De moderne theologie in Nederland

Hare voorbereiding en eerste periode

§ 3. Het Réveil.

Het is niet moeilijk in te zien, dat het oudste Modernisme in ons land, ondanks al zijne polemiek tegen Oud-Liberalisme en Groninger theologie, in hooge mate is voorbereid door wat er aan Aufklärungs-geest en Rationalisme in dat Oud-Liberalisme, door wat er aan Humanisme en Evolutionisme bij die Groningers te vinden was. Maar het Réveil, kan men dat met mogelijkheid onder de factoren der voorbereiding rangschikken? Ik moet onmiddelijk erkennen: tusschen de beginselen van het Réveil en die van de Moderne Theologie in hare oudste periode, is geene gemeenschap, volstrekt geene. Ons stellende op de ontwikkelingslijn, die in onze theologie leidde van de wijsbegeerte van de 18^de tot het Modernisme uit het midden van de 19^de eeuw, zien wij de ‘theologie’ van het Réveil louter als negatie, als afwijzing van al die factoren in den geest des tijds, die leiden zouden tot de Moderne Theologie.¹⁾ -

Dat ik er hier eene paragraaf aan wijdt, vindt zijne reden niet alleen in de behoefte om een althans eenigszins voltooid beeld te geven van de theologische richtingen in ons land in den tijd van het ontstaan der Moderne Theologie, maar

1) Terecht merkt De la Saussaye Sen. op, dat men eigenlijk van de ‘theologie’ van het Réveil moeilijk kan spreken. ‘De Réveil als zoodanig had geene theologie. Wat men alzoo noemt, is de onwetenschappelijke poging om de gansche overgeleverde stof onaangetast te bewaren tegenover iedere kritische werkzaamheid des geestes’. D. Chantepie de la Saussaye, De Nood der Kerk², Rotterdam 1865, blz. 5. Om der eenvoudigheid wil blijf ik echter maar van de ‘theologie’ van het Réveil spreken, al erken ik, dat het ‘zelfstandige’ en het ‘kritische’, dat aan ware theologie niet mag ontbreken, hier in te hooge mate wordt gemist.

[p. 45]

ook in het feit, dat de tegenstanders van die theologie niet te verstaan zijn zonder dien achtergrond van het Réveil. Juist omdat de moderne polemiek dit m.i. vaak over het hoofd heeft gezien en dikwijls het religieuse leven niet opmerkte, dat in de bestreden rechtzinnige leerstellingen school, heeft men menigmaal eenvoudig langs zijnen tegenstander heengeslagen, terwijl men meende hem doodelijk te treffen.

Hoezeer ik mij er van bewust ben, dat de teekening van het Réveil er hoogst gebrekkig en onvolledig door zal worden, ook hier moet ik weer voorbijgaan aan de meer algemeene vragen en zal niet trachten de verhouding te bepalen van het godsdienstig-zedelijk leven van het Réveil in zijne vele Piëtistische, Methodistische, sociale staatkundige, literaire uitingen tot de Hollandsche cultuur in de eerste helft der 19^de eeuw; al gaat het hier bezwaarlijker dan elders, ik beperk mij ook thans tot de dogmatische kwesties. Wie het Réveil wil leeren kennen, leest gedichten van Bilderdijk of het Dagboek van Willem de Clercq of de Brieven van Da Costa of de staatkundige opstellen en brochures van Groen van Prinsterer, hij laat liefst liggen, wat zich van de zijde dier mannen als theologie komt melden. Toch is het, meen ik, wel doenlijk, ondanks de rijke verscheidenheid van menschen en beginselen en ondanks de gebrekkige theoretische bezinning, enkele algemeene lijnen te trekken.¹⁾

1) Onder het Réveil wordt hier, zooals gewoonlijk, verstaan die geestelijke beweging, waaraan Bilderdijk den stoot gaf en die, verder sterk beinvloed van uit Fransch-Zwitserland, zich weldra beperkte tot enkele aristocratische kringen in Amsterdam en Den Haag, met hunne ‘cercles’ en ‘réunions’ en ‘meetings’, totdat zij, na het ophouden van de bijeenkomsten der ‘Christelijke Vrienden’ in '54, haar middenpunt en langzamerhand hare typische trekken ging verliezen. Dit is het Réveil, zooals b.v. Pierson het geteekend heeft in Oudere Tijdgenooten, zooals het ook begrensd is bij Knappert; a.w., deel II, blz. 280-298. Dr. Van Lonkhuijzen wil hiervan onderscheiden ‘de’ Réveil (J. van Lonkhuijzen, Hermann Friedrich Kohlbrügge en zijn prediking, Wageningen 1905, blz. 23), waarmee hij dan wil aanduiden ‘de algemeene nationale ontwaking’ van Gereformeerd leven, dus ook de secten- en conventikelbeweging bij schippers en boeren, straks de Afscheiding, bij Knappert alles samengevat onder het opschrift: Tegen den geest der eeuw (a.w., deel II, blz. 272-313). Zonder de onderscheiding van Van Lonkhuijzen over te nemen, kan ik voor mijn doel toch wel eens een enkel punt ontleenen aan de opwekking in meer algemeenen zin genomen.

[p. 46]

Drie vragen wil ik stellen, die mij in het verband van deze studie de belangrijkste lijken en wel deze drie:

Welke is de religieuse grondslag van de theologie van het Réveil?

Welke is de inhoud dier theologie?

Welke is hare verhouding tot de wijsgeerig-theologische principes, die vanaf de 18^de eeuw in steeds sterker mate hunnen invloed lieten gelden?

Het Réveil heeft in langen, telkens hernieuwden strijd geijverd voor het herstel van het Oud-Protestantsche dogma. Wij vragen het eerst naar het diepste motief van dezen strijd en een antwoord is niet moeilijk te vinden. De grondslag dier orthodoxie, dier rechtzinnigheid, die hier en daar zelfs is geworden tot enge leerstelligheid, is geweest - men aanvaarde Piersons paradoxale uitdrukking - ‘orthodoxie des harten’¹⁾. Het Réveil heeft religie ‘beleefd’ met al de intensiteit van gemoedsleven, die zulke perioden van ‘opwekking’ maken tot onmisbare elementen in de ontwikkelingsgeschiedenis van het Christendom.

Zal de vroomheid van het Réveil kleur voor ons krijgen, dan moeten wij, geleid door Willem de Clercq's Dagboek of door wat Pierson ons verhaalt van de vrienden zijner ouders, in den geest het intieme leven meemaken dier stille, gewijde avonden, als men in engen kring bijeenkwam, om samen Da Costa den Bijbel te hooren uitleggen of een ander der broeders te hooren spreken, om samen te zingen en te bidden. ‘Er was zulk eene innigheid, zulk eene vereeniging, wij waren daar als broeders en zusters.... Het was een zalige, onvergetelijke avond’²⁾. Wij leeren daar kennen eene diepe, persoonlijke gevoelsvroomheid, een opgaan van de gansche ziel in de dingen Gods, een leven met God, dat verstaan werd door het hart, door het gemoed, door ‘onze innigheid’, zooals Bilderdijk het uitdrukte³⁾.

