Tussen de regels

Wandelen en spoorzoeken in de moderne poëzie

[p. 158]

De nieuwe poëzie is pragmatisch

Remco Campert; Rudy Kousbroek. (januari 1955)

De dichters Remco Campert en Rudy Kousbroek hebben in feite niet meer gemeen dan dat zij onder de dertig zijn en gebroken hebben met ‘de traditie’ in de poëzie. Of eigenlijk moet ik zeggen: met de traditie in de Nederlandse poëzie, want het verschijnsel ‘de moderne poëzie’, waarvan Apollinaire in Frankrijk en Ezra Pound in Engeland de initiatoren waren (Rimbaud en Lautréamont de wegbereiders), is inmiddels reeds een halve eeuw oud en zelf alweer ‘traditie’, voorzover men een verschijnsel dat nog steeds springlevend is tenminste een traditie kan noemen. Deze moderne poëzie, die aan Nederland weliswaar niet geheel voorbijgegaan is, maar het nooit verder gebracht heeft dan het rariteitenkabinet van de literatuurgeschiedenis - het bleef bij individuele pogingen, die geen werkelijke klankbodem vonden - is een complex verschijnsel, waarvan de vele ismen, die in de loop dezer eeuw opgeld hebben gedaan, de uiterlijke facetten zijn. Nu ook in Nederland de moderne poëzie over een brede linie is binnengedrongen en een klankbodem heeft gevonden, is het begrijpelijk dat zij meteen dezelfde verscheidenheid van facetten vertoont, die de moderne poëzie in haar historische ontwikkeling kenmerkt. De hier besproken dichters (hetzelfde geldt voor Vinkenoog en Andreus) immers hebben óók nog dit gemeen, dat zij in Parijs wonen of geruime tijd gewoond hebben; en in Frankrijk is de moderne poëzie reeds lang geen strijdtoneel meer van concurrerende ismen (niet op een wezenlijk vlak tenminste), geen reden om zich programmatisch op te winden, maar een eenvoudig feit, of, om met

[p. 159]

Lucebert te spreken: ‘een zee / aan de mond van al die rivieren / die wij eens namen gaven als / dada...’ Deze regels slaan weliswaar in het bijzonder op de experimentele poëzie, maar uit de definitie zelf blijkt reeds dat wij in deze zin onder experimentele poëzie moeten verstaan: de ‘idee’ die ten grondslag ligt aan ‘de moderne poëzie’ als totaal verschijnsel.

Wat in Nederland ‘experimenteel’ heet, heet dus in Frankrijk b.v. simpelweg ‘la poésie moderne’; dit is de feitelijke betekenis van het woord ‘experimenteel’. Waar zich de nieuwe poëzie in Nederland echter tegen een sterke traditie moet afzetten, is het begrijpelijk dat deze poëzie door haar beoefenaar zelf aanvankelijk vooral als experiment, als ontdekkingsreis over het ‘levend water’ van de taal wordt ervaren: hij ziet zich als Columbus op de ‘zee aan de mond van al die rivieren’ enz. Dit is dan de affectieve betekenis van de term ‘experimenteel’. Beide betekenissen zijn echter niet te scheiden, want ook waar de moderne poëzie de eerste opwinding over de vele nieuwe perspectieven te boven is, blijft zij in wezen een ont-dekkende poëzie - in tegenstelling tot de oudere poëzie, die in wezen ver-hullend is. De poëzielessen van Dorat aan het Collège de Coqueret, als volgt samengevat door zijn leerling Ronsard:

Disciple de Dorat qui longtemps fut mon maître,
M'apprit la Poésie et me montra comment
On doit feindre et cacher les fables proprement
Et à bien déguiser la vérité des choses
D'un fabuleux manteau dont elles sont encloses.

- mogen reeds eeuwen uit de tijd lijken, in werkelijkheid is dit tot op de huidige dag de werkwijze van wat wij de traditionele poëzie noemen, die de ‘waarheid der dingen’ in het fabuleus gewaad van beeld en harmonie kleedt tot idee, allegorie, poëtisch ‘thema’.

