Tussen de regels

Wandelen en spoorzoeken in de moderne poëzie

[p. 134]

De andere poëzie

Vijf 5-tigers; Kouwenaar. (januari 1955)

Gerrit Kouwenaar maakt een belangwekkende opmerking, wanneer hij in zijn beknopte, maar heldere inleiding op de vijfmansbundel Vijf 5-tigers van de experimentele dichters zegt, dat het in hun poëzie niet zozeer om een nieuwe ‘vorm’ gaat, en eigenlijk ook niet om een nieuwe ‘inhoud’, maar: om een nieuwe, een àndere poëzie.

Men zou hierop gemakkelijk kunnen antwoorden dat er maar één poëzie bestaat, nl. de goede - of deze zich nu als sonnet aandient of als vrij vers, als liefdeslyriek of als sociaal protest. Objectief lijkt hier inderdaad weinig tegen in te brengen; maar is deze objectiviteit wel zo objectief als zij er uitziet? Men zegt: goede poëzie is poëzie die de tand des tijds weerstaat, is poëzie met een eeuwigheidsaspect (etisch: de eeuwig-menselijke waarden; esthetisch: het tijdeloos-schone). In de praktijk blijkt het echter een criterium, dat niet zo gemakkelijk te hanteren valt. Zeker, de eeuwigheidskandidatuur van Dante wordt door zulk een lange rij commentatoren gesteund, dat niemand er aan zal twijfelen of Dante schreef ‘goede’ poëzie; naarmate wij dichter bij onze eigen tijd komen, brokkelt de communis opinio der eeuwigheidsapostelen echter steeds meer af; en met name waar het contemporaine poëzie betreft, raakt het eeuwigheidscriterium in een onmiskenbare impasse. Men geeft dit natuurlijk niet toe. De een beroept zich - voor zover hij zijn kritische methode überhaupt tracht te funderen - op de kunstzinnige intuïtie, die de blijvende waarde van het kunstwerk weet te ‘schouwen’: maar uit de

[p. 135]

literairhistorische praktijk blijkt wel dat de intuïtie niet een ding is, dat in de lucht (tussen de aarde en het ‘eeuwige’ Rijk der Ideeën) hangt, maar dat zij wel degelijk door de feiten des persoonlijken levens gevormd is; men ‘intueert’ alleen in zijn eigen straatje. De ander, slimmer, beseft de subjectiviteit van de intuïtie en ziet in dat een subjectieve ‘eeuwige waarde’, een subjectieve objectiviteit dus, logisch niet wel verdedigbaar is; hij houdt zich ten opzichte van het nieuwe op de vlakte: ‘de tijd selecteert’, over honderd jaar zullen wij ons een ‘objectief oordeel’ kunnen vormen. Over honderd jaar, dat wil dus zeggen: wanneer wij ‘de tijd’ er bij optellen. En dat is de steriele paradox van het eeuwigheidscriterium: het werkt alleen in functie van de tijd, er is geen tijdgebondener criterium dan het eeuwigheidscriterium.

Wanneer wij nu, naar aanleiding van de opmerking van Kouwenaar, tegenover de éne goede poëzie het ‘tweepoëzieën-stelsel’ plaatsen, wat houdt dit dan in concreto in? - Allereerst wat het niet inhoudt: het houdt niet in dat er een poëzie bestaat, die van Jacob van Maerlant tot Ed. Hoornik loopt en die de ‘ene’ poëzie heet, en een ‘andere’ poëzie die 5 (of meer) hedendaagse experimentelen omvat. Zulk een scheiding zou op zijn hoogst een scheiding naar de vorm kunnen zijn, zou dus twee vormen van poëzie betreffen, twee technieken, maar technieken die betrekking hebben op de éne, ondeelbare poëzie, zoals er vele vormen van landbouw bestaan, maar geen twee landbouwen. Het zou trouwens een weinig radicale scheidslijn betekenen: vormen, technieken hebben altijd een geschiedenis, en de formele geschiedenis van de experimentelen kan men op zijn minst tot Gezelle en Gorter vervolgen. Zeer terecht legt Kouwenaar hierop dan ook niet de nadruk.

Onder een ‘andere poëzie’, wil het geen onzin zijn, dient men iets van geheel verschillende orde te verstaan, en wel: een poëzie waartoe de poëzieminnaar, of althans

[p. 136]

een bepaalde categorie van poëzieminnaars, in een andere verhouding staat. Er gaat nl. op bepaalde tijdstippen in de literatuurgeschiedenis van een welomschreven groep gedichten, hedendaagse zowel als klassieke, een soort magische aantrekkingskracht, een persoonlijk appèl uit, dat deze gedichten een geprivilegieerde positie geeft ten opzichte van het geheel van de poëzie. Men kan dit verschijnsel het ‘klimaat’ van een tijdsgewricht noemen; zo was het klimaat van de twintiger jaren, de tijd van Marsman en Van Ostaijen, een kwalitatief ander klimaat dan dat van de vijftiger jaren, terwijl men niettemin in formeel opzicht een continuïteit (of althans een wederopvatten van een ontwikkelingslijn) kan zien. Zulk een klimaat is een omvattender verschijnsel dan dat van de oedipale ‘strijd der generaties’ op zichzelf; het betekent tevens een herwaardering van de klassieken, een reconstructie, een reorganisatie dus van het literair bezit van de natie (of het grotere cultuursysteem waarvan de natie deel uitmaakt). Dat wil zeggen: een bepaald waarderingsevenwicht, een bepaalde hiërarchie wordt verstoord, maar in de verstorende krachten zelf zitten reeds de reconstructieve krachten verborgen, die een nieuw kritisch evenwicht tot stand brengen. Zoals Hans Andreus het in zijn bundel Schilderkunst uitdrukt:

Ik snijd de profielen der doden;
ik verstoor het evenwicht en ik herstel het...