1) A. Pierson, Oudere Tijdgenooten², Amst. 1994, blz. 199.

2) A. Pierson, Willem de Clercq naar zijn Dagboek, Deel II, Haarlem '89, blz. 142 vlg.

3) Pierson, Oudere Tijdgen., blz. 178. - Karakteristiek is het b.v., dat de eerste historische figuren, van wie in de Nederlandsche Stemmen, het eerste grootere Réveil-tijdschrift, eene levensschets wordt gegeven, menschen zijn als Jean de Labadie en Mad. Bourignon.

[p. 47]

Deze kleine, gesloten bijeenkomsten geven tevens een' blik op de geestelijke afkomst van ons Hollandsch Réveil, dat, ondanks Bilderdijks langen, voorbereidenden arbeid¹⁾, toch eerst een opwekkingsbeweging is geworden, toen Methodistische vroomheid, door Haldane en Drummond van uit Schotland naar Frankrijk geleid, vandaar langs allerlei wegen over Hollandsche geesten vaardig werd²⁾.

Zoo is ook hier, gelijk in alle tijden van opwekking van godsdienstig leven, de religie, in welken vorm dan ook gebracht, tot het allesbeheerschende middenpunt geworden van het menschelijk leven in al zijne geledingen; aan wat men de voorschriften en geboden Gods achtte, mat men niet enkel eigen persoonlijk streven, maar ook de kunst, ook de wetenschap, ook het maatschappelijk leven, ook den staat. Bij sommigen, ongetwijfeld, werd deze maatstaf vrij uiterlijk aangewend, anderen, fijnere geesten als De Clercq, hebben nooit het besef verloren, dat men hier aan het gevaar niet kon ontkomen ongelijksoortige grootheden te gaan vergelijken. Maar bij allen, de verhouding tot God het eerste en het doorslag gevende, eene verhouding, waarin men veelal was gekomen langs den weg van een Methodistisch bekeeringsproces, die men het liefst onderhield en aankweekte in Piëtistische collegia, onder broeders en zusters bijeen³⁾.

1) Bilderdijks invloed vooral van 1817 - '27, toen hij in Leiden onderwijs gaf in de Vaderlandsche Geschiedenis; zie zijne leerlingen uit dien tijd bij Knappert, a.w., II, blz. 282.

2) ‘Allerlei wegen’; ik wijs slechts 1^o. op persoonlijken invloed, op de corypheeën uit het buitenland, die hier op de ‘soirées religieuses’ kwamen spreken, zie b.v.L. Wagenaar, Het Réveil en de Afscheiding, deel 1, Heerenveen 1880, blz. 129; men denke ook aan Groen's verblijf in Brussel, terwijl Merle d'Aubigné daar arbeidde; 2^o. op de ijverige lectuur, vooral in aristocratische kringen, van de geschriften der Zwitsers, zie G. Groen van Prinsterer, Le Parti anti-révolutionnaire et confessionel, Amst. '60, p. 2; D. Chantepie de la Saussaye, La Crise, p. 45; 3^o. op vertalingen van tal van hunne preeken en artikelen, zie Wagenaar, a.w., blz. 108-126; 4^o. op vele artikelen in onze Réveil-tijdschriften over den gang van zaken, de vervolgingen, enz. in Zwitserland.

3) Bezwaren tegen het Methodistische heeft men ook zelf wel gevoeld. Zie b.v. De Clercq's Dagboek, II, blz. 236: ‘dat methodistische, dat ik zoo dikwijls heb willen aannemen, houdt niet op mij; het is eene zekere miskenning van de vrijheid der daden Gods, die juist door middelen werkt, die wij niet zouden gekozen hebben’.

[p. 48]

En wat ons aldus het practische leven van de vroomheid van het Réveil te zien geeft, dat vinden wij door tal van uitspraken bevestigd. Men heeft het zelf zeer goed geweten, dat het aankwam op het leven der ziel, op die ‘innigheid’, dat men ‘die zalving deelachtig’ moest zijn ‘die alle dingen leert’¹⁾. ‘Met het hart beledene waarheden’ moesten de groote fundamenteele stellingen van het Christendom zijn.²⁾ Op ‘het personeel geloof van den Godgeleerde’ valt alle nadruk.³⁾ Niemand kan baat hebben bij de Christelijke leerstellingen, ‘zoo lang zij niet door den Geest Gods levend gemaakt zijn in zijne ziele.’⁴⁾

En wat zoo in het algemeen geldt, dat wordt ook bij het afzonderlijk leerstuk doorgevoerd. ‘De erkentenis van de alvermogende kracht der genadewerkingen Gods’ is slechts bij hen te verwachten, ‘die de alles overstijgende heerlijkheid Gods, en de verworpenheid van den ongeheiligden zondaar recht levendig ervaren hebben.’⁵⁾ ‘In zijn eigen persoonlijkheid’ moet men leeren kennen ‘de volheid en diepte der vervulling van het woord der bedreiging tot Adam gebracht: Gij zult den dood sterven’; het leerstuk der particuliere genade in Christus, dat ‘de gezegende Immanuel zich voor zijne kerkbruid heeft in den dood gegeven, en voor haar eene oneindig innigere liefde heeft betoond, dan Hij voor zijne schepselen koestert in het algemeen’, het moet ‘een geloofsbesef’ zijn, ‘geen bloot verstandsbegrip.’⁶⁾ En ook de leer der Uitverkiezing van eeuwigheid, ‘hare bewering en belijdenis gaat uit van een door Gods Woord gewerkt gevoel van de oneindige Majesteit, Wijsheid, Heerlijkheid en Ondoorgrondelijkheid van onzen God.’⁷⁾

Op het zelf-ervarene, zelf-gevoelde dus kwam het aan; het geloof was, zeer individueel, het innigste leven van

1) Over de verhouding der waarheden des geloofs tot de praktijk des Christendoms, Stemmen en Beschouwingen, deel I, Amst. 1839, blz. 61.

2) Over de band der eenigheid van de onderscheidene Gereformeerde kerken, Stemmen en Beschouwingen, deel I, blz. 19. Ik cursiveer.

3) Het voorlaatst geciteerde artikel, blz. 62.

4) aldaar, blz. 66. Ik cursiveer.

5) aldaar, blz. 65. Ik cursiveer.

6) aldaar, blz. 64. Ik cursiveer.

7) aldaar, blz. 63. Ik cursiveer.

[p. 49]

elke, door Gods genade behouden, ziel, ‘de omhelzing van God in zijne beloftenis’¹⁾. ‘Innerlijke ondervinding of, gelijk het in de taal van het Réveil heette, bevinding is bij hen het een en het al’²⁾.

