duivels mij hadden nagejaagd, en toen ik, druipend van het angstzweet, de huizen van het dorp bereikte, kreeg ik een gevoel alsof ik aan den dood was ontsnapt.

Zoo, door vrees en visioenen voortgezweept, legde ik gewoonlijk in vier uren den weg van Gent naar Aalst af, die vijf uren bedraagt, en tusschen twaalf en een uur klopte ik aan moeders huizeken. De lichtstrepen door de luiken hadden mij reeds gezegd dat zij op mij wachtte, en, zoodra wij elkander hadden omhelsd, gingen wij aan het avondmaal, dat mij dampend wachtte en doorgaans bestond uit karnemelkpap en boterhammen. Hoe spoedig waren de angsten der reis, die ik haar nooit bekend maakte, verdwenen onder den indruk dier goedige oogen, waaruit de volste moederlijke liefde en de zaligste moederlijke teederheid mij toestraalden!

Die zomersche Zondag-, die wintersche nachtreizen zouden op dien voet niet blijven voortduren. Gedurende twee jaar sukkelde moeder aan eene tering. Op een winterdag werd ik door een brief dadelijk naar huis geroepen; het was rond middernacht toen ik er aankwam. Moeder leefde nog, doch zij lag roerloos sedert den middag. Ik snel naar hare kamer en, op het hooren mijner stem, opent zij de oogen. Ik grijp hare verstijfde handen, en terwijl zij die nog drukt, houdt zij hare oogen eene lange wijle op mij gevestigd, zij lispelt nog een paar woorden. ‘Mijn goede Willem!’ kwam er over

[p. 7]

hare lippen en daarop - als hadde zij in hare moederliefde de macht gevoeld om den dood af te weren tot zij mij dit afscheidswoord had kunnen toespreken - daarop gaf zij den geest.

Het was mijne laatste nachtreis naar Aalst!