Aldus moet men b.v. onder het ‘klimaat-'50’ niet alleen verstaan: de gedichten van Lucebert, al ‘begrijp’ ik er soms niets van, ‘zeggen’ mij niettemin meer dan de gedichten van J.C. Bloem, maar ook: Hölderlin is een literair belangwekkender figuur dan Goethe.

De ene en de andere poëzie vertegenwoordigen dus: het oude en het nieuwe evenwicht, waarbij de poëzie van het nieuwe evenwicht zich onderscheidt door een magisch appèlkarakter. Daarom is zij de ‘andere’ poëzie; zij is

[p. 137]

niet alleen anders, maar zij is ‘de andere’ - een kwalificatie, waarvan het mystiek-magisch karakter uit dieptepsychologie en godsdienstfenomenologie voldoende bekend is. Zij geeft zich niet zonder meer in haar schoonheid, haar waarheid: aan haar ontvonken steeds nieuwe vlammen, maar zijzelf blijft de verborgene, de uit-het-verborgene-appellerende. Daarom: Goethe, Bloem, Vasalis leest de door de ‘andere’ poëzie gegrepene met belangstelling, bewondering, ontroering; Hölderlin, Lucebert leest hij ‘met rode wangen’ - geëngageerd, om een modeterm een diepere zin te geven.

Het ‘twee-poëzieën-stelsel’ houdt nu in: een poëziekritiek en techniek van poëzielezen, die niet van de ‘objectiviteit’ van het zogenaamde ‘eeuwigheids’-principe uitgaat, maar van de magische objectiviteit van het engagement. Het is de objectiviteit van de drang naar het nieuwe kritische evenwicht, waarvan ik sprak; objectief, omdat deze drang niet uitgaat van bedrieglijke ‘eeuwige waarden’, die in laatste instantie subjectief en tijdgebonden blijken, maar van een uit het collectivum voortkomende creatieve doorbraak, die zich manifesteert in het nieuwe ‘klimaat’. Men zal misschien zeggen: maar is dit ‘klimaat’ dan soms niet tijdgebonden? - Ja, wanneer men het gezichtspunt van de ‘eeuwige waarden’ inneemt, die, zoals wij gezien hebben, nu juist bij uitstek tijdelijk bepaald zijn. Wie echter van het engagement uitgaat, plaatst zich op het vlak van de creatie zelf: en het zijn niet de waarden die buitentijdelijk zijn, noch ook de schoonheid, maar wel is het: de scheppende activiteit; op het creatieve vlak immers heeft de mens deel aan de permanente creatie van de kosmos zelf.

Zo ook kan men de poëzie der vijftigers pas lezen, wanneer men zich in haar ‘engageert’. Het engagement echter is geen vrijwillige aangelegenheid: men is door het nieuwe klimaat ‘gegrepen’ of men is het niet. De niet-gegrepene leest van de ‘ene’ poëzie uit, en zal b.v. Elburg, Kouwenaar of Lucebert uiteindelijk waarderen,

[p. 138]

omdat zij hier en daar een regel hebben geschreven, die (zeg) Nijhoff óók had kunnen schrijven; het specifiek-nieuwe echter ziet hij niet, eenvoudig omdat het niet zichtbaar, niet in de openbaarheid is: het appelleert (aan wie het appèl verneemt) vanuit de verborgenheid van ‘het andere’. Daarom kan, zoals ik het hierboven formuleerde, een gedicht van Kouwenaar of Lucebert, al begrijpt (een kwestie van openbaarheid) hij er minder van dan van een gedicht van Bloem, de ‘gegrepene’ niettemin meer zeggen.

Nu is het natuurlijk niet zo, dat men de ‘andere poëzie’ niet zou kunnen leren verstaan; een geduldige omgang met deze gedichten, zonder kritische vooroordelen - en zonder kritische vooroordelen wil zeggen: dat men zich in het creatieve proces zelf engageert - vormt hiertoe de juiste weg. Een bundel als Vijf 5-tigers vormt in veel opzichten een geschikt uitgangspunt voor zulk een leestraining. Er staan gemakkelijk aansprekende gedichten in, zoals die van Remco Campert of het charmante heks heks van Jan Elburg, maar ook gedichten die zich aan de niet-gegrepen lezer wellicht voordoen als rotsen van graniet, waarop ieder begrip afstuit. Ik kan deze lezer slechts aanraden: lees en herlees deze gedichten, niet vlak na elkaar en met een frons van perse-willen-begrijpen tussen de ogen, maar b.v. ook in ledige ogenblikken, op het trambalkon, tijdens het scheren, in de wachtkamer van de tandarts, desnoods zonder dat u er met uw gedachten bij bent; op den duur zult u merken dat er ergens vanuit de verborgenheid van het graniet een stem begint te spreken: de stem van de ‘andere poëzie’. Een stem overigens met een steeds verschillend timbre, want de ‘andere poëzie’ is, naar uit het hierboven te berde gebrachte moge blijken, geenszins een homogene dichterschool, maar slechts een bepaald klimaat van leven, voelen, denken, zich-rekenschap-geven: hoe men dit klimaat ver-dicht blijft een individuele aangelegenheid.