Zondige hoogmoed is het daarentegen, op rationalistischen trant te pogen Gods wereld met het verstand binnen te dringen, te willen begrijpen de geestelijke dingen. Op den weg tot God kan het redelijk denken ons geen stap verder brengen. Het hart van den wedergeboren mensch kent de diepten Gods, niet het verstand, niet ‘het dwaallichtje mijner spoorbijstere rede’,³⁾ niet dat ‘schijnziek denkvermogen’, zooals Bilderdijk het noemde, waarvan hij dichtte: ‘Rampzalig onding! lamp, in de aardsche stoflijkheden

Tot schemerlicht bestemd bij 't zetten onzer treden.’⁴⁾

‘Men moet God gevoelen, niet denken’; ‘de geheele godsdienst behoort tot het gevoel, is waarlijk gegrond in de inwendige bevinding’⁵⁾.

‘Het hart is 't dat gelooft, gelooven is gevoelen’⁶⁾.

‘'t Geloof behoort niet aan de Reden;

Het werkt en wortelt in 't gemoed’⁷⁾.

Zoo is de vroomheid van het Réveil in diepste wezen, waar wij haar aldus geheel bepaald zien door het geloof des harten, door motieven van het gemoed, door gevoelsindrukken, principieel verschillend van het godsdienstig leven in het Oud-Liberalisme, dat zijn hoogste orientee-

1) Bijbelsche persoonsbeschrijving, Stemmen en Besch., deel I, blz. 14.

2) Pierson, Oudere Tijdgen., blz. 65 ‘De aanhangers van het Réveil waren allen zonder onderscheid gevoelsmenschen’, a.w., blz. 63.

3) De uitdrukking is van den bekenden Réveil-man De Liefde, in Twee merkwaardige Brieven van Heldring en De Liefde, 's Grav. z.j., blz. 5.

4) De Dichtwerken van Bilderdijk, deel V, Haarlem 1857, blz. 122, 120.

5) Twee citaten uit Brieven, aangehaald bij Pierson, a.w., blz. 180.

6) Dichtwerken, deel V, blz. 227.

7) Dichtwerken, deel XIII, Haarlem 1859, blz. 287; zie ook het gedicht Het Vergaan, in Dichtwerken, deel V, blz. 112-123. - In zijne verhouding tot het 18de eeuwsche geestesleven is Bilderdijk in dit opzicht te vergelijken met de Piëtisten en Romantici uit de Idealistische periode, als Hamann en Jung Stilling, Jacobi en Schleiermacher, al heeft hij hen niet gekend; zie H. Bavinck, Bilderdijk als denker en dichter, Kampen 1906, blz. 113; verg. Pierson, a.w., blz. 148. Kant kende hij wel; met diens kritiek op het dogmatisch Rationalisme stemde hij gaarne in, zie Bavinck, a.w., blz. 103-112, natuurlijk niet met het andere deel zijner philosophie, dat een uitgangspunt zocht in 's menschen ‘autonomie’.

[p. 50]

ringspunt vond in het redelijke en het moreele. Minder scherp is de grenslijn te trekken - men lette wel: waar het dit punt betreft - naar de zijde der Groningers, die van de Duitsche theologie hadden geleerd, den zin van het woord geloof dieper te vatten, als: gevoel van gemeenschap met God. Maar veel verder gaat dan ook al de gelijkenis niet, want het maakt wel groot verschil, of dit gevoel gewekt wordt door motieven van Romantischen, Piëtistischen, Methodistischen aard, dan wel door levensblij Humanisme en Optimisme.

In welke vormen heeft nu het Réveil zijn geloofsleven gekleed, welke is de inhoud van zijne theologie? Zeer in het algemeen kan het antwoord luiden: in de vormen der Oud-Protestantsche orthodoxie. Dit antwoord echter behoeft eenige nadere toelichting; immers het moet ons in hooge mate bevreemden. Indien er eenige waarheid is gelegen in de opmerking van Schleiermacher, dat elk dogmatisch stelsel, hoeveel het ook aan het verleden te danken moge hebben, toch steeds de teekenen aan zich moet dragen van den tijd, waarin het ontstaat¹⁾, dan verbaast het ons te zien, hoe een zoo sterk religieuse beweging, als het Réveil was, zijne toevlucht heeft gezocht bij de dogmatische fixeering uit een geheel andere periode van geestelijk leven. En te meer verbaast ons dit, als wij er aan denken, hoezeer bij het Réveil het gevoel op den voorgrond trad, de meest individueel bepaalde factor van het menschelijk zieleleven, waarbij ook aan individueel uiteenloopende vertolking in theologische stellingen eene ruime plaats schijnt te moeten worden ingeruimd. Inderdaad, door een doel te willen bereiken, dat men eigenlijk nooit bereiken kon, door orthodoxie te zoeken langs een weg, die reeds aanstonds in tegengestelde richting voerde, hebben de groote figuren van het Réveil van zijne theologie een zonderling mengsel gemaakt, hebben zij hopeloos veel misverstand verwekt naar buiten en eindeloozen strijd in eigen kring. Rijken zegen heeft het Réveil gebracht, maar ik meen ook te mogen

1) Zie bv. Schleiermachers Glaubenslehre², § 19 (Th. I, Gotha 89, S. 201-208.)

[p. 51]

zeggen: het Réveil is ten slotte te gronde gegaan aan zijne eigen theologie.

Een en ander wil ik wat nauwkeuriger trachten aan te wijzen. Individualistisch getinte vroomheid is kenmerkend voor het Réveil; hoe kan het anders, waar elk zich persoonlijk door zijnen God geroepen acht. Nu behoorden tot de kringen van het Réveil menschen van zeer uiteenloopend type; men herinnere zich slechts de portretten, die Pierson van de besten onder hen in al hunne individueele onderscheidenheid schetste, om zich dat weer helder bewust te worden. Dat moest ten gevolge hebben en had ook ten gevolge individualistisch gekleurde theologie. - Zeker, er waren bepaalde punten, waaromtrent men zich althans rondom één formule vereenigde, al is ook hier stellig de psychologische achtergrond niet steeds dezelfde geweest, maar er waren meer punten, waarin de grootst mogelijke verscheidenheid aan het licht trad. ‘La plupart des hommes distingués concilièrent avec leur ardeur pour la saine doctrine le désir sincère de ne pas entraver l'union fraternelle en attachant trop d'importance à des divergences secondaires, réelles ou apparentes’¹⁾. In zake de ‘divergences secondaires’, ja zelfs ook, waar het ‘la saine doctrine’ betrof, is het Réveil in hooge mate heterodox geweest.

Zoo was het reeds van Bilderdijk af, die Arminius in bescherming nam, die Arabisch wilde verstaan, ‘om aan te toonen, dat Mahomet Christen was met het hart’, die met de Transsubstantiatie en met het Roomsch-Katholicisme meer ophad, dan de formulieren zijner kerk hem veroorloofden.²⁾ En de Voorredenen van de vier achtereenvolgende drukken van Scholtens Leer der Hervormde Kerk (in het bijzonder die van den eersten en tweeden druk) liggen daar als de onweerlegbare bewijsstukken van de ketterijen, door de voortreffelijkste Réveil-mannen als hunne meening ten beste gegeven. Had Scholten, de dogmatische fijnproever, het Réveil in zijn eigenlijken, Piëtistisch-Methodistischen aard beter gekend en gewaardeerd, had hij bedacht, dat individualisme en heterodoxie de natuurlijkste

1) Groen, Le parti antir. et conf., p. 10.