Zoeken wij naar een term, waarin zowel de feitelijke als

[p. 160]

de affectieve betekenis van het woord ‘experimenteel’ vervat zijn, dan lijkt mij ter objectieve kenschetsing van de nieuwe poëzie daarom de term ‘pragmatisch’ het meest op zijn plaats. Het gaat hier, in het algemeen gesproken, om een poëzie zonder vooropgestelde spelregels, een ‘catch as catch can’-poëzie, waarin niet de schoonheid, de harmonie vooropstaat, maar de doelmatigheid. Tegenover de pragmatische nieuwe poëzie kan men dan de traditionele poëzie als idealistisch aanduiden; zij gaat van vooropgestelde ideeën uit, niet alleen wat de vorm (het prosodisch schema), maar ook wat de inhoud betreft: een gedicht is een variatie op een thema, de poëzie een arsenaal van themata. Ik wil daarmee niet zeggen dat een modern vers ‘nergens over zou gaan’, maar wel dat het dichter bij de zintuiglijke werkelijkheid blijft; de sensatie wordt in het vers in haar sensationele kwaliteit zelf - vloeiend, meervoudig gedetermineerd- ont-dekt, en niet van een aprioristisch thema uit gestileerd, d.w.z. allegorisch ‘aangekleed’ (hetgeen zich reeds uiterlijk hierin manifesteert dat veel experimentele gedichten of geen titel hebben of een zeer willekeurige titel of een met opzet vaag gehouden titel).

Ter illustratie citeer ik het volgende titelloze gedicht uit Remco Camperts laatste bundel Berchtesgaden:

Het licht van de dag
Breekt door de ruit.

Het is nog te vroeg
Voor de zon.

Zal de wind de hemel
Schoonwaaien?

Ik blaas in mijn handen.
De buitenwereld is wit.

Mijn sigaretten zijn op.
Mijn boek is uit.

[p. 161]

Het is geen opvallend goed vers, maar in zijn simpelheid onthullend voor de werkwijze van de experimentele dichter. De traditionalist zou, van dezelfde gewaarwordingen uitgaande, zijn vers b.v. het ‘thema’ Winterochtend gegeven hebben en daarbij de sigaretten, die op zijn, als storende - de zuiverheid van de ‘idee’ winterochtend verstorende - factor terzijde gelaten en de witheid van de sneeuw op een of andere manier allegorisch gebruikt hebben. Campert laat de oorspronkelijke sensatie, waarin ‘de buitenwereld is wit’ en ‘mijn sigaretten zijn op’ één geheel vormen, intact; hij tracht niet één of meer elementen van de situatie lyrisch te verabsoluteren, maar brengt deze in zijn bijna lijfelijke directheid op de lezer over. Het is een attitude tegenover de werkelijkheid, die hij zelf als ‘verlegen’ aanduidt (in het gedicht Zon en maan): hij staat te schroomvallig tegenover het wonder van de werkelijkheid om haar in het dwangbuis van welke idealiteit dan ook te willen dwingen. Zijn schrijftrant doet van de traditie uit gezien a-poëtisch aan, d.w.z. hij gebruikt geen woorden, geen perioden, die ‘an sich’ poëtisch zijn; zijn taalgebruik is echter zo doelmatig dat hij een specifieke sector van het menselijk beleven in niet anders dan poëtisch te noemen zuiverheid weet te ont-dekken. Men kan hem een verlegen lyricus noemen.

Dat de term ‘experimenteel’ volstrekt geen homogene groep dekt, blijkt wel uit de bundel Begrafenis van een keerkring, waarmee Rudy Kousbroek debuteert. Kousbroek is een intellectualist; ook zijn poëzie is pragmatisch van aard, maar hem is het niet zozeer te doen om het ont-dekken van complexe sensaties, maar eerder van intellectuele noties:

ik kan niet bewijzen dat ik vrij ben
ik heb vrijheid
ik kan de oorzaak ontkennen door die zelf te zijn
zoals ik een dief kan ontkennen door hem te stelen

[p. 162]

 

maar iets anders dan ik is niet

 

of wordt gehad door mij

Ik geloof dat zijn zwakheid als dichter hierin ligt, dat hij de intellectuele notie niet zoekt te ont-dekken aan het brute materiaal van de taal zelf, maar teveel werkt met reeds gevormde intellectuele begrippen (zozijn, realiseren, estetica, pre-adamische cultuur etc.). Wanneer Achterberg wetenschappelijke termen gebruikt, vervreemdt hij ze van hun geaccepteerde betekenis en maakt ze dienstig aan de specifieke doelmatigheid van het vers; Kousbroek gebruikt ze in hun starre begrippelijkheid, waardoor zij als ondoelmatige Fremdkörper in het vers blijven staan, zodat zijn ‘waarheden’ buiten het vers als zodanig komen te liggen. Men zou Kousbroek wat meer ‘verlegenheid’ tegenover de complexe werkelijkheid van de taal willen toewensen, en vooral meer respect voor het sensuele element van de taal.