2) Pierson, Oudere Tijdgen., blz. 180 vlg., 185-188.

[p. 52]

gevolgen zijn, waar het hart, het gemoed gaat theologiseeren, hij ware misschien minder vertoornd geweest over kettersche afwijkingen bij hen, die op hun Gereformeerd zijn gaarne den nadruk legden. Maar wat het zakelijke betreft, had hij gelijk; Groen, Da Costa, Capadoce, allen weken zij af van de leer der vaderen.

Wij zullen op deze vele individueele theologoumena zelf hier niet ingaan en liever vragen: hoe kon men van deze persoonlijk gekleurde gevoelstheologie geraken tot de fictie, te samen goed Gereformeerd Protestantsch te zijn, zoo Gereformeerd, dat velen konden droomen van wettelijke handhaving der formulieren. Het antwoord is gecompliceerd: ongetwijfeld hebben ook tal van practische motieven eene rol gespeeld, zoo in 't bijzonder na Molenaars Adres van '27 en na de Afscheiding overwegingen van Kerkrechterlijken aard: ook het feit, dat men de reactie vertegenwoordigde tegenover een' zeer on-Gereformeerden tijdgeest. Dat alles dreef naar ‘Gereformeerd’ willen zijn. Maar er is meer. Letten wij op de uitspraken van het Réveil zelf; ondanks individueele afwijkingen hier en daar, is er door de gemeenschappelijke beinvloeding, die men onderging, door den geest van verbroedering en eenheid, waarin men leefde, toch eene zekere gelijkheid van theoretisch inzicht, van theologie ook te constateeren, eene gelijkheid, die aldus is samen te vatten: men wilde zijn Bijbelsch, Protestantsch, Gereformeerd. - Over elk dezer drie een woord.

Bijbelsch zijn, dat wilden het Oud-Liberalisme en de Groningers ook; maar bij hen gold het in gansch anderen zin. Door eigen grondbeginselen gedwongen, hadden zij, al was het soms met aarzeling, het volstrekt, woordelijk gezag der H. Schrift laten varen en waren op allerlei bemiddelende theorieën bedacht geweest. De gevoelsvroomheid van het Réveil, wier theologie geen ander uitgangspunt kon hebben dan het wedergeboren hart, kon evenmin leiden tot het dogma der woordelijke inspiratie, tenzij men een' gedachtensprong maakte, waaraan elke theologische bezinning vreemd was. Desniettemin werd het leerstuk van ‘de Goddelijke ingeving, de onfeilbaarheid en

[p. 53]

het beslissend gezag der Heilige Schrift’¹⁾ voor het Réveil ‘le dogme des dogmes’²⁾. Dat men hierbij alle theologische consequentie uit het oog verloor, is eene bedenking, die bij het Réveil nooit is opgekomen.

Van een geven en nemen, als elders, was hier dus geen sprake; de accomodatietheorie werd onvoorwaardelijk afgewezen: ‘Geen schikking naar Joodsche en andere vooroordeelen, in de leere des Heeren en Zijner Apostelen’³⁾. ‘Een dier waarheden, die wij tegen Ongeloof en Bijgeloof, tegen het rationalistische Neologisme en tegen het antibijbelsche Papisme in de eerste plaats verdedigen, is de eenzelvigheid van het Woord van God met de Schrift van God’⁴⁾. Groen verklaart, ‘dat men, òf met onvoorwaardelijke onderwerping aan de Heilige Schrift, Christen; òf met wegredenering van de Heilige Schrift, Jacobijn en Radicaal wordt’⁵⁾; Da Costa vindt in het: Daar staat geschreven, ‘de eene onverzetbare rotsgrond voor de eeuwen’⁶⁾ en ook hij stelt ons voor eene keus: ‘de Heilige Schrift het Woord van God den Heer, dan wel het werk van feilbare, maar aanmatigende evenzeer als bekrompene menschen, die toch spreken en schrijven durven als getuigen en tolken van een God, die niet liegen kan’⁷⁾.

Zoo hoorde men Gods stem in elk woord van den Bijbel, al bleef ook aan de persoonlijkheid van den schrijver zekere beteekenis toegekend, ‘gelijk dezelfde adem eens menschen een ander geluid te weeg brengt door de bazuin, of door de fluit, of door de trompet’⁸⁾. Men erkende ‘ook het wezenlijk menschelijke van den oorsprong der heilige boeken even stellig en bestemd als het waarachtig goddelijke van

1) G. Groen van Prinsterer, Brieven van Mr. Isaac da Costa, deel II, Amst. 1872, blz. 271.

2) Uitdrukking van Gaussen, geciteerd bij De la Saussaye, De godsdienstige bewegingen, blz. 100.

3) Nederlandsche Stemmen, deel I, 1834, no. 10.

4) Het Woord en de Schrift van God, Stemmen en Besch., I, blz. 145; verg. ook b.v. Stemmen en Besch., II, blz. 180-185.

5) G. Groen van Prinsterer, Ongeloof en Revolutie, Leiden 1847, blz. XI.

6) I. da Costa, Rekenschap van Gevoelens, bij gelegenheid van den strijd over het Adres aan de Hervormde Gemeente in Nederland, Amst. 1843, blz. 45.

7) I. da Costa, Wat er door de theologische faculteit te Leyden alzoo geleerd en geleverd wordt. Een Stem der smart en des beklags, Amst. 1857, blz. 24.

8) Nederl. Stemmen, I, no. 2.

[p. 54]

derzelver ingeving; maar de wijze, waarop die twee schijnbare strijdigheden vereenigd en verbonden zijn in de Schrift is ons verborgen; de zaak zelve behoort niet tot het gebied des verstands, maar tot dat des geloofs. Wij volstaan met te weten: de Schrift is geheel goddelijk, en toch ook geheel menschelijk’¹⁾.

En slechts tegenover den tegenstander, niet omdat men zelf aan zulk een' steun behoefte had, werd telkens weer op grond van Bijbelplaatsen het bewijs gevoerd voor deze inspiratieleer, trachtte men met een beroep op de axiopistie der schrijvers kritische bezwaren tegen den Bijbelinhoud te weerleggen²⁾.

Theologisch staat deze Schriftleer zwak; zien wij echter, hoe het Réveil met hart en ziel heeft geleefd in den Bijbel, het beste, dat het bezat, aan dien Bijbel had te danken, in dat Woord Gods zichzelf terugvond, dan verbaast het ons niet, dat men, allerminst theologisch geïnteresseerd, aan die Schrift zelve het volstrekt gezag toekende, dat slechts aan den Geest Gods kan toekomen³⁾. Trouwens het Réveil volgde ook in dezen eenvoudig de algemeene Europeesche strooming; Gaussens Sur la Theopneustie (1840), waarin dezelfde opvatting in alle strengheid werd voorgestaan, schijnt een veelgelezen boek te zijn geweest; ook bij de Duitsche opwekking en hare theologen, vooral in de kringen van Hengstenberg, waren Schriftautoriteit en Inspiratiedogma de grondstellingen⁴⁾.

Protestantsch wilde het Réveil zijn. Verstaat men onder Protestantisme zeer in het algemeen de meest typeerende beginselen in het geestelijk streven der groote Hervormers, dan mag zeker het Réveil met meer recht op dien naam aanspraak maken dan de gelijktijdige geestelijke richtingen

1) Het Woord en de Schrift van God, Stemmen en Besch. I, blz. 149 vlg.

2) Men zie als voorbeeld Da Costa's Voorlezingen over de verscheidenheid en de overeenstemming der vier Evangeliën, 2 dln., Leiden 1840, waarin hij tegenover Strausz niet stelt zijn: daar staat geschreven, maar strijdt met de wapenen van zijn' tegenstander.

3) Zie de fijne teekening van de verhouding van het Réveil tot den Bijbel bij Pierson, Oudere Tijdgen., blz. 78-80.

4) Zie b.v.M.A. Landerer, Neueste Dogmengeschichte, Heilbronn 1881, S. 210-212.

[p. 55]

in ons land. Het Oud-Liberalisme verstond weinig van den geest van Luther en Calvijn¹⁾; de Groningers, zich telkenmale weder beroepende op Nederlandsche godgeleerden, graag den nadruk leggend op het eigenaardig Nederlandsch karakter hunner theologie, spraken het onomwonden uit, dat zij met Luther en Calvijn weinig ophadden en stelden Thomas a Kempis, Wessel, Erasmus ver boven hen²⁾.

De vroomheid van het Réveil was psychologisch van een geheel ander type. Zonder mij in de diepte der historischpsychologische problemen te begeven, mag ik wel als algemeen erkend constateeren, dat een bepaalde groep van godsdienstige bewustzijnsinhouden, die hare vertolking vindt in de tegenstelling zonde-genade, telkens weer in de geschiedenis van het Christendom bij de besten kan worden opgemerkt. De samenstelling Paulus, Augustinus, Luther mag vaak mechanisch zijn misbruikt, niet kan worden ontkend, dat gelijksoortige religieuse ervaringen hun zijn ten deel gevallen. Mutatis mutandis - Methodistische en Piëtistische invloeden veranderen veel - ligt het Réveil in dezelfde ‘psychologische’ lijn. Geen wonder, dat het zijne ziel terugvond in de stellingen van het Oud-Protestantisme, dat het begeerde ‘naar de verkondiging dier krachtige

1) Typeerend is hiervoor b.v. de uitspraak van een' recensent in de Godgeleerde Bijdragen, die als de oorzaak der Reformatie noemt ‘de door het licht van kennis en wetenschap levendigst ontwaakte zucht naar bevrediging der hoogere - d.i. zedelijk godsdienstige - behoeften, onder de leden der Christelijke kerk’, Godgel. Bijdr., VIII 1834, blz. 81; onder de bronnen voor de kennis der Hervorming noemt Muntinghe Erasmus zonder meer naast Luther, Melanchton, Zwingli, Calvijn en Beza, Pars Theol. Theor., Tom. II, p. 61. Het zal wel juist zijn, dat men veelal in de Hervorming zag ‘een zeker neologisch Filozofisme, gepaard met een zucht tot vrijheid en onafhankelijkheid, afkeerig van het juk en den last des Pausdoms,... emancipatie der rede.,., vrijmaking der Bijbellezers van het gezag der overlevering’; aldus tenminste de beschuldiging in De eere van Christus, de leuze der Hervormde Christenheid, Stemmen en Besch. I, blz. 214. Geheel gelijksoortige opvattingen worden meegedeeld in Horst Stephan: Luther in den Wandlungen seiner Kirche, Gieszen 1907, § 4, Aufklärung, S. 44-68.

2) Zie b.v. Hofstede de Groot, Gron. Godgel., blz. 29, 24, 213; Muurling, Over de echt Christelijke beginselen der oorspronkelijke Nederlandsche hervormde kerk, die naderhand wel onderdrukt zijn, maar thans weer algemeen in derzelver waarde en waarheid beginnen erkend en gevolgd te worden, Waarh. in Liefde, 1849, blz. 217-266.

[p. 56]

waarheden, die in de Hervorming ten grondslag gelegd werden’¹⁾. In de herhaalde belijdenis, die men van zijn geloof heeft afgelegd, vaak in enkele korte formules, herleven ongetwijfeld echt-Protestantsche dogmata. Groen vat de hoofdlijnen van zijn geloof b.v. aldus samen: ‘de onfeilbaarheid der H. Schriften, de Godheid van den Zaligmaker, de persoonlijkheid des H. Geestes, het geheele bederf onzer natuur, de voldoening voor onze zonden, de toerekening der geregtigheid van Christus, de noodzakelijkheid der wedergeboorte en der heiligmaking’²⁾; elders weer eenigszins anders, waar ‘de eenheid van den levenden God, Vader, Zoon en Heiligen Geest’ met enkele der genoemde punten wordt samengevat³⁾ Het eerste nummer der Nederlandsche Stemmen beleed: ‘'s Menschen volkomen en algeheel bederf; de eenig- en algenoegzaamheid van Christus en de geregtigheid in zijn verzoenend bloed en verdienste; Gods vrijmagtige en souvereine genade’⁴⁾. Da Costa zag als de ‘kenmerkende waarheden’: ‘de Drieeenheid; de verzoening en de gerechtigheid door het geloof; de volstrekte onmacht en aangeboren zonde van den mensch - en daartegenover de vrije genadeverkiezing Gods; de Goddelijkheid der Schriften des O. en N.T.’⁵⁾.

Langzamerhand echter, toen de theologische werkzaamheid van het Réveil zich meer en meer bepaalde tot bestrijding der Groningers, zijn het vooral drie punten geweest, die tot een sjibboleth werden, waarin zich de theologie van

1) Nederl. Stemmen II, 1835, blz. 66.

2) Groen, Ongeloof en Revolutie, blz. 177 vlg.

3) Zie b.v.G. Groen van Prinsterer, Het Regt der Hervormde Gezindheid, Amst. 1848, blz. VII; andere formuleeringen, slechts in woordkeuze van de geciteerde afwijkende, blz. 28, 59 vlg.; iets uitvoeriger dezelfde hoofdzaken in het bekende Adres der zeven Haagsche heeren aan de Synode uit 1842, afgedrükt b.v. bij G.J. Vos, Groen van Prinsterer en zijn tijd, deel I, Dordrecht 1886, blz. 217 vlg.

4) Nederl. Stemmen I, no. 1, blz. 3.

5) Brieven van Da Costa, I, Amst. 72, blz. 79; zie verder b.v. de formuleering van Ds. Engels bij Wagenaar, a.w., blz. 90 vlg., en de uitvoerige ‘Confession de l'Eglise du canton de Vaud’, door Groen met instemming aangehaald, Groen, Le parti antir. et conf., p. 15 suiv. Dezelfde hoofdpunten vindt men ook bijna alle terug in de theologie van Hengstenberg c.s., daar echter vermeerderd - men was Luthersch en minder Methodistisch - met opmerkingen over de sacramenten, zie Landerer, a.a.O., S. 214 - 217.

[p. 57]

het Réveil als het ware samenvatte: de onfeilbaarheid van de apostelen, de waarachtige Godheid van Christus, de verzoening door het bloed des kruises¹⁾, drie punten, waarin inderdaad de Groningers ver van het Oud-Protestantsche dogma, ver van de geloofsstellingen der Hervormers zelf, waren afgeweken.

Daarentegen - Scholtens groote grief²⁾ - was men op het punt der voorbeschikking hoogst rekkelijk. Van der Brugghen leerde, ‘dat Christus waarlijk de Zaligmaker is van het geheele, in het booze liggende, van God verwijderde menschdom, de algemeenheid der menschenwereld’³⁾. ‘De waarheid eener werkelijk, en niet in naam, voor allen bestaande en aanwezige verzoening door Christus kan en mag niet toegedekt worden’⁴⁾. Groen meende, dat ‘twijfeling of vooroordeel op het punt der voorbeschikking’ best geduld kon worden, indien slechts behouden bleven ‘hartelijke overtuiging van eigen bederf en onvermogen, van vrije genade en behoefte aan vernieuwing door den Heiligen Geest’⁵⁾.

Zoo wilde het Réveil Protestantsch zijn en zeker stond het dichter bij den geest en ook bij de theologie der Hervormers, dan zijne Rationalistische en Humanistische tijdgenooten.

Het Réveil wilde Gereformeerd zijn; ik bedoel hiermede: het zocht eene verhouding tot de formulieren der Nederlandsche Hervormde kerk. Wijden wij een enkel woord aan deze kwestie, dan is het bovenal zaak ons ver te

1) De la Saussaye, La Crise, p. 103 suiv.; I. da Costa, Eenige opmerhingen omtrent het onderscheidend karakter der Groninger Godgeleerde School, Amst. 1847; deze drie ook in Doedes: Drie Brieven aan Dr. L.S.P. Meyboom, Utrecht 1852.

2) J.H. Scholten, De Leer der Herv. Kerk², deel I, blz. XXXV-XLI

3) Citaat van Van der Brugghen in Dr. I.M.J. Hoog, Uit het Kerkelijk leven voor 60 jaar, Theol. Tijdschr. 1909, blz. 133.

4) Citaat bij Scholten, a.w., blz. XXXVIII

5) Groen: Het Regt der Herv. Gez., blz. 27 vlg.; Le parti antir. el conf., p. 19 suiv. - Dat men aan het leerstuk niet maar eenvoudig voorbijging, blijkt wel uit den bitteren innerlijken strijd, dien het mannen als Da Costa en De Clercq kostte om het dogma der praedestinatie - trouwens getemperd door een hoopvol uitzicht in de toekomst - te aanvaarden, zie De Clercq, Dagboek I, blz. 198-203.

[p. 58]

houden van alle vragen van kerkelijke politiek; het gaat hier slechts om de beginselen. Het al of niet aanvaarden van de formulieren, woordelijk of alleen in hoofdzaak, of alleen naar den geest, het herstel der formulieren in de kerk, langs juridischen of langs medischen weg, deze vragen hebben voor een zeer groot deel de innerlijke en uiterlijke geschiedenis van het Réveil bepaald. Men kan geen twee brieven van Da Costa of van Wormser of van Groen achtereen lezen, of het gaat over de formulierkwestie. Bij alle verwarring, bij alle veelheid van posities in deze netelige zaak¹⁾, is het hoofdstreven toch betrekkelijk eenvoudig te onderkennen.

Bij de liefde voor Oud-Protestantsche dogmata is het geen wonder, dat men graag las in de formulieren der vaderen, die getuigden van ellende, verlossing en dankbaarheid, van 's menschen onmacht en Gods onuitsprekelijke genade. Eenvoudig de inspraak van eigen hart volgend, was men er van verzekerd: in die formulieren ligt waarheid; een stap verder: in die formulieren vinden wij in kort bestek de hoogste waarheid betreffende God bijeen; nog een stap: die formulieren zelf zijn de volkomen vertolking der waarheid. Die formulieren, de waarheid in die formulieren vervat, werden beide schromelijk miskend door den geest der eeuw, welaan: ten strijde voor de formulieren. Afgezien van de kerkelijke zijde van het vraagstuk, laat zich de zaak, meen ik, op deze wijze samenvatten²⁾.

Het gezegde moge hier voldoende zijn; nader in te gaan op de positie door de verschillende leidende Réveil-mannen afzonderlijk in dezen aangenomen, zou ons brengen op hunne individueele theologische inzichten, die hier niet aan de orde zijn; hoezeer overigens ook moet worden erkend, dat juist in deze formulierkwestie de verscheidenheid der

1) Vos weet van zesderlei standpunt te verhalen in den quia en quatenusstrijd, Vos, Groen I, blz. 223.

2) Wat de houding van Oud-Liberalisme en Groningers betreft ten opzichte van de formulieren, men liet het gaarne bij zeer algemeene betuigingen van eerbied voor onze ‘schoone formulieren’, Sepp, a.w., blz. 68; zie vooral P. Hofstede de Groot, Gedachten over de beschuldiging, tegen de leeraars der Nederlandsche Hervormde kerk in deze dagen openlijk ingebragt, dat zij hunnen eed breken, door af te wijken von de leer hunner kerk, die zij beloofd hebben te zullen houden, Gron. 1834, b.v. blz. 57 vlg.

[p. 59]

Réveil-geesten het best aan het licht treedt. Slechts dit: men vindt hier in eene lange trappenreeks, met bijna onmerkbare overgangen - van ‘nuances’ spraken Groen en Da Costa gaarne - alles bijeen: de theologisch geheel onverdedigbare verabsoluteering van het formulierwoord bij Heldring, in zijne circulaire van 1845, gericht ‘aan de vrienden des Heeren, die met mij hebben leeren inzien door den Heiligen Geest, dat de Gereformeerde kerkleer niet uit de menschen, maar uit God is’¹⁾; de leus van Wormser, uitsluitend kerkrechterlijk gemotiveerd: ‘de Belijdenisschriften verbindend in alles, zelfs al stonden er ongerijmdheden in’²⁾; het standpunt van Groen, door principieel-theologische zoowel als door practisch-kerkelijke motieven evenzeer beheerscht, Groen, die nooit ‘eene naauwgezetheid tot in het ongerijmde zou vragen’, die wel toegaf van de formulieren, dat ze ‘niet in allen deele volmaakt waren, maar volmaakbaar, voor verbetering vatbaar’³⁾, maar toch ook Groen, de Platonicus, die niet kon nalaten in de Christelijke kerk in het algemeen en in hare speciale verbijzondering: de Nederlandsche Hervormde kerk, de belichaming te zien van eene eeuwige idee; en immers: ‘de voortduring eener kerk onderstelt de voortduring van haar Symbolische schriften’, ‘toute Eglise a une doctrine; c'est là son caractère, sa vie, son essence, le lien moral, qui forme la réalité et l'unité du corps ecclésiastique’⁴⁾; bovenaan de vrijheid van Van der Brugghen, van Da Costa: ‘Het oude, als oude, is niet meer vast te houden’, ‘de kracht eener Belijdenis ligt in hare verschheid. Eene

1) Deze circulaire b.v. bij Vos, Groen I, blz. 232; verg. ook één der gronden van Moorrees voor letterlijke handhaving der kerkleer: ‘- omdat de Heilige Geest steeds getuigenis aan onze geloofsbelijdenis gaf, en deze Belijdenis overeenstemt met het geloof der Uitverkorenen, door den Geest Gods in hunne harten gewerkt door middel van het Evangelie’, geciteerd bij Vos, Groen I, blz. 216 - ; men denke ook aan de Afscheiding, ondanks haren geheel anderen grondslag, toch met het Réveil in nauw contact (Wormser, Brummelkamp).

2) G. Groen van Prinsterer, Brieven van J.A. Wormser, deel II, Amst. 1876, blz. 85-87, 60.

3) Groen, Het regt der Herv. Gez., bl. 27; Brieven van Da Costa I, blz. 364; verg. ook I, blz. 128; Le parti antir. et conf., p. 11; Vos, Groen I, blz. 216 v. (het adres van '42).

4) Groen, Het regt der Herv. Gez., blz. 23; Le parti antir. et conf., p. 12.

[p. 60]

Belijdenis voor onzen tijd moet ook van onzen tijd zijn’¹⁾; eene opvatting, waaraan een geheel geestelijk kerkbegrip ten grondslag ligt: ‘De onveranderlijkheid is in den persoon van Christus, als Hoofd, - de kerk als lichaam, de kerkleer, als uitdrukking van de geloofsbewustheid der kerk, is niet onveranderlijk, maar vatbaar voor wasdom en ontwikkeling’; ‘De ware kerk is in deze bedeeling een embryo; hare volkomenheid ligt in de toekomst, naar het prophetisch woord’; en dus; de kerk belijdt, maar zij teekent geen belijdenisschriften²⁾. - Maar ook Da Costa zou niet aarzelen, van zijne verknochtheid aan den inhoud van het formulier te getuigen³⁾. Met de opvattingen van kerk en belijdenis, door de mannen van Ernst en Vrede voorgestaan, geheel in de lijn van Da Costa, treden wij buiten het Réveil⁴⁾.

Het kan nauwelijks meer noodig heeten, nog afzonderlijk in te gaan op de derde vraag, die ik stelde: hoe verhoudt zich deze theologie, opgetrokken op het onfeilbaar Bijbelwoord, in hoofdlijnen gebouwd naar het schema der Oud-Protestantsche orthodoxie, gestut door formulieren uit de 16^de en 17^de eeuw, tot de wijsgeerig-theologische beginselen des tijds. Het is alles tegenstelling, en eene tegenstelling, niet, als bij het Oud-Liberalisme menigmaal verdoezeld en verzwegen, maar aanvaard in alle scherpte; aanvaard ook niet alleen als iets toevalligs, tijdelijks, maar als de tegenstelling van het eeuwige licht en de eeuwige duisternis. Zoo is het steeds geweest, waar religie levenshartstocht was, al zijn niet altijd in even sterke mate tijdelijke vormen en hulsels mede in deze sfeer der eeuwige tegenstellingen getrokken.

De bestrijding, die het Réveil vond, is enkel eene uiting van dit felle contrast der beginselen, dat men zich echter

1) Brieven van Da Costa I, blz. 244; Rekenschap van Gevoelens, blz. 51; verg. verder Brieven I, blz. 84, 105, 108, 265, 278 vlg., 283, 306, 362; II, blz. 74, 110, 270.

2) Brieven van Da Costa I, blz. 362, 266; Rekenschap van Gevoelens, blz. 56 vlg.

3) B.v. Brieven van Da Costa I, blz. 108.

4) Ook Groen, die zoo gaarne steeds allen vereenigde in den strijd, moest tegenover hen erkennen, dat er bestonden ‘des graves dissentiments sur la nature de l'Eglise’, Groen, Le parti antir. et conf., p.V.

[p. 61]

niet klaar wist te maken. Steeds zag men weer in de Réveil-beweging ‘onverstandige ijver voor zoogenaamde regtzinnigheid’¹⁾; ‘ontevredenheid met de beschaving en verlichting in Nederland ontstoken’²⁾; ‘eene poging van den vorst der duisternis, om het vuur van godsdienstige twist te ontsteken in een land, waar het hem juist van wege de heerschende godsdienstigheid mislukt is het vaan van oproer en plundering door den fakkel der tweedragt te doen ontbranden’³⁾. Steeds uitsluitend iets negatiefs, eene reactie, een teruggaan tot het oude, het bekrompene, waaraan men waande zich voor goed ontworsteld te hebben. Zoo werden de Réveil-menschen in de oogen hunner tijdgenooten een groepje duisterlingen en zij werden geschuwd als Bilderdijk en Da Costa⁴⁾, of vervolgd als de Separatisten⁵⁾.

Het Réveil van zijne zijde heeft de tegenstelling anders gezien, en met recht, voorzoover het althans de leiders betrof, het verwijt afgewezen, dat men restauratie van het oude beoogde. Het Réveil ziet in de gansche historie der menschheid vanaf Adams val tot op het huidige oogenblik den grootschen strijd van twee beginselen, die op geenerlei

1) Uit de recensie van het Adres der zeven Haagsche heeren, Godgel. Bijdr., XVI 1842, blz. 758.

2) Citaat uit een anonym boekje van Van Heusde tegen Groen uit 1837, aangehaald bij Lakke, Van Heusde, blz. 44.

3) Van Heyningen, Iets over de tegenwoordige woelingen in onze Nederl. Herv. kerk, Godgel. Bijdr., VII 1833, blz. 868. Nog een enkel karakteristiek citaat; Molenaar's boekje uit 1827 heet ‘een vuilaardig leugen en lasterschrift, bij hetwelk de booze geest, die hetzelve ingaf, zich, op een echt Farizeeuwsche wijze, poogt te verbergen achter het mom van zorge voor de regtzinnigheid en vertooning van hoog gemoedelijke vroomheid’, Godgel. Bijdr., I 1827, blz. 664. Van eene vertaalde preek van Gaussen wordt gezegd: ‘voor den wel onderwezenen, echt verlichten en Godsdienstigen Nederlandschen lezer heeft dezelve geene de minste waarde’, Godgel. Bijdr., IV 1830, blz. 931.

4) ‘Wanneer men van iemand zegt, hij is da Costiaan, is dit alsof er een banvonnis wordt uitgesproken’, De Clercq, Dagboek II, blz. 92; verg. I, blz. 208-212; II, blz. 70; ook P.D. Chantepie de la Saussaye, Het Leven van Nicolaas Beets, Haarlem 1904, blz. 90 vlg.

5) Het was elders zooals hier; de Allgemeine Kirchenzeitung roept over ‘das Unwesen und Schwärmen und Schwindeln’, ‘sie wollen die Welt dadurch, dasz sie alles Neue und alles vernünftige Forschen blindlings verwerfen, sich blosz an das Alte, Dunkle und den Buchstaben der Offenbarung halten, auf einmal reformieren’; citaten bij R. Seeberg, Die Kirche Deutschlands im neunzehnten Jahrhundert³, Leipzig 1910, S. 59.

[p. 62]

wijze met elkaar in verbinding kunnen worden gebracht, die elkaar van weerszijden uitsluiten, waarvan slechts de geloovige ziener kan profeteeren: eenmaal, ‘aan den eindpaal van de tijden’.

‘Zal het licht zijn, eeuwig licht zijn,

Licht uit licht en duisternis’. (Da Costa.)

En achter deze historische, aardsche worsteling ligt de kamp van bovenmenschelijke, bovenwereldlijke, geestelijke machten, soms geschouwd als de ideeënwereld der Platonische bespiegeling, soms bijna als den phantastisch-mythischen strijd van God en den Duivel. Ter eener zijde de Zonde, het Ongeloof en zijn kind, de Revolutie, d.i. ‘le culte idolâtre de l'humanité; l'homme ne reconnaissant de souverain que lui-même, de lumière que sa raison, de règle que sa volonté, adorant l'homme et détrônant Dieu’¹⁾; aan den anderen kant: het Evangelie, de Heilige Schrift, ‘l'Eglise de Jésus-Christ’²⁾, of anders: ‘het gezag van den Bijbel en dat der Wetenschap van het oogenblik; - de Christus der Apostelen en de Christus van eenige Nederlandsche Professoren; - Christendom, in één woord, en Ongeloof’³⁾; weer elders: ‘het aangekondigde plan van God en het streven der Eeuw..., de verlichting, die van Boven is en de verlichting, die enkel van de oppervlakte dezer aarde is’⁴⁾.

Zoo beleefde men de tegenstelling in de worsteling, in den nood en de verlossing van het eigen hart, zoo zag men haar in al het geschiedkundig gebeuren, met eene klaarheid en naieviteit, voor ons modern-historisch relativisme onbegrijpelijk. De Clercq voelde het gevaar wel: ‘op het laatst zal er de zaligheid van afhangen, of men Oldenbarneveld al of niet voor schuldig houdt’⁵⁾.

1) Groen, Le parti antir. et conf., p. 34; verg. F.J. Fokkema, De godsdienstig-wijsgeerige Beginselen van Mr. G. Groen van Prinsterer, Grijpskerk 1907, blz. 97: ‘Wat voor Plato de Ananké of de “stof” is, heet bij Groen het ongeloof of de zonde, welke in de Revolutie culmineert’.

2) Groen, Le parti antir. et conf., p. 57; ‘zuiver is de algemeene christelijke kerk, welke onder verschillende benaming en bedeeling, in aard en wezen altijd dezelfde is geweest’, citaat bij Fokkema, a.w., blz. 44.

3) Da Costa, Wat er te Leyden geleerd wordt, blz. 63.

4) Da Costa, Rekenschap van Gevoelens, blz. 3.

5) De Clercq, Dagboek II, blz. 184. Da Costa kan n.l. ‘in Barneveld, de Witt en Thorbecke noch den stijfhoofdigen trots, noch den weerzin tegen het van God geroepen Oranje, noch alzoo den strijd tegen God en Zijne Waarheid, voorbij zien’, Brieven van Da Costa III, blz. 155.

[p. 63]

Geen wonder, dat het Réveil, gesteld tegenover het Oud-Liberalisme, niet alleen zich onvoldaan gevoelde over ‘het bedaard zedekundig geloof onzer eeuw’, over ‘dat rationale, waarvan ieder maakt wat hij wil’¹⁾, maar dat men om zich heen slechts ontwaarde ‘ontbinding, - cynisch ongeloof, - theologische wetenschap, zonder eenig fundament meer van geloof of gezond verstand’²⁾, eene ‘wereld, door den Tijdgeest met geheel het samenstel zijner ijdele wijsheid en bedriegelijke verlichting in opstand gebracht tegen den Almachtigen’³⁾. Geen wonder, dat de theologische faculteiten te Groningen en te Leiden, als de incarnaties van den geest eener ongeloovige Eeuw, door het Reveil zijn geschuwd en bestreden, dat de Groninger School voor die mannen was ‘het Carthago delenda van onze dagen’⁴⁾, dat de Leidsche hoogleeraren door Da Costa werden aangesproken als ‘bestrijders van Christus en Zijner Apostelen en getuigen eigen woord en uitspraak’⁵⁾.

Het Réveil heeft willen zijn de principieele, de van God geroepen tegenstander van den wijsgeerigen, menschverheerlijkenden geest, die in de 18^de eeuw groot en machtig werd. Zeer goed heeft Groen de ontzaglijke beteekenis dier eeuw in 't West-Europeesch geestelijk leven gezien en als haar kenmerk genoemd ‘het afbreken van den schakel der tijden’⁶⁾, maar het positieve, het ‘nieuwe leven’, het dieper vorschen dierzelfde eeuw, daarvan heeft hij niets verstaan, dat heeft hij alles misduid als ‘Ongeloof’⁷⁾.

Men kan nu eenmaal - ziedaar de onweerlegbare kritiek

1) Uitdrukkingen van De Clercq, Dagboek, I, blz. 141, 147.

2) Brieven van Da Costa III, blz. 243.

3) I. da Costa, Bezwaren legen den Geest der Eeuw³, Leyden 1823, blz. VI.

4) Uit de recensie van een geschrift van Da Costa, Godgel. Bijdr., XXII 1848, blz. 286.

5) Da Costa, Wat er te Leyden geleerd wordt, blz. 11; verg. b.v. Brieven van Da Costa I, blz. 235, 361; II, blz. 52, 73 vlg., 148 vlg., 160, 169, 254; III, blz. 75, 87, 107, 243; Brieven van Wormser I, blz. 270; men denke ook aan de oprichting van het zoogenaamde Schotsche Seminarie.

6) Groen, Oageloof en Revolutie, blz. 188.

7) Verg. Seebergs oordeel over de repristinatie-theologie in Duitschland: ‘Es war, als hätte es kein 18 Jahrhundert und keinen Kant und Hegel, keinen Herder und Goethe gegeben. Man meinte den Geist einer neuen Bildung als “ungläubig” verscheuchen zu können’, Seeberg, a.a.O., S. 144.

[p. 64]

door de ethische theologie gegeven - het historisch gebeuren niet onderbrengen in het schema van absolute tegenstellingen. Het Réveil was te Methodistisch in eigen geloofsleven, te Piëtistisch in zijne waardeering van de ‘wereld’, ten slotte ook als ‘leekenbeweging’ te ontheologisch om voor het onvermijdelijk relativisme onzer aardsche vormen en inkleedingen oog te hebben.